ايۋبيكە – قازاق باتىرلار جىرىنداعى ايرىقشا ەسىم. ول – «قوبىلاندى»، «قامبار» باتىرلارمەن سالىستىرىپ، مۇحتار اۋەزوۆ ءىنى باتىر اتاعان «ەر سايىننىڭ» جارى. «ەر سايىن» جىرى ەڭ العاش الاشوردا كوسەمى، عالىم احمەت بايتۇرسىنۇلىنىڭ جيناقتاۋىمەن 1923 جىلى ماسكەۋدەگى «كۇنشىعىس» باسپاسىنان جارىق كوردى. كىتاپ شوقاننىڭ دوسى، ورىس عالىمى گريگوري پوتانينگە تارتۋ رەتىندە شىعارىلعان. ءبىر قىزىعى، بۇل كىتاپ وتكەن عاسىردىڭ ءبىرىنشى شيرەگىندە جارىق كورگەنىنە قاراماستان، ايۋبيكە ەسىمى كوپ قازاققا بەيتانىس. ءبىزدىڭ بۇگىنگى نازارعا الىپ وتىرعانىمىز دا – 2007 جىلى «جازۋشى» باسپاسىنان جارىق كورگەن «ەر سايىن» جىرىنىڭ احاڭ ۇسىنعان نۇسقاسى.
انىعىندا، قۇرتقا سۇلۋ، قىز نازىم، گۇلبارشىن، اقجۇنىس ەسىمدەرىمەن قاتار ۇلىقتالۋعا ءتيىستى قاستەرلى ەسىمدەردىڭ ءبىرى – وسى ايۋبيكە. ول جىردا:
ەزۋ تارتىپ كۇلمەگەن،
بوتەن ۇيگە كىرمەگەن
ايۋبيكە سۇلۋ بار،
بەتى جەلگە تيمەگەن.
قيعاش قارا قاسى بار،
قولاڭ قارا شاشى بار.
سىرتى سۇلۋ سىمباتتى،
كەر قۇلانداي كەرىلگەن.
ىشكەن اسى سۇلۋدىڭ
تاماعىنان كورىنگەن، – دەپ سۋرەتتەلەدى. بۇل باتىرلار جىرىنا ءتان قالىپتاسقان تەڭەۋ دەسەك تە، ونداعى «ەزۋ تارتىپ كۇلمەگەن، بوتەن ۇيگە كىرمەگەن» دەيتىن تىڭ تىركەستەر – قىزدىڭ تەكتىلىگى مەن دارالىعىن كورسەتەتىن ايرىقشا تەڭەۋلەر. ايتا كەتەرلىگى، «ەر سايىن» جىرىندا قازاق ەرتەگىلەرىنە ءتان «كۇن ساناپ ءوسۋ» ءداستۇرى بار. سايىننىڭ سەگىز جاسىندا-اق بالداعى التىن اق بولات اسىنىپ، توقسان قۇلدىڭ باسىنا قىلىش ويناتقانى – سونىڭ دالەلى. قوبىلاندى باتىردىڭ جاۋعا بىرگە شابۋعا سايىندى ىزدەپ كەلۋى دە – جىرداعى ماڭىزدى وقيعالاردىڭ ءبىرى. وسىدان كەيىن-اق اكەسى بوزمۇناي سايىنعا ايتتىرۋعا قىز ىزدەيدى. تاڭداۋ كوبىكتى بايدىڭ كورىكتى قىزى ايۋبيكەگە تۇسەدى.
«جالعىز قىزدىڭ تۇسىندا
نە جانىمدى ايارمىن»، – دەپ قۇدا بولۋعا قارسى بولعان كوبىكتىنى ەلى جيىلىپ، اقىلعا كوندىرەدى.
جۇرت جيىلدى تويىنا،
وتىز كۇندەي ويىنعا.
اق نەكەسىن قيعان سوڭ،
كۇيەۋ كىردى قويىنعا.
بۇل – جىردا وتە ماڭىزدى ءرول اتقاراتىن ءتورت جول ولەڭ. تاڭعالارلىعى، باسقا قازاق باتىرلار جىرلارىنىڭ ەشقايسىسىندا كەزدەسپەيتىن ءبىر وقيعا وسىندا قىلاڭ بەرىپ قالادى.
«جۇكتى كەلدى كەلىن»، – دەپ،
قىز-كەلىنشەك كۇلەدى.
ءبىر اللانىڭ بەرگەنىن
جالعىز سايىن بىلەدى.
شىندىعىندا، باتىرلار جىرىندا عانا ەمەس، قازاق داستۇرىندە «كەلىننىڭ جۇكتى كەلۋى» – ۇعىمعا جات. اسىلى، اق نەكەسىن قيدىرىپ، جارىنىڭ اق توسەگىنە العاش جاتقان كۇنى-اق ەر سايىننىڭ تۇسىنە باباي ءومىر باباسى كىرىپ، كيىكباي، بوكەنباي اتتى ەكى ۇلدى بولاتىنى تۋرالى ايان بەرەدى. ەر سايىننىڭ جۇرتىنا ايۋبيكەنى «جۇكتى كەلدى» دەگىزگەن – وسى جايت. ويتكەنى بۇل كوبىكتىنىڭ جالعىز قىزىن پاتشالارداي نايقالتىپ، قاسا بايداي شايقالتىپ، تۇيەسىنە كۇڭ بەرىپ، ات ەرتتەۋگە قۇل بەرىپ اتتاندىرعانشا بولعان جاعداي ەدى.
القيسسا، قوبىلاندىمەن جاۋعا اتتانۋعا ۋاعدالاسقان ءۇش جىل دا كەلىپ جەتەدى. بىراق جورامالشىنىڭ ايتقانىن تىڭداعان قوبىلاندى اتىن ىركىپ، قالماققا ەر سايىن جالعىز شابادى. جىردا ايتىلعانداي، «اللاسىن ەسكە الماعان، باباسىنا سيىنباعان» باتىر جورىقتا قاتتى جارالانىپ، اتىنىڭ باسىن كەرى بۇرادى. جانىنداعى قىرىق جىگىتپەن باقۇلداسىپ:
توپتان تاڭداپ العانىم،
بەلدەن توسەك سالعانىم،
ارماندا بولىپ، كورە الماي،
قۇلا تۇزدە قالعانىم، – دەپ اسىل جارى ايۋبيكەگە سالەم ايتادى. وقيعانىڭ وسى تۇسىنا كەلگەندە جىرداعى ايۋبيكە وبرازى ايشىقتالا تۇسەدى.
ولار ەلگە كەلمەستەن،
جۇرتى حابار بىلمەستەن،
ايۋبيكە سول سۇلۋ
تۇندە جاتىپ ءتۇس كوردى.
قاتتى شوشىپ وياندى،
تۇسىندە جامان ءىس كوردى…
باتىرلار جىرىنىڭ ەجەلگى داستۇرىمەن جارىنىڭ قيىن جاعدايعا تاپ بولعانىن ايۋبيكە تۇسىندە كورىپ-بىلەدى. وسى جەرگە كەلگەندە قازاقتىڭ سالت-داستۇرىمەن استاسىپ كەلەتىن ايرىقشا وقيعا كورىنىس تابادى. كەلىنىنىڭ ءتۇسىن جورىعان ەنەسىنىڭ سوزىنەن «ءتۇس كورۋشىدەن ەمەس، جورۋشىدان» دەيتىن قازاق ماقالىنىڭ تەگىن ايتىلماعانىن بىلەسىز. بارلىق جاماندىقتى «باسقا زاتتارعا كورىنسىن» دەگەن انانىڭ جورامالى اقىرى شىندىققا اينالادى. ەستىرتۋگە كەلگەن قىرىق جىگىتتىڭ سوزىنە يلانباعان ايۋبيكە سايىندى ىزدەپ جولعا شىعادى.
مەن تۇل ۇيىندە تۇرا المان،
كۇندە داۋىس قىلا المان.
جەر جۇزىندە بار بولسا،
ءوزىم ىزدەپ تابارمىن،
جارالى بولسا، باعارمىن.
دۇنيەنىڭ ءتورت بۇرىشىن
تەگىس كەزىپ قارارمىن.
جالپى، ەپوستىق داستانداردىڭ شىعۋ تەگى ءسوز بولعاندا ولاردىڭ تۇرمىس-سالت جىرلارىمەن تىعىز بايلانىستا ەكەنىنە كوزىڭىز جەتەدى. بۇل تۋرالى مۇحتار اۋەزوۆ: «باتىرلار جورىققا اتتانعاندا ايتىلاتىن «قوشتاسۋ» جىرى، ول قالىڭدىق اكەلگەندە ايتىلاتىن ۇيلەنۋ سالت-جىرى، ول ولگەندە جانكۇيەرلەرى جىلاپ-سىقتاپ ايتاتىن «جوقتاۋ» جىرى سول باتىر جايىندا ەپوستىق جىردىڭ نەگىزىن قۇراماۋى مۇمكىن ەمەس. ماسەلەن، ءبىر كەزدە بولعان سايىن دەگەن باتىردىڭ جايىنا بايلانىستى تۋعان «قوشتاسۋ» جىرى، ول ولگەندە تۋعان «ەستىرتۋ» جىرى، ايەلىنىڭ «جوقتاۋ» جىرى كەيىن ءبىر تۇڭعىش نۇسقاسىن جاساۋى ىقتيمال. باسقا اقىندار وعان تاعى دا قوسا تۇسكەن. «ەر سايىن» جىرىندا سايىننىڭ ولەر الدىندا قىرىق جىگىتپەن باقۇلداسقان «قوشتاسۋى» دا، قىرىق جىگىتتىڭ ايۋبيكەنىڭ «جوقتاۋى» دا بار»، – دەپ وي ايتادى. بۇل دا – كوڭىلگە تۇيەر كوپ سىردىڭ ءبىرى. سول ايۋبيكە انامىزدىڭ «جوقتاۋىن» بۇگىنگى قازاق قىزدارى جالعاستىرىپ ءجۇر مە؟ مۇنداي كۇردەلى تاقىرىپ باسقا اڭگىمەمىزدىڭ جۇگى بولسىن.
انىعى، قازاق قىزدارىنا ءتان ەڭ ۇلكەن قۇندىلىق ارى مەن جارىنا دەگەن ادالدىق دەسەك، ارتىق ايتقاندىق بولماس. وسى تۇرعىدان جىرداعى ايۋبيكە وبرازى – باسقا باتىرلار جىرىنداعىداي سەرت پەن سەنىمدى اسقاقتاتقان بيىك تۇلعا.
ءوزىم ءتىرى جۇرگەندە
كەۋدەمە ەركەك مىنگىزبەن،
الماداي بولعان قىزىل بەت،
قيعاش ەرىنگە سۇيگىزبەن.
بەرەن توسەك، قۇس جاستىق،
ماڭايعا بويداق جۇرگىزبەن.
ماڭدايىڭ قۇلاش ەر سايىن،
قالپىڭ ەسكە تۇسكەندە،
جانىمدى ناعىپ كۇيگىزبەن؟!
اۋزىم تولا قان بولسا
دۇشپانىما بىلگىزبەن، – دەپ كەلەتىن ايۋبيكەنىڭ جوقتاۋى – وسى ءسوزىمىزدىڭ دالەلى.
جىر ايۋبيكەنىڭ ەمىنەن جازىلعان ەر سايىننىڭ دا، قوبىلاندىعا ەرگەن ەكى ۇلى كيىكباي، بوكەنباي باستاعان باتىردىڭ دا قالماقتى جەڭۋىمەن اياقتالادى. تۇيگەنىمىز، جىرداعى ايۋبيكە ادال جار، التىن قۇرساق انا عانا ەمەس، بۇگىنگى ۇرپاققا ۇلگى بولارلىق دارا تۇلعا بولعاندىعى. دۇرىسى، مىنا زاماندا قازاق ارۋىنا ءتان تەكتىلىكتەن كوز جازىپ قالعان كورىكتىلەرىمىزگە «ەر سايىن» جىرىن وقۋعا كەڭەس بەرەمىز.
ءبىلال قۋانىش،
«انا ءتىلى».
