«قوزى كورپەش-بايان سۇلۋ» داستانىنىڭ كەيبىر دەرەكتەردە 33 نۇسقاسىنىڭ بارى كورسەتىلەدى. قازاق اراسىندا ارىدەن كەلە جاتقان بۇل جىردى سىبانباي، بەكباۋ، جاناق، شوجە، ارىستانباي، ت.ب. اقىندار وزدەرىنشە جىرلاعان. ەڭ كوپ تاراعانى ءارى تولىمدىسى – جاناق نۇسقاسى. تۋىستاس تۇركى تىلدەرىندە دە جىردىڭ مازمۇنداس-سارىنداس تۇرلەرى ساقتالعان. وسىنشاما ۇلانعايىر دۇنيەنى جيناپ، جاريالاۋدا، زەرتتەۋدە حالقىمىزدىڭ ءتول پەرزەنتتەرى ش.ءۋاليحانوۆتان باستاپ، ءماشھۇر ءجۇسىپ كوپەەۆ، م.اۋەزوۆ، ءا.مارعۇلان، ءا.قوڭىراتباەۆ، ى.دۇيسەنباەۆ، ە.جۇبانوۆ، ر.بەردىباي ولشەۋسىز زور ەڭبەك ءسىڭىردى.«قوزى كورپەش-بايان سۇلۋ” جىرى – حالقىمىزدىڭ كونە تاريحىنان جەتكەن اسىل مۇرا، الەمدىك مادەني-تاريحي قۇبىلىس. جىردىڭ تاقىرىبى – ەكى جاستىڭ ءبىر-بىرىنە دەگەن ادال سۇيىسپەنشىلىگى. شىعارمانىڭ نەگىزگى كەيىپكەرلەرى قوزى مەن بايان زاماننىڭ قاتالدىعىن، وزبىرلىعىن، مەيىرىمسىزدىگىن جەڭىپ، كەزدەستى، ازعانتاي ۋاقىت بولسا دا ويناپ-كۇلىپ، باقىتتى ءومىر ءسۇردى. حالىقتىق سالت اياسىندا وسكەن بايان قوزىنىڭ جەكە باسىن قادىرلەيدى. باسىندا باسقالاردىڭ ايتۋىمەن عاشىق بولعان بايان كورپەشتى شىن سۇيەتىندىگىن العاش كەزدەسكەن جەردە-اق بايقاتادى. جىردا باياننىڭ جاسى ون تورتتە دەپ بەرىلەدى. تال بويىندا ءبىر ءمىنى جوق، قولاڭ شاشتى، مەرۋەرت ءتىستى، سويلەسە اۋزىنان گۇل توگىلەدى. باياننىڭ كوڭىل-كۇيىن «اندا- ساندا بولماسا سويلەسپەيدى، جالعىز جاتىپ قوزى ءۇشىن قىلادى زار” دەپ سۋرەتتەۋدەگى سەبەپ – سۇيگەنىن سارىلا كۇتكەن بايانعا بەرىلگەن ءادىل باعا. ءوزىن ىزدەپ كەلگەن ايباسقا سىر بەرمەي، ونى بايقاپ، باقىلاپ، ناعىز قوزىدان كەلگەنىن بىلگەنگە دەيىن سابىرلى مىنەز تانىتادى، ءوزىنىڭ سىرىن اشپايدى.
بايان سۇلۋ – ءوز زامانىنداعى قازاق قىزىنىڭ يدەالى. جىرشىلار ارۋدىڭ بويىنا قازاق ايەلىندە بولۋعا ءتيىستى بارلىق اسىل قاسيەتتى جيناقتاعان. ول – سۇلۋ قىز، ادال قالىڭدىق، قامقور ايەل. قاراباي ەلىندە تازشا كەيپىن كيىپ، قويشىلىقتا جۇرگەن سارىبايدىڭ ەركەسىن تانىعان باياننىڭ سۇيگەنىن كورۋگە تاعات تاپپاي، قۋانىش پەن ىنتىزارلىقتان ءبىر جەردە دامىل تابا الماي دەگبىرسىزدەنۋىن سىرتقى ءىس- ارەكەت، قىزدىڭ مازاسىز قيمىل-قوزعالىسى ارقىلى بەرەدى.
مۇنداعى تازشا كەيپى قاجەتتىلىكپەن باسقا دا قىزمەت اتقارادى. جىردا قوزى بايان اۋىلىنا قويشى – تازشا بولىپ، سونىڭ كەبىن كيىپ، ءتۇرىن وزگەرتىپ كەلسە دە، بۇل ىسىنە كوپكە دەيىن كوڭىلى تولماي، نامىستانىپ جۇرەدى. ساعىنا كۇتكەن عاشىعىن وسىلايشا تازشا كەيپىندە كورگەن باياننىڭ بۇل كورىنىس، ارينە، جانىن قاتتى اۋىرتادى. الايدا قوزىنىڭ ساقتىعىن، اماندىعىن ويلاپ، تازشا كەبىن قايتا كيگىسى كەلمەگەن قوزىعا:
كيىڭىز كەبىڭىزدى، ارلانباڭىز،
وسىلاردان باسقاعا سىر بەرمەڭىز،
كىشىلىكتەن ەش نارسە كەمىمەيدى.
اڭدىپ جۇرگەن دۇشپان بار، ەش سەنبەڭىز، – دەيدى.
جىرشى قوزىعا تازشا كەيپىن كيگىزۋ ارقىلى باياننىڭ وبرازىن، ونىڭ اقىل-پاراساتىنىڭ مولدىعىن اشا تۇسەدى. بايان تەك كوركىمەن عانا سۇلۋ ەمەس، اقىلىمەن، ەرلىگىمەن دە ەرەكشە. جوعارىداعى ۇزىندىدە بايان، بىرىنشىدەن، قوزىنى دۇشپانىنان ساقتاندىرسا، ەكىنشىدەن، كىشىلىك – ادامگەرشىلىك قاجەت ەكەنىن اڭعارتادى.
وسىلايشا بايان بەينەسىن سومداۋدا زاتتىق الەم مەن كيىم دە وزىندىك قىزمەت اتقارادى. شىعارمادا قولدانىلىپ، كوركەمدىك كەڭىستىكتى قۇرايتىن زاتتىڭ جيىنتىعى ارقىلى تاريحي كەزەڭنىڭ وزىندىك بولمىسىن، ءداۋىر سيپاتىن، ۇعىم-تۇسىنىگىن تانۋعا مۇمكىندىك بەرەدى.
«قوزى كورپەش-بايان سۇلۋ” ەپوسىندا دا زاتتار الەمى وزىندىك ورنەكپەن ەرەكشە بەينەلەنگەن. اسىرەسە، زاتتار الەمىنىڭ پوەتيكاسى تەرەڭ ءمان-ماعىناعا يە. مىسالى، ايباس باتىردىڭ:
بالتالى، باعانالى ەلدەن كەلدىم،
باقالى، بالدىرعاندى كولدەن كەلدىم.
سىزدەرگە كۇمان شىعار، وزىمە ايان،
ەلىمنەن ىزدەپ كەلگەن كەلىنىم – بايان، – دەپ بايان اۋىلىنا بارىپ كەلۋىن دالەلدەيتىن زاتتاردىڭ جەكە-جەكە باياندالۋى – سونىڭ ايقىن ايعاعى. جىرداعى:
سالەم دە ىنىڭىزگە، ىزدەپ كەلسىن،
كەلمەسە، سورلى بايان دەگەنى ءولسىن.
كوڭىلىم كەتتى قوزىعا، جانىم مۇندا،
ايتقاندى تون، جۇزىگىم بەلگى بولسىن، – دەپ جىرلاناتىن جولدار قازاق قوعامىنداعى سۇيگەنىنە قوسىلۋ ءۇشىن اتا جولىنىڭ قاتال زاڭىنا قارسى شىعىپ، قايسارلىعىمەن، وجەتتىگىمەن كورىنگەن جاڭاشىل قىزداردىڭ بەينەسىن بەرەدى دەسەك، «ايتقاندى تون، جۇزىك، توعىز” – سول كەزەڭنىڭ تۇرمىس – سالتىنا ءتان ءداستۇر، سىي-سياپات. سول كەزەڭنىڭ سيپاتىن تانىتاتىن زاتتىق، كوركەمدىك دەتالدار. ال بايان بەينەسىن بۇل قۇبىلىستان بولەك الىپ سۋرەتتەۋ ءتىپتى دە مۇمكىن ەمەس. بۇل ءداستۇردىڭ ساناعا ءسىڭىپ، تانىم-تۇسىنىككە ابدەن تەرەڭدەي ەنىپ، قالىپتاسقانى سونشا، ەر- ازامات قوزى دا سول اشەكەي زاتتاردى سۇراپ، ايباستان كۋالىككە كەرەك ەتەدى. بۇل زاتتىق دەتالدار تۇرمىستىق قاجەتتىلىككە جارايتىن قاراپايىم قىزمەتتى ەمەس، قىز سەزىمىن تانىتاتىنداي كوركەمدىك مىندەتىن اتقارىپ تۇر.
قاراپايىم زاتتارعا ەستەتيكالىق، كوركەمدىك قۇندىلىق دارىتىپ، ولاردى ەل-حالىق تاريحىندا توپونيميكالىق اڭىزعا اينالدىرۋ، ت.ب. سەكىلدى قۇبىلىس اقىندىق شەبەرلىك بولىپ تابىلادى. ايباس الىپ كەلە جاتقان سالەمدەمە زاتتاردىڭ جول-جونەكەي ءتۇسىپ قالۋى توپونيميكالىق اڭىزداردىڭ دۇنيەگە كەلۋىنە سەبەپ بولادى. وقىپ كورەيىك:
كوكتايمەن باتىر ايباس تومەن شاپتى،
قىزدىڭ بەرگەن بەلبەۋى ءتۇسىپ قالىپ،
«قىزىل بەلبەۋ، قۇباجان» قويا ساپتى…
…قىزدىڭ بەرگەن مەيىزى ءتۇسىپ قالىپ،
«مەيىزگەك» دەپ تاۋ اتىن قويا ساپتى…
…قىزدىڭ بەرگەن قارقاراسى ءتۇسىپ قالىپ،
«قارقارالى تاۋ اتىن قويا ساپتى…» – دەپ، وسىلاي ءاربىر زاتقا ءبىر اتاۋ قويىلىپ كەتە بەرەدى. ويلاپ قاراساق، وسى توپونيميكالىق اتاۋلاردىڭ پايدا بولۋى ءبىر كەزەڭدەگى جىر كەيىپكەرى بايان باسىنان كەشكەن وقيعامەن تىعىز بايلانىستى.
ەپيكالىق جىردا ءسوز بولعان بۇل زاتتار تەك ماحاببات سەرتى – سيمۆولدىق قىزمەت قانا ەمەس، تاريحي ورنى بار جەر، سۋ، ەل اتاۋلارىنىڭ دا ەسىمى بولىپ، توپونيميكالىق تا، كوركەمدىك تە قىزمەت اتقارىپ تۇر.
اپپاق كورىك ماڭدايى، قىلىعى ناز،
مالىڭ تۇگىل، باسىڭدى بەرسەڭ-داعى از، – دەپ قىزدىڭ سۇلۋلىعىنا ەشتەڭە تەڭ كەلمەيتىنى باياندالادى. سونداي-اق اقىلىمەن توقسان بايدىڭ سەرىسى مەن قارا كۇشتىڭ عانا يەسى قوداردى ماڭىنا جولاتپايدى. جىرداعى كەيىپكەرلەردىڭ ءىس-ارەكەتتەرى، قيمىل-قوزعالىستارى ارقىلى ونىڭ اقىل-ويى، پاراساتى الدىڭعى ورىنعا شىعادى. باياننىڭ كۇلىپ ايتقان ءبىر جىلى ءسوزى ءۇشىن قودار قۇرباندىققا شالىنۋعا دايىن. قوداردىڭ قولىن قانعا مالاتىن بەينەنىڭ دارەجەسىنە دەيىن ءوسۋ جولى بايان بەينەسىمەن قاتارلاسا ورىلەدى.
جىردا ءوز سەزىمىمەن ارپالىسقان قودار اقىرى قوزىنى ءولتىرىپ تىنادى.
قوزىنىڭ كەگىن الماقشى بولىپ بايان قوداردى شوقتەرەككە ايلامەن الىپ بارادى. قوداردى ولتىرەردە بايان سۇلۋ ايتقان مىنا سوزدەن قايسار قازاق قىزىنىڭ بىربەتكەي، وجەت تە ءور مىنەزى ايقىن بايقالادى.
اكەمە ءسىڭىپ ەدى سەنىڭ كۇشىڭ،
قۇل بولدىڭ ەسىگىمە مەنىڭ ءۇشىن.
شوق بەلبەۋ، التىن ايدار مىرزام قايدا،
شۇناق قۇل، ولتىرەمىن سونىڭ ءۇشىن.
قوزىعا ارناپ بايان بيىك مۇنارالى بەيىت ورناتادى. سوڭىندا ءوزىن دە ولىمگە بايلاپ، دۇنيە سالادى.
ماحابباتتىڭ سيمۆولىنا اينالعان فولكلورلىق مۇرانىڭ 1500 جىلدىق تاريحى 2002 جىلى رەسپۋبليكا كولەمىندە كەڭىنەن اتالىپ وتكەندىگى تاريح ءۇشىن دە، وسكەلەڭ ۇرپاق ءۇشىن دە ايتارلىقتاي تاعىلىم بولسا كەرەك. ويتكەنى قوزى مەن بايان اراسىنداعى ءمولدىر ماحاببات – قازاق مادەنيەتىندەگى ادەمىلىكتىڭ، اقىلدىلىقتىڭ، پاراساتتىلىقتىڭ، تۇراقتىلىقتىڭ اينىماس ۇلگىسى.
نۇرلان قۇمار،
«انا ءتىلى».
