قازاق حاندىعى ديپلوماتياسىن زەرتتەۋ بارىسىندا بiز، بيلەر ينستيتۋتىنىڭ اتقارعان قىزمەتi مەن ولاردىڭ ديپلوماتيالىق قاتىناستاردى ورناتۋداعى رولiنە توقتالماي وتە المايمىز. مۇنىڭ iشiندەگi ەڭ ماڭىزدىسى – تiل ماسەلەسi, ياعني ديپلوماتيالىق قاتىناستاردى ورناتۋداعى دانالىق تiلدiڭ، تاپقىر تiلدiڭ قىزمەتi. وسىدان كەلiپ ديپلوماتيالىق قىزمەتتەگi مەتاتiلدiڭ ورنى انىقتالا باستايدى. «مەتاتiل» دەگەن تەرمين نەنi بiلدiرەدi?
مەتالينگۆيستيكا، مەتاتiل اتاۋلارى عىلىمي اينالىمعا حح عاسىردىڭ ەكiنشi جارتىسىنان باستاپ ەنە باستادى. تiل بiلiمi بويىنشا ۇلكەن ەنتسيكلوپەديالىق سوزدiكتە جانە «تiل بiلiمi سوزدiگiندە» مەتالينگۆيستيكاعا «مەتاتiلدi وبەكت – تiلدi سيپاتتاۋ قۇرالى رەتiندە زەرتتەيتiن لينگۆيستيكانىڭ سالاسى» دەپ تۇسiنiك بەرiلەدi. مەتالينگۆيستيكا تەرمينiنە و.س.احمانوۆا سوزدiگiندە: «1. پسيحولينگۆيستيكا، ەكزولينگۆيستيكا; 2. «ەكiنشi قاتارلى» تiلدەر (مەتاتiلدi) تۋرالى عىلىم» دەگەن انىقتاما بەرەدi.
مەتالينگۆيستيكا جانە مەتاتiل تەرميندەرi قازاق تiل بiلiمiندە سوڭعى كەزدە جارىق كورگەن ب.قاليەۆتiڭ «تiل بiلiمi تەرميندەرiنiڭ تۇسiندiرمە سوزدiگi» اتتى ەڭبەگiندە دە قامتىلادى. بۇل ەڭبەكتە مەتالينگۆيستيكاعا «تiلدi قولدانۋشى ادامداردىڭ ساناسىمەن، قوعامدىق ومiرiمەن بايلانىستى تiلدiڭ iشكi ماعىنالىق ەرەكشەلiكتەرiن زەرتتەيتiن تiل بiلiمiنiڭ سالاسى» دەگەن تۇسiنiك بەرiلەدi. سوزدiكتە تەرميننiڭ ەكiنشi ماعىناسى دا (ادامزات تiلiن نىسان ەتiپ زەرتتەيتiن «ەكiنشi قاتارداعى» تiل تۋرالى عىلىم) ايقىندالادى. وسى ماقالادا اۆتور: «تiل بiلiمiندەگi مەتاتiل كوبiنەسە وبەكت-تiلدەگiدەي تiل بiرلiكتەرi نەگiزiندە جاسالادى. ءسويتiپ، ول تابيعي تiلدi سيپاتتاي وتىرىپ، ءارi ءوزi دە تابيعي تiلدiڭ بiر بولiگi رەتiندە كورiنەدi. تiل بiلiمiندەگi مەتاتiل – وتە كۇردەلi قۇبىلىس ، ونىڭ نەگiزiندە، بiر جاعىنان تەرمينارالىق جۇيەلi قاتىناستار، ەكiنشi جاعىنان، تiلدi زەرتتەۋدە قولدانىلاتىن سوزدەر مەن ءسوز تiركەستەرiنەن تۇراتىن جالپى عىلىمي لەكسيكا جاتىر» دەگەن تۇجىرىم جاسايدى. عالىم، بiرiنشiدەن، مەتاتiلدiڭ تەرمينارالىق جۇيەلi قاتىناستارعا قاتىسىن ءدال بايقاسا، ەكiنشiدەن، مەتاتiلدiڭ نەگiزiندە عىلىمي لەكسيكانىڭ جاتاتىندىعىن دا ايقىن بiلدiرەدi. اۆتور «عىلىمي قاتىناس قۇرالى رەتiندە تەرميننiڭ مەتاسويلەۋدە ناقتى بايقالاتىنىن، ولاردىڭ قاتىناسىنىڭ لەكسيكوگرافيالىق قۇرالداردى جاساۋدا، بەرگiلi بiر تەرميندەردi تۇسiندiرۋدە كورiنەتiنiن» جازادى. وسى جەردە تەرميننiڭ مازمۇنى مەتاتiل جۇيەسiندەگi تiل بiرلiگi رەتiندە ناقتى اشىلاتىندىعى دا ءسوز بولادى. بۇدان ءارi اۆتور: «مەتاتiلدە قابىلدانعان تiل بiلiمiندەگi ۇعىمدار جۇيەسi مەتودولوگيالىق باعىتتارعا قاتىستى بولىپ كەلەدi. بەلگiلi بiر باعىتتىڭ فيلوسوفيالىق (مەتودولوگيالىق) نەگiزدەرiنە بايلانىستى بiر تەرمين ءار ءتۇرلi ءتۇسiندiرiلۋi مۇمكiن» دەگەن تۇسiنiكتەمە بەرەدi.
قازاقتىڭ بيلەر ينستيتۋتىنىڭ قىزمەت بارىسى بارلىق جاعدايدا دانالىق تiلدiڭ كومەگiمەن iسكە اسقان بولاتىن. بيلەر وتكiر تiلدiڭ ارقاسىندا ەلدi دە تىنىشتىقتا، باسقا ەلدەرمەن قاتىناستى دا تۇراقتىلىقتا ۇستاپ وتىرعان. سوندىقتان ديپلوماتيالىق قىزمەتتiڭ iسكە اسىرىلۋىندا دانالىق تiلدiڭ (ياعني، مەتاتiلدiڭ) اتقارعان ماڭىزى وتە زور. شەشەندiك ونەردi زەرتتەگەن عالىمدار شەشەندiك ونەردi بيلەر سوزiمەن بايلانىستىرىپ، شەشەن-بيلەردiڭ ۇتىمدى، تاپقىر سوزدەرiن كوركەم ءسوز رەتiندە قاراستىرىپ كەلدi. شەشەن-بيلەر كوركەم دە ويلى ءسوزدiڭ يەلەرi بولعان. ولار – مەملەكەت تاعدىرىنا ارالاسىپ، ۇلتىنىڭ بولاشاعى مەن بiرلiگi جولىندا، حالقىنىڭ تاۋەلسiزدiگi مەن نامىسى ءۇشiن اۋىزدىعا ءسوز، اياقتىعا جول بەرمەگەن، ءسويتiپ قازاق دالاسىندا، ارiرەك بارساق، كوشپەندiلەر ساحاراسىندا تەمiردەي ءتارتiپ پەن iزگiلiكتiڭ قانات جايۋىنا، دەموكراتيانىڭ جاندانۋىنا ات سالىسقان تاريحي تۇلعالار، قوعام قايراتكەرلەرi. حالقىمىزدىڭ تاريحىندا بيلەر حالىقتىڭ مۇڭىن مۇڭداپ، جوعىن جوقتاۋشى، ۇلتتى ۇيىستىرۋشى، ەلiنiڭ ەركiندiگiن قامتاماسىز ەتەتiن مەملەكەتتiك ماملەگەر، رۋ-تايپالاردىڭ باسىن قوسىپ بiرiكتiرۋشi, حالقىنىڭ سالت-ءداستۇرiن بەرiك ۇستانۋشى، بابالاردىڭ كەمەڭگەرلiك ساياساتىن العا اپارۋشى، كەمەل ويدىڭ، ۇلى دانالىقتىڭ قاينار كوزi, ۇرپاق تاربيەسiن ۇلى مۇرات ەتكەن پاراساتتى تاربيەشi, كيەلi ءسوز ونەرiن جانداندىرۋشى ساڭلاق ونەرپاز قىزمەتiن اتقارعان. مۇنداعى ەڭ باستى ماسەلە – وسى ديپلوماتيالىق قىزمەت تۇرلەرiنiڭ بارلىعى دا دانا، تاپقىر تiلدiڭ كومەگiمەن iسكە اسىرىلىپ جاتتى. قازاق حالقىنىڭ تاريحىندا دانالىق تiلدiڭ الاتىن ورنى ەرەكشە. حاندار دا، بيلەر دە، شەشەندەر دە ايتىسقا، تارتىسقا مۇقيات دايىندالىپ شىعاتىن بولعان. شەشەندiك ونەردiڭ الەۋمەتتiك، ساياسي ءمانi ونى بيلەر قىزمەتiمەن بايلانىستىرعاندا وتە-موتە انىق بايقالادى. قازاق بي-شەشەندەرiنiڭ قىزىل تiلدiڭ كومەگiمەن شەشپەگەن ماسەلەسi كەمدە-كەم. دانالىق ءسوزدi قولدانۋ ارقىلى جان-جاعىنداعى مەملەكەتتەرمەن دە قارىم-قاتىناستى رەتتەپ وتىرعان. تەك قانا بۇل ەمەس، سونىمەن قاتار مەملەكەتتiڭ iشكi ساياسي جاعدايىندا دا بيلەر ءسوزi, ياعني دانالىق ءسوز ۇلكەن ءرول اتقارعان.
قازاق ديپلوماتياسىنىڭ مەتاتiلi – دانالىقتى پاش ەتەتiن، وتكiر ارi كوركەم، شىنايى تiلدiڭ جيىنتىعى. قازاق بيلەر ينستيتۋتىنىڭ مەتاتiلi, تiلگە قاتىستى ەرەكشەلiكتەرi بiزدiڭ تاۋەلسiز، جاس مەملەكەتiمiزگە دە ۇلگi-ونەگە بولا الادى.
ايگەرiم اۋەزحانقىزى،
ابىلاي حان اتىنداعى قازحقجاتۋ-دiڭ حالىقارالىق قاتىناستار ماگيسترi
