Aıýbıke – qazaq batyrlar jyryndaǵy aıryqsha esim. Ol – «Qobylandy», «Qambar» batyrlarmen salystyryp, Muhtar Áýezov ini batyr ataǵan «Er Saıynnyń» jary. «Er Saıyn» jyry eń alǵash Alashorda kósemi, ǵalym Ahmet Baıtursynulynyń jınaqtaýymen 1923 jyly Máskeýdegi «Kúnshyǵys» baspasynan jaryq kórdi. Kitap Shoqannyń dosy, orys ǵalymy Grıgorıı Potanınge tartý retinde shyǵarylǵan. Bir qyzyǵy, bul kitap ótken ǵasyrdyń birinshi shıreginde jaryq kórgenine qaramastan, Aıýbıke esimi kóp qazaqqa beıtanys. Bizdiń búgingi nazarǵa alyp otyrǵanymyz da – 2007 jyly «Jazýshy» baspasynan jaryq kórgen «Er Saıyn» jyrynyń Ahań usynǵan nusqasy.
Anyǵynda, Qurtqa sulý, qyz Nazym, Gúlbarshyn, Aqjúnis esimderimen qatar ulyqtalýǵa tıisti qasterli esimderdiń biri – osy Aıýbıke. Ol jyrda:
Ezý tartyp kúlmegen,
Bóten úıge kirmegen
Aıýbıke sulý bar,
Beti jelge tımegen.
Qıǵash qara qasy bar,
Qolań qara shashy bar.
Syrty sulý symbatty,
Ker qulandaı kerilgen.
Ishken asy sulýdyń
Tamaǵynan kóringen, – dep sýretteledi. Bul batyrlar jyryna tán qalyptasqan teńeý desek te, ondaǵy «Ezý tartyp kúlmegen, bóten úıge kirmegen» deıtin tyń tirkester – qyzdyń tektiligi men daralyǵyn kórsetetin aıryqsha teńeýler. Aıta keterligi, «Er Saıyn» jyrynda qazaq ertegilerine tán «kún sanap ósý» dástúri bar. Saıynnyń segiz jasynda-aq baldaǵy altyn aq bolat asynyp, toqsan quldyń basyna qylysh oınatqany – sonyń dáleli. Qobylandy batyrdyń jaýǵa birge shabýǵa Saıyndy izdep kelýi de – jyrdaǵy mańyzdy oqıǵalardyń biri. Osydan keıin-aq ákesi Bozmunaı Saıynǵa aıttyrýǵa qyz izdeıdi. Tańdaý Kóbikti baıdyń kórikti qyzy Aıýbıkege túsedi.
«Jalǵyz qyzdyń tusynda
Ne janymdy aıarmyn», – dep quda bolýǵa qarsy bolǵan Kóbiktini eli jıylyp, aqylǵa kóndiredi.
Jurt jıyldy toıyna,
Otyz kúndeı oıynǵa.
Aq nekesin qıǵan soń,
Kúıeý kirdi qoıynǵa.
Bul – jyrda óte mańyzdy ról atqaratyn tórt jol óleń. Tańǵalarlyǵy, basqa qazaq batyrlar jyrlarynyń eshqaısysynda kezdespeıtin bir oqıǵa osynda qylań berip qalady.
«Júkti keldi kelin», – dep,
Qyz-kelinshek kúledi.
Bir Allanyń bergenin
Jalǵyz Saıyn biledi.
Shyndyǵynda, batyrlar jyrynda ǵana emes, qazaq dástúrinde «kelinniń júkti kelýi» – uǵymǵa jat. Asyly, aq nekesin qıdyryp, jarynyń aq tósegine alǵash jatqan kúni-aq Er Saıynnyń túsine Babaı ómir babasy kirip, Kıikbaı, Bókenbaı atty eki uldy bolatyny týraly aıan beredi. Er Saıynnyń jurtyna Aıýbıkeni «júkti keldi» degizgen – osy jaıt. Óıtkeni bul Kóbiktiniń jalǵyz qyzyn patshalardaı naıqaltyp, qasa baıdaı shaıqaltyp, túıesine kúń berip, at ertteýge qul berip attandyrǵansha bolǵan jaǵdaı edi.
Álqıssa, Qobylandymen jaýǵa attanýǵa ýaǵdalasqan úsh jyl da kelip jetedi. Biraq joramalshynyń aıtqanyn tyńdaǵan Qobylandy atyn irkip, qalmaqqa Er Saıyn jalǵyz shabady. Jyrda aıtylǵandaı, «Allasyn eske almaǵan, babasyna sıynbaǵan» batyr joryqta qatty jaralanyp, atynyń basyn keri burady. Janyndaǵy qyryq jigitpen baquldasyp:
Toptan tańdap alǵanym,
Belden tósek salǵanym,
Armanda bolyp, kóre almaı,
Qula túzde qalǵanym, – dep asyl jary Aıýbıkege sálem aıtady. Oqıǵanyń osy tusyna kelgende jyrdaǵy Aıýbıke obrazy aıshyqtala túsedi.
Olar elge kelmesten,
Jurty habar bilmesten,
Aıýbıke sol sulý
Túnde jatyp tús kórdi.
Qatty shoshyp oıandy,
Túsinde jaman is kórdi…
Batyrlar jyrynyń ejelgi dástúrimen jarynyń qıyn jaǵdaıǵa tap bolǵanyn Aıýbıke túsinde kórip-biledi. Osy jerge kelgende qazaqtyń salt-dástúrimen astasyp keletin aıryqsha oqıǵa kórinis tabady. Kelininiń túsin joryǵan enesiniń sózinen «tús kórýshiden emes, jorýshydan» deıtin qazaq maqalynyń tegin aıtylmaǵanyn bilesiz. Barlyq jamandyqty «basqa zattarǵa kórinsin» degen ananyń joramaly aqyry shyndyqqa aınalady. Estirtýge kelgen qyryq jigittiń sózine ılanbaǵan Aıýbıke Saıyndy izdep jolǵa shyǵady.
Men tul úıinde tura alman,
Kúnde daýys qyla alman.
Jer júzinde bar bolsa,
Ózim izdep tabarmyn,
Jaraly bolsa, baǵarmyn.
Dúnıeniń tórt buryshyn
Tegis kezip qararmyn.
Jalpy, epostyq dastandardyń shyǵý tegi sóz bolǵanda olardyń turmys-salt jyrlarymen tyǵyz baılanysta ekenine kózińiz jetedi. Bul týraly Muhtar Áýezov: «Batyrlar joryqqa attanǵanda aıtylatyn «Qoshtasý» jyry, ol qalyńdyq ákelgende aıtylatyn úılený salt-jyry, ol ólgende jankúıerleri jylap-syqtap aıtatyn «Joqtaý» jyry sol batyr jaıynda epostyq jyrdyń negizin quramaýy múmkin emes. Máselen, bir kezde bolǵan Saıyn degen batyrdyń jaıyna baılanysty týǵan «Qoshtasý» jyry, ol ólgende týǵan «Estirtý» jyry, áıeliniń «Joqtaý» jyry keıin bir tuńǵysh nusqasyn jasaýy yqtımal. Basqa aqyndar oǵan taǵy da qosa túsken. «Er Saıyn» jyrynda Saıynnyń óler aldynda qyryq jigitpen baquldasqan «qoshtasýy» da, qyryq jigittiń Aıýbıkeniń «joqtaýy» da bar», – dep oı aıtady. Bul da – kóńilge túıer kóp syrdyń biri. Sol Aıýbıke anamyzdyń «joqtaýyn» búgingi qazaq qyzdary jalǵastyryp júr me? Mundaı kúrdeli taqyryp basqa áńgimemizdiń júgi bolsyn.
Anyǵy, qazaq qyzdaryna tán eń úlken qundylyq ary men jaryna degen adaldyq desek, artyq aıtqandyq bolmas. Osy turǵydan jyrdaǵy Aıýbıke obrazy – basqa batyrlar jyryndaǵydaı sert pen senimdi asqaqtatqan bıik tulǵa.
Ózim tiri júrgende
Keýdeme erkek mingizben,
Almadaı bolǵan qyzyl bet,
Qıǵash eringe súıgizben.
Beren tósek, qus jastyq,
Mańaıǵa boıdaq júrgizben.
Mańdaıyń qulash Er Saıyn,
Qalpyń eske túskende,
Janymdy naǵyp kúıgizben?!
Aýzym tola qan bolsa
Dushpanyma bilgizben, – dep keletin Aıýbıkeniń joqtaýy – osy sózimizdiń dáleli.
Jyr Aıýbıkeniń eminen jazylǵan Er Saıynnyń da, Qobylandyǵa ergen eki uly Kıikbaı, Bókenbaı bastaǵan batyrdyń da qalmaqty jeńýimen aıaqtalady. Túıgenimiz, jyrdaǵy Aıýbıke adal jar, altyn qursaq ana ǵana emes, búgingi urpaqqa úlgi bolarlyq dara tulǵa bolǵandyǵy. Durysy, myna zamanda qazaq arýyna tán tektilikten kóz jazyp qalǵan kóriktilerimizge «Er Saıyn» jyryn oqýǵa keńes beremiz.
Bilál QÝANYSh,
«Ana tili».
