«Qozy Kórpesh-Baıan sulý» dastanynyń keıbir derekterde 33 nusqasynyń bary kórsetiledi. Qazaq arasynda áriden kele jatqan bul jyrdy Sybanbaı, Bekbaý, Janaq, Shóje, Arystanbaı, t.b. aqyndar ózderinshe jyrlaǵan. Eń kóp taraǵany ári tolymdysy – Janaq nusqasy. Týystas túrki tilderinde de jyrdyń mazmundas-saryndas túrleri saqtalǵan. Osynshama ulanǵaıyr dúnıeni jınap, jarııalaýda, zertteýde halqymyzdyń tól perzentteri Sh.Ýálıhanovtan bastap, Máshhúr Júsip Kópeev, M.Áýezov, Á.Marǵulan, Á.Qońyratbaev, Y.Dúısenbaev, E.Jubanov, R.Berdibaı ólsheýsiz zor eńbek sińirdi.«Qozy Kórpesh-Baıan sulý” jyry – halqymyzdyń kóne tarıhynan jetken asyl mura, álemdik mádenı-tarıhı qubylys. Jyrdyń taqyryby – eki jastyń bir-birine degen adal súıispenshiligi. Shyǵarmanyń negizgi keıipkerleri Qozy men Baıan zamannyń qataldyǵyn, ozbyrlyǵyn, meıirimsizdigin jeńip, kezdesti, azǵantaı ýaqyt bolsa da oınap-kúlip, baqytty ómir súrdi. Halyqtyq salt aıasynda ósken Baıan Qozynyń jeke basyn qadirleıdi. Basynda basqalardyń aıtýymen ǵashyq bolǵan Baıan Kórpeshti shyn súıetindigin alǵash kezdesken jerde-aq baıqatady. Jyrda Baıannyń jasy on tórtte dep beriledi. Tal boıynda bir mini joq, qolań shashty, merýert tisti, sóılese aýzynan gúl tógiledi. Baıannyń kóńil-kúıin «Anda- sanda bolmasa sóılespeıdi, Jalǵyz jatyp Qozy úshin qylady zar” dep sýretteýdegi sebep – súıgenin saryla kútken Baıanǵa berilgen ádil baǵa. Ózin izdep kelgen Aıbasqa syr bermeı, ony baıqap, baqylap, naǵyz Qozydan kelgenin bilgenge deıin sabyrly minez tanytady, óziniń syryn ashpaıdy.
Baıan sulý – óz zamanyndaǵy qazaq qyzynyń ıdealy. Jyrshylar arýdyń boıyna qazaq áıelinde bolýǵa tıisti barlyq asyl qasıetti jınaqtaǵan. Ol – sulý qyz, adal qalyńdyq, qamqor áıel. Qarabaı elinde tazsha keıpin kıip, qoıshylyqta júrgen Sarybaıdyń erkesin tanyǵan Baıannyń súıgenin kórýge taǵat tappaı, qýanysh pen yntyzarlyqtan bir jerde damyl taba almaı degbirsizdenýin syrtqy is- áreket, qyzdyń mazasyz qımyl-qozǵalysy arqyly beredi.
Mundaǵy tazsha keıpi qajettilikpen basqa da qyzmet atqarady. Jyrda Qozy Baıan aýylyna qoıshy – tazsha bolyp, sonyń kebin kıip, túrin ózgertip kelse de, bul isine kópke deıin kóńili tolmaı, namystanyp júredi. Saǵyna kútken ǵashyǵyn osylaısha tazsha keıpinde kórgen Baıannyń bul kórinis, árıne, janyn qatty aýyrtady. Alaıda Qozynyń saqtyǵyn, amandyǵyn oılap, tazsha kebin qaıta kıgisi kelmegen Qozyǵa:
Kıińiz kebińizdi, arlanbańyz,
Osylardan basqaǵa syr bermeńiz,
Kishilikten esh nárse kemimeıdi.
Ańdyp júrgen dushpan bar, esh senbeńiz, – deıdi.
Jyrshy Qozyǵa tazsha keıpin kıgizý arqyly Baıannyń obrazyn, onyń aqyl-parasatynyń moldyǵyn asha túsedi. Baıan tek kórkimen ǵana sulý emes, aqylymen, erligimen de erekshe. Joǵarydaǵy úzindide Baıan, birinshiden, Qozyny dushpanynan saqtandyrsa, ekinshiden, kishilik – adamgershilik qajet ekenin ańǵartady.
Osylaısha Baıan beınesin somdaýda zattyq álem men kıim de ózindik qyzmet atqarady. Shyǵarmada qoldanylyp, kórkemdik keńistikti quraıtyn zattyń jıyntyǵy arqyly tarıhı kezeńniń ózindik bolmysyn, dáýir sıpatyn, uǵym-túsinigin tanýǵa múmkindik beredi.
«Qozy Kórpesh-Baıan Sulý” eposynda da zattar álemi ózindik órnekpen erekshe beınelengen. Ásirese, zattar áleminiń poetıkasy tereń mán-maǵynaǵa ıe. Mysaly, Aıbas batyrdyń:
Baltaly, Baǵanaly elden keldim,
Baqaly, baldyrǵandy kólden keldim.
Sizderge kúmán shyǵar, ózime aıan,
Elimnen izdep kelgen kelinim – Baıan, – dep Baıan aýylyna baryp kelýin dáleldeıtin zattardyń jeke-jeke baıandalýy – sonyń aıqyn aıǵaǵy. Jyrdaǵy:
Sálem de inińizge, izdep kelsin,
Kelmese, sorly Baıan degeni ólsin.
Kóńilim ketti Qozyǵa, janym munda,
Aıtqandy ton, júzigim belgi bolsyn, – dep jyrlanatyn joldar qazaq qoǵamyndaǵy súıgenine qosylý úshin ata jolynyń qatal zańyna qarsy shyǵyp, qaısarlyǵymen, ójettigimen kóringen jańashyl qyzdardyń beınesin beredi desek, «aıtqandy ton, júzik, toǵyz” – sol kezeńniń turmys – saltyna tán dástúr, syı-sııapat. Sol kezeńniń sıpatyn tanytatyn zattyq, kórkemdik detaldar. Al Baıan beınesin bul qubylystan bólek alyp sýretteý tipti de múmkin emes. Bul dástúrdiń sanaǵa sińip, tanym-túsinikke ábden tereńdeı enip, qalyptasqany sonsha, er- azamat Qozy da sol áshekeı zattardy surap, Aıbastan kýálikke kerek etedi. Bul zattyq detaldar turmystyq qajettilikke jaraıtyn qarapaıym qyzmetti emes, qyz sezimin tanytatyndaı kórkemdik mindetin atqaryp tur.
Qarapaıym zattarǵa estetıkalyq, kórkemdik qundylyq darytyp, olardy el-halyq tarıhynda toponımıkalyq ańyzǵa aınaldyrý, t.b. sekildi qubylys aqyndyq sheberlik bolyp tabylady. Aıbas alyp kele jatqan sálemdeme zattardyń jol-jónekeı túsip qalýy toponımıkalyq ańyzdardyń dúnıege kelýine sebep bolady. Oqyp kóreıik:
Kóktaımen batyr Aıbas tómen shapty,
Qyzdyń bergen belbeýi túsip qalyp,
«Qyzyl belbeý, Qubajan» qoıa sapty…
…Qyzdyń bergen meıizi túsip qalyp,
«Meıizgek» dep taý atyn qoıa sapty…
…Qyzdyń bergen qarqarasy túsip qalyp,
«Qarqaraly taý atyn qoıa sapty…» – dep, osylaı árbir zatqa bir ataý qoıylyp kete beredi. Oılap qarasaq, osy toponımıkalyq ataýlardyń paıda bolýy bir kezeńdegi jyr keıipkeri Baıan basynan keshken oqıǵamen tyǵyz baılanysty.
Epıkalyq jyrda sóz bolǵan bul zattar tek mahabbat serti – sımvoldyq qyzmet qana emes, tarıhı orny bar jer, sý, el ataýlarynyń da esimi bolyp, toponımıkalyq ta, kórkemdik te qyzmet atqaryp tur.
Appaq kórik mańdaıy, qylyǵy naz,
Malyń túgil, basyńdy berseń-daǵy az, – dep qyzdyń sulýlyǵyna eshteńe teń kelmeıtini baıandalady. Sondaı-aq aqylymen toqsan baıdyń serisi men qara kúshtiń ǵana ıesi Qodardy mańyna jolatpaıdy. Jyrdaǵy keıipkerlerdiń is-áreketteri, qımyl-qozǵalystary arqyly onyń aqyl-oıy, parasaty aldyńǵy orynǵa shyǵady. Baıannyń kúlip aıtqan bir jyly sózi úshin Qodar qurbandyqqa shalynýǵa daıyn. Qodardyń qolyn qanǵa malatyn beıneniń dárejesine deıin ósý joly Baıan beınesimen qatarlasa óriledi.
Jyrda óz sezimimen arpalysqan Qodar aqyry Qozyny óltirip tynady.
Qozynyń kegin almaqshy bolyp Baıan Qodardy Shoqterekke aılamen alyp barady. Qodardy óltirerde Baıan sulý aıtqan myna sózden qaısar qazaq qyzynyń birbetkeı, ójet te ór minezi aıqyn baıqalady.
Ákeme sińip edi seniń kúshiń,
Qul boldyń esigime meniń úshin.
Shoq belbeý, altyn aıdar myrzam qaıda,
Shunaq qul, óltiremin sonyń úshin.
Qozyǵa arnap Baıan bıik munaraly beıit ornatady. Sońynda ózin de ólimge baılap, dúnıe salady.
Mahabbattyń sımvolyna aınalǵan folklorlyq muranyń 1500 jyldyq tarıhy 2002 jyly respýblıka kóleminde keńinen atalyp ótkendigi tarıh úshin de, óskeleń urpaq úshin de aıtarlyqtaı taǵylym bolsa kerek. Óıtkeni Qozy men Baıan arasyndaǵy móldir mahabbat – qazaq mádenıetindegi ádemiliktiń, aqyldylyqtyń, parasattylyqtyń, turaqtylyqtyń aınymas úlgisi.
Nurlan QUMAR,
«Ana tili».
