«Qambar batyr» jyry ózge epıkalyq týyndylar tárizdi batyr tulǵasyn, onyń el úshin etken eńbegi men erligin dáýir rýhyna saı kórkemdep jetkizýdi maqsat etkeni anyq. Jyrdyń 12 varıanty bar. Osyǵan oraı keıbir nusqalarda birshama aýytqýshylyqtar kezdesedi. Alaıda barlyǵyna ortaq nárse – óz boıyna kóne sıýjetterdi saqtaı otyryp, el qaýipsizdigi mańyzdy bolǵan tarıhı kezeńdi jyrlaý bolǵany aqıqat.«Qambar batyr» jyry batyrdyń eseıip, el qamqory bolǵan tusynan bastalady. Kúmisten taǵyp qarǵysyn, sońyna ertip tazysyn, ańshylyqpen aınalysyp júrgen Qambardyń belsendi qımyl-áreketi keremetteı tartymdy. Kúsh-qýaty kemeline kelgen naǵyz jigittik shaǵynan bastalǵan oqıǵa sol rýhta aıaqtalady. Óz aýyly, Ázimbaı aýyly jáne jaý eli (qalmaq) – jyrdaǵy keńistik osylar. Batyrdyń erekshe bolmysy eki jaǵdaıda kórinedi. Birinshisi, kóne epos saltyna tán jolbaryspen alysqandaǵy erligi bolsa, ekinshisi – el shetine jaý kelgende qorǵan bola bilgen qaharmandyq is-áreketi. Sondaı-aq áleýmettik jigi aıqyndala bastaǵan eki túrli ómir sıpattalady.
Qambarmen alǵashqy erligine deıin tutas bir rýdyń qamyn kúıttep, ash-aryǵyn toıdyryp, jetpegenin jetkizý jolynda júrgen qarapaıym ańshy-mergen beınesinde tanysamyz.
Túske deıin ilgeni,
Tóbedeı bolyp qalady.
Kóterip tastaı beredi,
Jarlynyń shyǵyp kóńilinen,
Qyzyqqa meıiri qanady, – degen joldar onyń ańshylyq qasıet pen osy kásipke erekshe mán beretindiginiń dáleli bolsa kerek. Tipten ań-qus ataýly mergenniń atynyń sybdyryn estigennen-aq qashyp jasyrynady eken. Jyr bolmysyn erekshelendiretin eleýli oqıǵa – Qambardyń jolbaryspen jalǵyz aıqasyp jeńýi.
Qambar da qaıtpaı umtylyp,
Bar qaıratyn shaqyrdy.
Quıryǵynan kóterip,
Aınaldyryp basynan,
Laqtyryp kep jiberdi,
Qyryq qadam jerden asyryp,
Myqtylyǵyn el kórdi.
Jyrdyń aıtarlyqtaı taǵy bir ereksheligi – Nazymnyń kúıeý tańdap jar salǵan synaǵyna Qambar qatyspaıdy. Bul jaǵdaıdy jyrshy ártúrli sebeptermen túsindiredi. «Bir jaman kelip maly kóp, Alyp ketse aıyryp, Qaıǵymenen basylar, At basyndaı júregim», – dep sulýdan tartynýyna kedeıligin syltaý etedi. Osyǵan qosa «Kedeı demeseń, odan artyq adam joq» deıtin habarshynyń sózi bar. Demek, sol jerde Qambardyń bar kemshiligi – kedeıligi ekeni aıqyn aıtylady. Qyzdyń qurǵan órmegine de mán bermeı, kidirmeı óte shyǵady.
Qambar beınesinde jeke otbasyn qurýdan góri rýynyń, tobynyń qamyn jeý basym. Nazym tarapynan ózine degen kóńildi sezgenimen oǵan qulaı ketpeıdi. Qaıta boıyn aýlaq ustaýdyń túrli joldaryn tabady. Batyrdyń oıy bylaısha beriledi:
Osyǵan kóńilim bólinip,
Umytyp ketsem jurtymdy,
Qudaıdyń meni urǵany.
Nazymmen sóılesip turǵanyn kórip qalyp, daý-janjal shyǵarǵan qyzdyń alty aǵasynyń ǵaıbat sózderinen Qambardy kemsitý baıqalady.
Nazymǵa qalmaqtyń hany sóz salǵanymen, júregin jaýlaı almaıdy. Qalyń nókerine sengen jat jurttyń bıleýshisi qyzdy zorlyqpen almaqshy bolǵan áreketterine baılanysty el ishinde túrli jaǵdaılar oryn alady.
Noǵaıly bıleri Qambarǵa tartý-taralǵylarymen kelip, syrt jaýdyń basymdylyǵynan qorǵaý jóninde usynys aıtady. Sol kezde Qambar toǵyz kúnnen keıin barýǵa ýáde etedi. Óıtkeni ózine qaraǵan toqsan úıli tobyrynyń qamyn jasap, ıaǵnı ań-qus atyp, azyq-túlikpen qamtamasyz etip ketýdi oılaıdy. Qambar Ázimbaıdyń sálemine «Áýeli, Alla, ekinshi jurt úshin beldi býaıyn. Ázimbaıdyń aqymaq alty ulyna ókpelep, Jamannyń isin qylmaıyn» deýi batyrdyń tabıǵatynyń zerektigin aıǵaqtaıdy. Qambar men Nazymnyń alty aǵasynyń arasynda bolǵan renishter eldiń táýelsizdigi uǵymynyń janynda jaı kıkiljiń esepti bolyp qalys qalady.
Qalmaq hanynyń Nazym qyzdy tartyp alamyn dep kelgen tusynan bastap oqıǵa kúrdelilenedi.
Ázimbaıdy júdetip,
Sansyz qoldy túnetip,
Jerimniń shúıin qashyryp,
Berekesin ketirip,
Kúıeýmin dep Nazymǵa,
Shyntaqtaısyń mamyqty,
Aıaǵyńdy kósiltip, – dep batyr jaýyna qarsy batyl umtylady. Shekesine qurama bolat dýlyǵa qoıǵan, ústine badana kózdi berik saýyt kıgen Qambar jekpe-jekke shyqqan shaqta Qaramandy óltiredi.
Qyz Nazymǵa talasyp,
Eki batyr soǵysty.
Bult shaınap, muz búrkip,
Úrker men aıdaı toǵysty.
Túrtip ótip ketkeni,
Taqııadaı ushady.
Ekpinine shydamaı,
Atynyń jalyn qushady, – dep qaıratty er Qambardyń kúshi sýretteledi. Týǵan eline degen súıispenshilik sezimniń qudireti qasıetti jerine at oınatqysy kelgen ozbyr topqa tosqaýyl jasaıdy. Kúl tógip, irge bekitken, kindik qany tamǵan qasıetti topyraqty bar jan-tánimen qorǵaıdy. Sondaı-aq qyz balany dini, dili, tili bólek jat elge jiberýdi 18 jasar Qambar namys sanaıdy.
Úsh kún, úsh tún boıy shaıqasyp, aqyry Qambar jeńiske jetedi. Basyna qıyn-qystaý is kelgende ǵana batyrdy kereksinetin, baılyq pen mansapqa mastanǵan baılardyń keleńsiz áreketine tutas eldi jaýdan qutqarǵan Qambardyń erligi qarsy qoıylady. Barlyq izgi qasıetter halyq ókili – batyrdyń boıyna jınaqtalyp sýretteledi. Batyrlyǵy asqanymen áleýmettik jaǵynan qyzyna teń kórmegendikten, Ázimbaı qyzyn Qambarǵa bergisi kelmeıdi. Alaıda ózi dárejeles Arshahannyń aqyl-keńesi arqyly ǵana Ázimbaı batyrǵa qyzyn qosýǵa májbúr bolady. «Kúmisten keregesi, ýyǵy altyn, Ońasha segiz qanat tikti úıdi». Osylaısha qatarlap qazynanyń bárin jıyp, Ázimbaı qyryq kún toı jasaıdy.
Jyrda batyrdyń serigi, ıaǵnı Qambardyń qaraqasqa aty kórkem kestelenedi.
Moınyń altyn tabaqtaı,
Qamystaı eki qulaǵyń.
Tórt aıaǵyń qazyqtaı,
Tóńkergen kese tuıaǵyń,
Sulýlyǵyń súmbideı.
Minekı, ushqan qustan ozatyn eresen júıriktigi, alys jolǵa alqynbaı jetetin qaıraty men tózimdiligi, batyrdyń tilegin tanıtyn, dushpannyń pıǵylyn sezetin qasıeti, qysyltaıań tustarda «til bitip sóılep, keńes beretindigi» – tek qana batyr tulparyna tán aıshyqtalǵan belgiler ekeni anyq. Sondaı-aq batyrdyń óz basyna qatysty «ash bórideı jalaqtap, nar býradaı alysty», «jolbarystaı shıryǵyp», t.b. metaforaly teńeýler qoldanylady. «Han súıekti Qambar-aý, qara atyńda jal bar-aý» deıtin Nazymnyń monologynyń ózi-aq kóp jaıdy bildirse kerek-ti.
Batyrdyń kóńil-kúı sátterin, ishki býyrqanǵan tolǵanys ıirimderin bildiretin dıalog, monologtar da, ulǵaıtý (gıperbola) men ásireleý (grotesk) de mol oryn alady. Jaýyn jeńgendegi erligin «Qoıǵa kirdi bir bóri, Bóriktire qyrady, Talaı qalmaq sulady», – dep kótermeleı jetkizedi. Jeńilgen jaýdyń sıpatyn «qyzyl qany aǵyp josyldy», – dep sýretteıdi.
Dástúrli qudalyq salt rámizdik uǵymdardyń túrleri kóńil aýdararlyq. Mysaly, kúıeýdi «altyn suńqarǵa, qalyńdyqty «qazǵa» balap, suńqarǵa qazdy ildirý arqyly quda túsýdi tuspaldaıdy. Qalyńdyq – «qyzyl túlki», kúıeý – «júırik tazy» nemese qalyńdyq – «pisken túınek», kúıeý – «ótkir kezdik» sııaqty kórkemdik obrazdar molynan kezdesedi.
Qoryta aıtqanda, eldi jaýdan qorǵaý ıdeıasy – jyrdyń altyn arqaýy. Bir shúıke basqa aldanyp, kóńil bólmeı, Qambar birinshi kezekte óz tobyrynyń jaǵdaıyn oılaıdy. Kedeılerge kómektesýdi paryz sanaıdy.
Dúnıege kelip ketti ne asyl zat,
Jamannan dat, jaqsydan qalady hat.
Bir duǵa oqyńyzdar arýaǵyna,
Qambardyń bolyp jatsyn kóńili shat, – degen joldar bar jyrdyń sońynda.
Olaı bolsa, eldik, erlik rýhyn asqaqtatatyn Qambar beınesi ǵasyrdan-ǵasyrǵa jetip, árbir urpaqtyń rýhanı azyǵyna aldaǵy ýaqytta da aınalýǵa tıis.
Nurlan QUMAR, «Ana tili».
