«قامبار باتىر» جىرى وزگە ەپيكالىق تۋىندىلار ءتارىزدى باتىر تۇلعاسىن، ونىڭ ەل ءۇشىن ەتكەن ەڭبەگى مەن ەرلىگىن ءداۋىر رۋحىنا ساي كوركەمدەپ جەتكىزۋدى ماقسات ەتكەنى انىق. جىردىڭ 12 ۆاريانتى بار. وسىعان وراي كەيبىر نۇسقالاردا ءبىرشاما اۋىتقۋشىلىقتار كەزدەسەدى. الايدا بارلىعىنا ورتاق نارسە – ءوز بويىنا كونە سيۋجەتتەردى ساقتاي وتىرىپ، ەل قاۋىپسىزدىگى ماڭىزدى بولعان تاريحي كەزەڭدى جىرلاۋ بولعانى اقيقات.«قامبار باتىر» جىرى باتىردىڭ ەسەيىپ، ەل قامقورى بولعان تۇسىنان باستالادى. كۇمىستەن تاعىپ قارعىسىن، سوڭىنا ەرتىپ تازىسىن، اڭشىلىقپەن اينالىسىپ جۇرگەن قامباردىڭ بەلسەندى قيمىل-ارەكەتى كەرەمەتتەي تارتىمدى. كۇش-قۋاتى كەمەلىنە كەلگەن ناعىز جىگىتتىك شاعىنان باستالعان وقيعا سول رۋحتا اياقتالادى. ءوز اۋىلى، ءازىمباي اۋىلى جانە جاۋ ەلى (قالماق) – جىرداعى كەڭىستىك وسىلار. باتىردىڭ ەرەكشە بولمىسى ەكى جاعدايدا كورىنەدى. ءبىرىنشىسى، كونە ەپوس سالتىنا ءتان جولبارىسپەن الىسقانداعى ەرلىگى بولسا، ەكىنشىسى – ەل شەتىنە جاۋ كەلگەندە قورعان بولا بىلگەن قاھارماندىق ءىس-ارەكەتى. سونداي-اق الەۋمەتتىك جىگى ايقىندالا باستاعان ەكى ءتۇرلى ءومىر سيپاتتالادى.
قامبارمەن العاشقى ەرلىگىنە دەيىن تۇتاس ءبىر رۋدىڭ قامىن كۇيتتەپ، اش-ارىعىن تويدىرىپ، جەتپەگەنىن جەتكىزۋ جولىندا جۇرگەن قاراپايىم اڭشى-مەرگەن بەينەسىندە تانىسامىز.
تۇسكە دەيىن ىلگەنى،
توبەدەي بولىپ قالادى.
كوتەرىپ تاستاي بەرەدى،
جارلىنىڭ شىعىپ كوڭىلىنەن،
قىزىققا مەيىرى قانادى، – دەگەن جولدار ونىڭ اڭشىلىق قاسيەت پەن وسى كاسىپكە ەرەكشە ءمان بەرەتىندىگىنىڭ دالەلى بولسا كەرەك. تىپتەن اڭ-قۇس اتاۋلى مەرگەننىڭ اتىنىڭ سىبدىرىن ەستىگەننەن-اق قاشىپ جاسىرىنادى ەكەن. جىر بولمىسىن ەرەكشەلەندىرەتىن ەلەۋلى وقيعا – قامباردىڭ جولبارىسپەن جالعىز ايقاسىپ جەڭۋى.
قامبار دا قايتپاي ۇمتىلىپ،
بار قايراتىن شاقىردى.
قۇيرىعىنان كوتەرىپ،
اينالدىرىپ باسىنان،
لاقتىرىپ كەپ جىبەردى،
قىرىق قادام جەردەن اسىرىپ،
مىقتىلىعىن ەل كوردى.
جىردىڭ ايتارلىقتاي تاعى ءبىر ەرەكشەلىگى – نازىمنىڭ كۇيەۋ تاڭداپ جار سالعان سىناعىنا قامبار قاتىسپايدى. بۇل جاعدايدى جىرشى ءارتۇرلى سەبەپتەرمەن تۇسىندىرەدى. «ءبىر جامان كەلىپ مالى كوپ، الىپ كەتسە ايىرىپ، قايعىمەنەن باسىلار، ات باسىنداي جۇرەگىم»، – دەپ سۇلۋدان تارتىنۋىنا كەدەيلىگىن سىلتاۋ ەتەدى. وسىعان قوسا «كەدەي دەمەسەڭ، ودان ارتىق ادام جوق» دەيتىن حابارشىنىڭ ءسوزى بار. دەمەك، سول جەردە قامباردىڭ بار كەمشىلىگى – كەدەيلىگى ەكەنى ايقىن ايتىلادى. قىزدىڭ قۇرعان ورمەگىنە دە ءمان بەرمەي، كىدىرمەي وتە شىعادى.
قامبار بەينەسىندە جەكە وتباسىن قۇرۋدان گورى رۋىنىڭ، توبىنىڭ قامىن جەۋ باسىم. نازىم تاراپىنان وزىنە دەگەن كوڭىلدى سەزگەنىمەن وعان قۇلاي كەتپەيدى. قايتا بويىن اۋلاق ۇستاۋدىڭ ءتۇرلى جولدارىن تابادى. باتىردىڭ ويى بىلايشا بەرىلەدى:
وسىعان كوڭىلىم ءبولىنىپ،
ۇمىتىپ كەتسەم جۇرتىمدى،
قۇدايدىڭ مەنى ۇرعانى.
نازىممەن سويلەسىپ تۇرعانىن كورىپ قالىپ، داۋ-جانجال شىعارعان قىزدىڭ التى اعاسىنىڭ عايبات سوزدەرىنەن قامباردى كەمسىتۋ بايقالادى.
نازىمعا قالماقتىڭ حانى ءسوز سالعانىمەن، جۇرەگىن جاۋلاي المايدى. قالىڭ نوكەرىنە سەنگەن جات جۇرتتىڭ بيلەۋشىسى قىزدى زورلىقپەن الماقشى بولعان ارەكەتتەرىنە بايلانىستى ەل ىشىندە ءتۇرلى جاعدايلار ورىن الادى.
نوعايلى بيلەرى قامبارعا تارتۋ-تارالعىلارىمەن كەلىپ، سىرت جاۋدىڭ باسىمدىلىعىنان قورعاۋ جونىندە ۇسىنىس ايتادى. سول كەزدە قامبار توعىز كۇننەن كەيىن بارۋعا ۋادە ەتەدى. ويتكەنى وزىنە قاراعان توقسان ءۇيلى توبىرىنىڭ قامىن جاساپ، ياعني اڭ-قۇس اتىپ، ازىق-تۇلىكپەن قامتاماسىز ەتىپ كەتۋدى ويلايدى. قامبار ءازىمبايدىڭ سالەمىنە «اۋەلى، اللا، ەكىنشى جۇرت ءۇشىن بەلدى بۋايىن. ءازىمبايدىڭ اقىماق التى ۇلىنا وكپەلەپ، جاماننىڭ ءىسىن قىلمايىن» دەۋى باتىردىڭ تابيعاتىنىڭ زەرەكتىگىن ايعاقتايدى. قامبار مەن نازىمنىڭ التى اعاسىنىڭ اراسىندا بولعان رەنىشتەر ەلدىڭ تاۋەلسىزدىگى ۇعىمىنىڭ جانىندا جاي كيكىلجىڭ ەسەپتى بولىپ قالىس قالادى.
قالماق حانىنىڭ نازىم قىزدى تارتىپ الامىن دەپ كەلگەن تۇسىنان باستاپ وقيعا كۇردەلىلەنەدى.
ءازىمبايدى جۇدەتىپ،
سانسىز قولدى تۇنەتىپ،
جەرىمنىڭ ءشۇيىن قاشىرىپ،
بەرەكەسىن كەتىرىپ،
كۇيەۋمىن دەپ نازىمعا،
شىنتاقتايسىڭ مامىقتى،
اياعىڭدى كوسىلتىپ، – دەپ باتىر جاۋىنا قارسى باتىل ۇمتىلادى. شەكەسىنە قۇراما بولات دۋلىعا قويعان، ۇستىنە بادانا كوزدى بەرىك ساۋىت كيگەن قامبار جەكپە-جەككە شىققان شاقتا قاراماندى ولتىرەدى.
قىز نازىمعا تالاسىپ،
ەكى باتىر سوعىستى.
بۇلت شايناپ، مۇز بۇركىپ،
ۇركەر مەن ايداي توعىستى.
ءتۇرتىپ ءوتىپ كەتكەنى،
تاقياداي ۇشادى.
ەكپىنىنە شىداماي،
اتىنىڭ جالىن قۇشادى، – دەپ قايراتتى ەر قامباردىڭ كۇشى سۋرەتتەلەدى. تۋعان ەلىنە دەگەن سۇيىسپەنشىلىك سەزىمنىڭ قۇدىرەتى قاسيەتتى جەرىنە ات ويناتقىسى كەلگەن وزبىر توپقا توسقاۋىل جاسايدى. كۇل توگىپ، ىرگە بەكىتكەن، كىندىك قانى تامعان قاسيەتتى توپىراقتى بار جان-تانىمەن قورعايدى. سونداي-اق قىز بالانى ءدىنى، ءدىلى، ءتىلى بولەك جات ەلگە جىبەرۋدى 18 جاسار قامبار نامىس سانايدى.
ءۇش كۇن، ءۇش ءتۇن بويى شايقاسىپ، اقىرى قامبار جەڭىسكە جەتەدى. باسىنا قيىن-قىستاۋ ءىس كەلگەندە عانا باتىردى كەرەكسىنەتىن، بايلىق پەن مانساپقا ماستانعان بايلاردىڭ كەلەڭسىز ارەكەتىنە تۇتاس ەلدى جاۋدان قۇتقارعان قامباردىڭ ەرلىگى قارسى قويىلادى. بارلىق ىزگى قاسيەتتەر حالىق وكىلى – باتىردىڭ بويىنا جيناقتالىپ سۋرەتتەلەدى. باتىرلىعى اسقانىمەن الەۋمەتتىك جاعىنان قىزىنا تەڭ كورمەگەندىكتەن، ءازىمباي قىزىن قامبارعا بەرگىسى كەلمەيدى. الايدا ءوزى دارەجەلەس ارشاحاننىڭ اقىل-كەڭەسى ارقىلى عانا ءازىمباي باتىرعا قىزىن قوسۋعا ءماجبۇر بولادى. «كۇمىستەن كەرەگەسى، ۋىعى التىن، وڭاشا سەگىز قانات تىكتى ءۇيدى». وسىلايشا قاتارلاپ قازىنانىڭ ءبارىن جيىپ، ءازىمباي قىرىق كۇن توي جاسايدى.
جىردا باتىردىڭ سەرىگى، ياعني قامباردىڭ قاراقاسقا اتى كوركەم كەستەلەنەدى.
موينىڭ التىن تاباقتاي،
قامىستاي ەكى قۇلاعىڭ.
ءتورت اياعىڭ قازىقتاي،
توڭكەرگەن كەسە تۇياعىڭ،
سۇلۋلىعىڭ سۇمبىدەي.
مىنەكي، ۇشقان قۇستان وزاتىن ەرەسەن جۇيرىكتىگى، الىس جولعا القىنباي جەتەتىن قايراتى مەن توزىمدىلىگى، باتىردىڭ تىلەگىن تانيتىن، دۇشپاننىڭ پيعىلىن سەزەتىن قاسيەتى، قىسىلتاياڭ تۇستاردا «ءتىل ءبىتىپ سويلەپ، كەڭەس بەرەتىندىگى» – تەك قانا باتىر تۇلپارىنا ءتان ايشىقتالعان بەلگىلەر ەكەنى انىق. سونداي-اق باتىردىڭ ءوز باسىنا قاتىستى «اش بورىدەي جالاقتاپ، نار بۋراداي الىستى»، «جولبارىستاي شيرىعىپ»، ت.ب. مەتافورالى تەڭەۋلەر قولدانىلادى. «حان سۇيەكتى قامبار-اۋ، قارا اتىڭدا جال بار-اۋ» دەيتىن نازىمنىڭ مونولوگىنىڭ ءوزى-اق كوپ جايدى بىلدىرسە كەرەك-ءتى.
باتىردىڭ كوڭىل-كۇي ساتتەرىن، ىشكى بۋىرقانعان تولعانىس يىرىمدەرىن بىلدىرەتىن ديالوگ، مونولوگتار دا، ۇلعايتۋ (گيپەربولا) مەن اسىرەلەۋ (گروتەسك) دە مول ورىن الادى. جاۋىن جەڭگەندەگى ەرلىگىن «قويعا كىردى ءبىر ءبورى، بورىكتىرە قىرادى، تالاي قالماق سۇلادى»، – دەپ كوتەرمەلەي جەتكىزەدى. جەڭىلگەن جاۋدىڭ سيپاتىن «قىزىل قانى اعىپ جوسىلدى»، – دەپ سۋرەتتەيدى.
ءداستۇرلى قۇدالىق سالت رامىزدىك ۇعىمداردىڭ تۇرلەرى كوڭىل اۋدارارلىق. مىسالى، كۇيەۋدى «التىن سۇڭقارعا، قالىڭدىقتى «قازعا» بالاپ، سۇڭقارعا قازدى ءىلدىرۋ ارقىلى قۇدا ءتۇسۋدى تۇسپالدايدى. قالىڭدىق – «قىزىل تۇلكى»، كۇيەۋ – «جۇيرىك تازى» نەمەسە قالىڭدىق – «پىسكەن تۇينەك»، كۇيەۋ – «وتكىر كەزدىك» سياقتى كوركەمدىك وبرازدار مولىنان كەزدەسەدى.
قورىتا ايتقاندا، ەلدى جاۋدان قورعاۋ يدەياسى – جىردىڭ التىن ارقاۋى. ءبىر شۇيكە باسقا الدانىپ، كوڭىل بولمەي، قامبار ءبىرىنشى كەزەكتە ءوز توبىرىنىڭ جاعدايىن ويلايدى. كەدەيلەرگە كومەكتەسۋدى پارىز سانايدى.
دۇنيەگە كەلىپ كەتتى نە اسىل زات،
جاماننان دات، جاقسىدان قالادى حات.
ءبىر دۇعا وقىڭىزدار ارۋاعىنا،
قامباردىڭ بولىپ جاتسىن كوڭىلى شات، – دەگەن جولدار بار جىردىڭ سوڭىندا.
ولاي بولسا، ەلدىك، ەرلىك رۋحىن اسقاقتاتاتىن قامبار بەينەسى عاسىردان-عاسىرعا جەتىپ، ءاربىر ۇرپاقتىڭ رۋحاني ازىعىنا الداعى ۋاقىتتا دا اينالۋعا ءتيىس.
نۇرلان قۇمار، «انا ءتىلى».
