قازاقتىڭ جەرى قانداي كەڭ بولسا، ونىڭ جان الەمى، رۋحى، دۇنيەتانىمى، پاراساتى مەن پايىمى، قيالى مەن نانىم-سەنىمى دە سونداي بايتاق، قاتپارلى، قازىنالى، ءورىستى، ورنەكتى. وزگەلەر تۇسىنە المايتىن، تۇسىنۋگە ىقىلاس تانىتقانىمەن تۇيسىنە دە، تۇشىنا دا المايتىن، ال ءوزىمىز جان-جۇرەگىمىزبەن سەزىنگەنىمىزبەن باسقالارعا ۇقتىرىپ ايتىپ، اقتارىپ جازىپ بەرە المايتىن ءبىر قۇپيا تىلسىم الەم بار. ول – ۇلتتىق ميفولوگيا. قازاق ميفولوگياسىنىڭ قابات-قاتپارى، جىقپىل-جىنىسى، قالتارىس-بۇلتارىسى ءتىپتى قويۋ. تومەندەگى زەرتتەۋلەر توپتاماسى سول ءتۇيىندى تارقاتۋعا دەگەن ۇمتىلىس ەدى…
ديۋ ء(داۋ) – قيال-عاجايىپ ەرتەگىنىڭ كەيىپكەرى. ديۋدى كەيدە قازاق ەرتەگىلەرىندە ءداۋ دەپ تە اتايدى، دەمەك بۇل ءداۋ (تاۋ) دەگەن ۇعىممەن تىندەس. ديۋ ەجەلگى ءۇندى-ەۆروپا حالىقتارى ميفولوگياسىندا قۇداي بەينەسىندە سۋرەتتەلەدى. ماسەلەن، بۇل ءسوز «ءdaىva» (تۇپتوركىنى ءdىu – «جارىق بەرۋ، ساۋلە ءتۇسىرۋ»، «اسپان») دەگەن تۇبىردەن تۋىنداعان. كەيىننەن، ناقتىراق ايتقاندا ب.ز.ب. عاسىردا يران پاتشاسى كسەروكس ديۋعا قارسى ۇكىم شىعارىپ، احۋرامازدا (زاراتۋشترا) كۋلتىن حالىققا دارىپتەيدى. سول سەبەپتەن دە «شاحنامادا» پارسى باتىرى رۇستەم ديۋعا قارسى كۇرەسۋشى قاھارمان رەتىندە سومدالادى. وسىنداي وزگەرىستەردىڭ سالدارىنان ءداۋدىڭ جاعىمسىز تۇلعاسى قالىپتاسادى دا، بىرتىندەپ پارسى تىلىندە «ءdىv (دیو) – جىن-شايتان، قاسكوي كۇش، قۇبىجىق، ناقۇرىس» دەگەن ماعىناعا يە بولادى. تاجىكتەردە «سافەد–داۋ»، ياعني اق ءداۋ مەيىرىمدى، ال قارا ءداۋ قاسكوي كۇش.
قازاقتا ءداۋ ەرتەكتە كەزدەسەدى، ول الىپ دەنەلى، جالعىز كوزدى، كەيدە ەكى باستى، ءۇستى تۇكتى قۇبىجىق كەيپىندە، دەمەك ونىڭ بويىندا حاوستىڭ قالدىعى بار. ول ەرتەگىدە ايەلدەردى ۇرلايدى، ونى زورلىقپەن يەلەنىپ وتىرادى، يەن تاۋدىڭ ۇڭگىرىندە ءومىر سۇرەدى، ادامنىڭ ەتىن جەيدى، قارا كۇشتىڭ يەسى، اڭعال، سونىمەن بiرگە ادامعا جات ارەكەتكە باراتىن قاتىگەز كەيىپكەر. كەيدە وزىنەن الدەقايدا ءالسىز كەيىپكەرگە الدانىپ، ونىڭ قىزمەتشىسىنە اينالادى. مىسالى، قاڭباق شال ديۋمەن سايىسىپ، ونى وزىنە باعىنىشتى ەتەدى. قازاق ەرتەگىلەرىندە نەمەسە تۇسىنىگىندە ديۋ سونشالىقتى قاسكوي كۇش رەتىندە سۋرەتتەلە دە بەرمەيدى. ال، ونىڭ، نەگىزىنەن، پايدا بولعان ءوڭىرى دەپ تابىلاتىن پارسىلاردا ديۋ – كەرىسىنشە زۇلىمدىقتىڭ يەسى.
تاجىكتەردىڭ ۇعىمىندا قارا ءداۋ – قاسكوي كۇش، ول ادامداردى جادىلاپ، اق جولدان تايدىرادى. سول سەبەپتەن دە تاجىك باقسىلارى داۋگە قارسى ارەكەت ەتەتىن ماگيالىق شارالار وتكىزەدى. ال، قازاققا مۇنداي ۇعىم ءتان ەمەس، باقسى سارىنىندا «ءداۋ-پەرىم» دەگەن رۋح-يە كەرىسىنشە جەبەۋشى كۇش رەتىندە كورىنىس تابادى.
البەتتە، ءداۋ باقسى سارىنىندا دا كەزدەسەتىن كەيىپكەر. مىسالى:
اينالايىن داۋلەرىم،
اينالايىن بەكلەرىم…
قازان باستى قارا ءداۋ،
جىن-شايتانعا جاۋ پەرى…
بارەكەلدى بەكلەرىم،
تارتشى بەرمەن داۋلەرىم.
قازاق ميفولوگياسىندا ءداۋ-پەرى دەگەن بەينە دە بار. ول – باقسى سارىنىندا كەزدەسەتىن رۋح-يە. بۇل – ءداۋ جانە پەرى دەگەن ەكى كەيىپكەردىڭ اتىنىڭ بىرىگۋىنەن تۋعان ۇعىم. وسى ەكى كەيىپكەر قوسارلانىپ باقسى سارىنىندا كەزدەسەدى:
تاۋ جايلاعان ءداۋ پەرى،
وتىرىكتەن ساۋ پەرى.
كەتتىڭ قايدا جوعالىپ،
قارا ساقالىڭ قاۋ پەرى…
جىن ۇلكەنى ءداۋ پەرىم،
جىن ىشىندە ءبىر سەرىم.
شاماندىق ميفولوگيادا داۋلەر كورقاپتان كەلەتىندىگى، ءتۇرى سۇستى، ايباتتى ەكەندىگى، ءتىپتى ولاردان باقسىنىڭ ءوزى قورقاتىندىعى ايتىلادى:
سىقىرلار ءداۋ كەلگەندە ونىڭ ءىشى،
جۇزىندە قانى قالماس، قاشىپ ءتۇسى.
كەلگەندە ۇلكەن جىندار سولقىلدايدى،
قورقادى ايباتىنان ۇلكەن-كىشى…
ەتەدى زيانداستى ۇنداي تالقان،
ۇستىنە كيەر ساۋىت، بولات قالقان.
باسىنعان جىن بىتكەندى قويمايمىن دەپ،
قولىنا الىپ كەلەر شىنجىر ارقان.
ءداۋ-پەرى تۇلعاسى باسقاداي تۇرىك حالىقتارىندا دا بار. ماسەلەن، قازان تاتارلارى مەن باشقۇرتتاردا «ديۋ-پەرى» دەمونولوگيالىق كەيىپكەر بولىپ سانالادى. ولاردىڭ تۇسىنىگىندە ديۋ-پەرى جەر استىندا، تەرەڭ سۋدىڭ تۇبىندە ءومىر سۇرەدى، ادامداردى ەسىن اداستىرىپ ۇرلاپ اكەتەدى، ۇيلەنەدى، كەيدە ۇيىنە قوناق ەتەدى، اس بەرەدى. ديۋ-پەرى ءارتۇرلى پىشىندە بولادى، نەگىزىنەن ادام كەلبەتتى، ولار داستارقان جايعاندا «ءبيسميللا» دەپ قالساڭ، ۇسىنعان تاماعىنىڭ ءبارى جىلقىنىڭ قۇمالاعىنا اينالادى دا، وزدەرى زىم-زيا جوعالىپ كەتەدى-مىس. سونىمەن بىرگە باشقۇرت ميفولوگياسىندا ديۋ-پەرى جەلدىڭ يەسى، ادام سەكىلدى تىرشىلىك ەتەدى-مىس. باشقۇرت حالقىنداعى «كۋزى-كۋرپەس، مايان-حىلۋ» ەپوسىندا تاعى ءبىر ديۋ-پەرى دەگەن جانى بەرىك ماقۇلىق كەزدەسەدى، ونىڭ تەك قانا وكشەسىن جارالاپ ولتىرۋگە بولاتىن كورىنەدى.
اقەدىل تويشانۇلى،
فولكلورتانۋشى،
فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى.
