Qazaq handyǵy dıplomatııasyn zertteý barysynda biz, bıler ınstıtýtynyń atqarǵan qyzmeti men olardyń dıplomatııalyq qatynastardy ornatýdaǵy róline toqtalmaı óte almaımyz. Munyń ishindegi eń mańyzdysy – til máselesi, ıaǵnı dıplomatııalyq qatynastardy ornatýdaǵy danalyq tildiń, tapqyr tildiń qyzmeti. Osydan kelip dıplomatııalyq qyzmettegi metatildiń orny anyqtala bastaıdy. «Metatil» degen termın neni bildiredi?
Metalıngvıstıka, metatil ataýlary ǵylymı aınalymǵa HH ǵasyrdyń ekinshi jartysynan bastap ene bastady. Til bilimi boıynsha úlken enıklopedııalyq sózdikte jáne «Til bilimi sózdiginde» metalıngvıstıkaǵa «metatildi obekt – tildi sıpattaý quraly retinde zertteıtin lıngvıstıkanyń salasy» dep túsinik beriledi. Metalıngvıstıka termınine O.S.Ahmanova sózdiginde: «1. psıholıngvıstıka, ekzolıngvıstıka; 2. «Ekinshi qatarly» tilder (metatildi) týraly ǵylym» degen anyqtama beredi.
Metalıngvıstıka jáne metatil termınderi qazaq til biliminde sońǵy kezde jaryq kórgen B.Qalıevtiń «Til bilimi termınderiniń túsindirme sózdigi» atty eńbeginde de qamtylady. Bul eńbekte metalıngvıstıkaǵa «tildi qoldanýshy adamdardyń sanasymen, qoǵamdyq ómirimen baılanysty tildiń ishki maǵynalyq erekshelikterin zertteıtin til biliminiń salasy» degen túsinik beriledi. Sózdikte termınniń ekinshi maǵynasy da (adamzat tilin nysan etip zertteıtin «ekinshi qatardaǵy» til týraly ǵylym) aıqyndalady. Osy maqalada avtor: «Til bilimindegi metatil kóbinese obekt-tildegideı til birlikteri negizinde jasalady. Sóıtip, ol tabıǵı tildi sıpattaı otyryp, ári ózi de tabıǵı tildiń bir bóligi retinde kórinedi. Til bilimindegi metatil – óte kúrdeli qubylys , onyń negizinde, bir jaǵynan termınaralyq júıeli qatynastar, ekinshi jaǵynan, tildi zertteýde qoldanylatyn sózder men sóz tirkesterinen turatyn jalpy ǵylymı leksıka jatyr» degen tujyrym jasaıdy. Ǵalym, birinshiden, metatildiń termınaralyq júıeli qatynastarǵa qatysyn dál baıqasa, ekinshiden, metatildiń negizinde ǵylymı leksıkanyń jatatyndyǵyn da aıqyn bildiredi. Avtor «ǵylymı qatynas quraly retinde termınniń metasóıleýde naqty baıqalatynyn, olardyń qatynasynyń leksıkografııalyq quraldardy jasaýda, bergili bir termınderdi túsindirýde kórinetinin» jazady. Osy jerde termınniń mazmuny metatil júıesindegi til birligi retinde naqty ashylatyndyǵy da sóz bolady. Budan ári avtor: «Metatilde qabyldanǵan til bilimindegi uǵymdar júıesi metodologııalyq baǵyttarǵa qatysty bolyp keledi. Belgili bir baǵyttyń fılosofııalyq (metodologııalyq) negizderine baılanysty bir termın ár túrli túsindirilýi múmkin» degen túsinikteme beredi.
Qazaqtyń bıler ınstıtýtynyń qyzmet barysy barlyq jaǵdaıda danalyq tildiń kómegimen iske asqan bolatyn. Bıler ótkir tildiń arqasynda eldi de tynyshtyqta, basqa eldermen qatynasty da turaqtylyqta ustap otyrǵan. Sondyqtan dıplomatııalyq qyzmettiń iske asyrylýynda danalyq tildiń (ıaǵnı, metatildiń) atqarǵan mańyzy óte zor. Sheshendik ónerdi zerttegen ǵalymdar sheshendik ónerdi bıler sózimen baılanystyryp, sheshen-bılerdiń utymdy, tapqyr sózderin kórkem sóz retinde qarastyryp keldi. Sheshen-bıler kórkem de oıly sózdiń ıeleri bolǵan. Olar – memleket taǵdyryna aralasyp, ultynyń bolashaǵy men birligi jolynda, halqynyń táýelsizdigi men namysy úshin aýyzdyǵa sóz, aıaqtyǵa jol bermegen, sóıtip qazaq dalasynda, árirek barsaq, kóshpendiler saharasynda temirdeı tártip pen izgiliktiń qanat jaıýyna, demokratııanyń jandanýyna at salysqan tarıhı tulǵalar, qoǵam qaıratkerleri. Halqymyzdyń tarıhynda bıler halyqtyń muńyn muńdap, joǵyn joqtaýshy, ultty uıystyrýshy, eliniń erkindigin qamtamasyz etetin memlekettik mámleger, rý-taıpalardyń basyn qosyp biriktirýshi, halqynyń salt-dástúrin berik ustanýshy, babalardyń kemeńgerlik saıasatyn alǵa aparýshy, kemel oıdyń, uly danalyqtyń qaınar kózi, urpaq tárbıesin uly murat etken parasatty tárbıeshi, kıeli sóz ónerin jandandyrýshy sańlaq ónerpaz qyzmetin atqarǵan. Mundaǵy eń basty másele – osy dıplomatııalyq qyzmet túrleriniń barlyǵy da dana, tapqyr tildiń kómegimen iske asyrylyp jatty. Qazaq halqynyń tarıhynda danalyq tildiń alatyn orny erekshe. Handar da, bıler de, sheshender de aıtysqa, tartysqa muqııat daıyndalyp shyǵatyn bolǵan. Sheshendik ónerdiń áleýmettik, saıası máni ony bıler qyzmetimen baılanystyrǵanda óte-móte anyq baıqalady. Qazaq bı-sheshenderiniń qyzyl tildiń kómegimen sheshpegen máselesi kemde-kem. Danalyq sózdi qoldaný arqyly jan-jaǵyndaǵy memlekettermen de qarym-qatynasty rettep otyrǵan. Tek qana bul emes, sonymen qatar memlekettiń ishki saıası jaǵdaıynda da bıler sózi, ıaǵnı danalyq sóz úlken ról atqarǵan.
Qazaq dıplomatııasynyń metatili – danalyqty pash etetin, ótkir ári kórkem, shynaıy tildiń jıyntyǵy. Qazaq bıler ınstıtýtynyń metatili, tilge qatysty erekshelikteri bizdiń táýelsiz, jas memleketimizge de úlgi-ónege bola alady.
Áıgerim ÁÝEZHANQYZY,
Abylaı han atyndaǵy QazHQjÁTÝ-diń halyqaralyq qatynastar magıstri
