Qazaqtyń jeri qandaı keń bolsa, onyń jan álemi, rýhy, dúnıetanymy, parasaty men paıymy, qııaly men nanym-senimi de sondaı baıtaq, qatparly, qazynaly, óristi, órnekti. Ózgeler túsine almaıtyn, túsinýge yqylas tanytqanymen túısine de, tushyna da almaıtyn, al ózimiz jan-júregimizben sezingenimizben basqalarǵa uqtyryp aıtyp, aqtaryp jazyp bere almaıtyn bir qupııa tylsym álem bar. Ol – ulttyq mıfologııa. Qazaq mıfologııasynyń qabat-qatpary, jyqpyl-jynysy, qaltarys-bultarysy tipti qoıý. Tómendegi zertteýler toptamasy sol túıindi tarqatýǵa degen umtylys edi…
DIIý (DÁÝ) – qııal-ǵajaıyp erteginiń keıipkeri. Dııýdy keıde qazaq ertegilerinde dáý dep te ataıdy, demek bul dáý (taý) degen uǵymmen tindes. Dııý ejelgi úndi-evropa halyqtary mıfologııasynda qudaı beınesinde sýretteledi. Máselen, bul sóz «daiva» (túptórkini diu – «jaryq berý, sáýle túsirý», «aspan») degen túbirden týyndaǵan. Keıinnen, naqtyraq aıtqanda b.z.b. ǵasyrda ıran patshasy Kseroks dııýǵa qarsy úkim shyǵaryp, Ahýramazda (Zaratýshtra) kýltin halyqqa dáripteıdi. Sol sebepten de «Shahnamada» parsy batyry Rústem dııýǵa qarsy kúresýshi qaharman retinde somdalady. Osyndaı ózgeristerdiń saldarynan dáýdiń jaǵymsyz tulǵasy qalyptasady da, birtindep parsy tilinde «div (دیو) – jyn-shaıtan, qaskóı kúsh, qubyjyq, naqurys» degen maǵynaǵa ıe bolady. Tájikterde «safed–dáý», ıaǵnı aq dáý meıirimdi, al qara dáý qaskóı kúsh.
Qazaqta dáý ertekte kezdesedi, ol alyp deneli, jalǵyz kózdi, keıde eki basty, ústi túkti qubyjyq keıpinde, demek onyń boıynda haostyń qaldyǵy bar. Ol ertegide áıelderdi urlaıdy, ony zorlyqpen ıelenip otyrady, ıen taýdyń úńgirinde ómir súredi, adamnyń etin jeıdi, qara kúshtiń ıesi, ańǵal, sonymen birge adamǵa jat áreketke baratyn qatigez keıipker. Keıde ózinen áldeqaıda álsiz keıipkerge aldanyp, onyń qyzmetshisine aınalady. Mysaly, Qańbaq shal dııýmen saıysyp, ony ózine baǵynyshty etedi. Qazaq ertegilerinde nemese túsiniginde dııý sonshalyqty qaskóı kúsh retinde sýrettele de bermeıdi. Al, onyń, negizinen, paıda bolǵan óńiri dep tabylatyn parsylarda dııý – kerisinshe zulymdyqtyń ıesi.
Tájikterdiń uǵymynda qara dáý – qaskóı kúsh, ol adamdardy jadylap, aq joldan taıdyrady. Sol sebepten de tájik baqsylary dáýge qarsy áreket etetin magııalyq sharalar ótkizedi. Al, qazaqqa mundaı uǵym tán emes, baqsy sarynynda «dáý-perim» degen rýh-ıe kerisinshe jebeýshi kúsh retinde kórinis tabady.
Álbette, dáý baqsy sarynynda da kezdesetin keıipker. Mysaly:
Aınalaıyn dáýlerim,
Aınalaıyn beklerim…
Qazan basty qara dáý,
Jyn-shaıtanǵa jaý peri…
Bárekeldi beklerim,
Tartshy bermen dáýlerim.
Qazaq mıfologııasynda Dáý-peri degen beıne de bar. Ol – baqsy sarynynda kezdesetin rýh-ıe. Bul – dáý jáne peri degen eki keıipkerdiń atynyń birigýinen týǵan uǵym. Osy eki keıipker qosarlanyp baqsy sarynynda kezdesedi:
Taý jaılaǵan dáý peri,
Ótirikten saý peri.
Kettiń qaıda joǵalyp,
Qara saqalyń qaý peri…
Jyn úlkeni Dáý perim,
Jyn ishinde bir serim.
Shamandyq mıfologııada dáýler Kórqaptan keletindigi, túri susty, aıbatty ekendigi, tipti olardan baqsynyń ózi qorqatyndyǵy aıtylady:
Syqyrlar dáý kelgende onyń ishi,
Júzinde qany qalmas, qashyp túsi.
Kelgende úlken jyndar solqyldaıdy,
Qorqady aıbatynan úlken-kishi…
Etedi zııandasty undaı talqan,
Ústine kıer saýyt, bolat qalqan.
Basynǵan jyn bitkendi qoımaımyn dep,
Qolyna alyp keler shynjyr arqan.
Dáý-peri tulǵasy basqadaı túrik halyqtarynda da bar. Máselen, Qazan tatarlary men bashqurttarda «dııý-peri» demonologııalyq keıipker bolyp sanalady. Olardyń túsiniginde dııý-peri jer astynda, tereń sýdyń túbinde ómir súredi, adamdardy esin adastyryp urlap áketedi, úılenedi, keıde úıine qonaq etedi, as beredi. Dııý-peri ártúrli pishinde bolady, negizinen adam kelbetti, olar dastarqan jaıǵanda «bısmıllá» dep qalsań, usynǵan tamaǵynyń bári jylqynyń qumalaǵyna aınalady da, ózderi zym-zııa joǵalyp ketedi-mys. Sonymen birge bashqurt mıfologııasynda dııý-peri jeldiń ıesi, adam sekildi tirshilik etedi-mys. Bashqurt halqyndaǵy «Kýzy-Kýrpes, Maıan-Hylý» eposynda taǵy bir dııý-peri degen jany berik maqulyq kezdesedi, onyń tek qana ókshesin jaralap óltirýge bolatyn kórinedi.
Aqedil TOIShANULY,
folklortanýshy,
fılologııa ǵylymdarynyń kandıdaty.
