«Qyryq qyz» epostyq jyryn 1907 jyly Aqtóbe oblysynyń Oıyl aýdanyndaǵy qazirgi «Saraljyn» keńsharynda dúnıege kelgen ataqty jyraý Qaırolla Imanǵalıuly el aýzynan jazyp alǵan. Sondaı-aq qaraqalpaq tilinde de osyǵan uqsas kólemdi jyr bar eken. Qazaq jyrynda basty keıipker – Hanshaıym atalsa, olarda Gúláıim dep atalady. Alaıda sóz saptaýlary men ózindik erekshelikteri bar atalmysh dastan qyzdardyń er-azamattardan qalyspaıtyn namysqoılyǵyn, eljandylyǵyn, sezimtaldyǵyn tilge tıek etedi.
«Qyryq qyz» eposynda kezdesetin jer-sý attaryna toqtala ketelik. Ámýdarııa – qyzyl sýly darııa; Qojeli – ertedegi qala aty; Tórtkól – Horezmdegi ejelgi qalalardyń biri; Qarjan taýy – Qazyǵurttyń bir tarmaǵy. Erte ǵasyrlarda ómir súrgen, aty ańyzǵa aınalǵan Baqtııar han Besqala mańyndaǵy Tórtkól taýdyń Kókshe jaǵyndaǵy Qarabulaǵyn jaılaǵan eken. Alty uly bar hannyń aıtarlyqtaı sulý, kerbez, erke Hanshaıym esimdi jalǵyz qyzy bolady. Sózge sheber, taban astynda sýyryp salyp jaýap beretin Hanshaıym batyrlyq ispen aınalysady. Oımaýyttyń oıyndaǵy Mııaly degen jaılaýdy ákesinen qoımaı surap, qalap alady.
Atasy bergen qonysqa,
Tiktirdi saılap otaýyn.
Esigin úlken oıdyrdy,
Esiginiń bir jaǵyn,
On eki adam jıylyp,
Zordan tiktep qoıdyrdy.
On kelilik qulypty,
Esigine urǵyzdy,
Jaılaýdyń bıik jerlerin,
Tegistep ábden súrgizdi.
El aralap júrip qyryq qyzdy tańdap jınaıdy, olarǵa túrli jaýyngerlik óner úıretedi. Alysýdyń aıla-amaldary men túrli qımyl-áreketterdi meńgerýge baýlıdy. Taý arasyna baryp qural-saımandarmen soǵysýdyń túrli ádisin kórsetip, qyzdarǵa úlgi bola bildi. Belderin bekem býyp, erlershe kıingen qyzdar 20-20 bolyp ekige bólinip, ózara semserlesedi, qylyshtasady. Sóıtip júrgende, astyndaǵy aty Hanshaıymdy alyp qashady, áldeneni sezgendeı mazasyzdanyp, jer tarpıdy.
– On toǵyz aı Mııalydaı jaılaýǵa berik qorǵan saldyrdyń, naızalardy qaraǵaıǵa saptadyń. Alty aı boıy arǵymaqty baptadyń. Seniń Aqtańgeriń aldaǵy bolatyn oqıǵany sezip tur. Bes jyldan beri úsh myń ásker qoly bar qalmaq bizdiń jerimizdi basyp alýǵa ázirlenip jatyr. Sonyń habaryn saǵan eskertip turǵan bolar, – dep qyryq qyzdyń ishinde Qarashash esimdi qyz sáýegeılik aıtady. Osydan keıin qyzdar soǵys isine degen jattyǵýlaryn, tynym tappaı, odan ári kúsheıtedi.
Birde ákesi Baqtııar elge as bermek bolyp, kelinin jumsap, qyzy Hanshaıymdy qasyna shaqyrtady. Toıǵa barǵan kezde qyzdar jigitterden qalyspaı kókpar tartady. At jarysyna qatysatyn kezde Hanshaıymnyń tulpary taǵy da erekshe minez tanytady.
Qaıta-qaıta kisinep,
Qara jerge janýar,
Qaırap basty tuıaǵyn.
Moınyn tósep sulýǵa,
Ashty kóńil bulaǵyn.
Osydan keıin dúbirli dodaǵa qatysýǵa nıettengen jylqynyń aıtpaǵyn túsingen Hanshaıym aýyldan bir balany atshabar etip alady.
Atshabarǵa Hanshaıym,
Jaqsy kıim kıgizdi.
Bir dorba maı sók jegizdi,
Jańaǵy kelgen balany,
Kóterip atqa mingizdi.
On kúnshilik jerge ketken 95 jylqynyń ishinen Hanshaıymnyń jylqysy márege birinshi bolyp jetedi.
Hanshaıymdaı sulýdyń,
Kámshat kıip basyna.
Gaýhardan jaqty qoıdyryp,
Arqa qaptal tusyna,
Eki kózdiń janary,
Sýda jatqan gaýhardaı,
Tisteriniń ajary,
Qatar tizgen marjandaı.
Talshybyqtaı buralyp,
Aq beti aıdaı jarqyrap,
Kórgen kezde symbatyn,
Jigitter turar qaltyrap, – dep jyrda sýrettelgendeı, qyzdyń sulýlyǵyna, aqyldylyǵyna eldegiler qaıran qalysady. Qyryq qyz toı-toılap júrgen kezde Hanshaıymǵa Júrim men Sáıeke degen jigitter ǵashyq bolady. Birinen-biri qyzdy qyzǵanyp júrip, olar sońynda tóbelesip, pyshaqtasyp, birin-biri óltiredi.
Hanshaıym báıgeden alǵan oljasyn Tórtkóldiń halqyna taratady, túıe, bıelerdi soıdyryp, eldi toıdyrady. Osydan keıin attaryn shynyqtyrý úshin qııada jatqan shólge attanady. Qyzdar ketkennen keıin qalmaqtyń zalym hany Qarasha beıbit jatqan elge shabýyldaıdy. Birneshe kún boıy oırandap bolǵan soń, qara qasy qıylǵan, oımaq aýzy oıylǵan Hanshaıym sulýdyń dıdaryn kórýge yqylasy ketedi.
Bıik taýda attaryn baptap, san alýan jattyǵýlar jasaýmen shuǵyldanyp júrgen qyzdar eldegi jaǵdaıdan habarsyz edi. Shaǵyrlynyń taýynda uıyqtap jatqanda Hanshaıym qyrylyp qalǵan adamdardy, buzylyp, qırap jatqan úılerdi túsinde kóredi. Dushpannyń oıran salǵanyn ishteı sezdi.
Túlki jortpas túleıden,
Túnde júrip keledi.
Qarshyǵa ushpas qalyńnan,
Qaraıyp ótip keledi.
Osylaısha jyrda qalmaqtan kek alýǵa shyqqan qyzdardyn júristeri tym sýyt sýretteledi.
Izdep joldy tabaıyq,
Halyqty azat qylaıyq, – deıdi Hanshaıym qyz. Tynbastan jeti kún, jeti tún júrip otyryp, olar Derbent taýyna jetedi. Qarasha hannyń sansyz áskerine qarsy shabýyldy bastap kep jiberedi.
Qyzdy soǵys maıdany,
Atys-shabys kúsheıdi,
Shaqpaq ottar shaǵyldy,
Kesti júzi qylyshtyń,
Nebireýler qulady,
Nebireýler sulady.
Qyzdar keıin qaıtpady,
Boldyrsa da maıdanda,
Sharshadym dep aıtpady,
Qyzdardyń batyr ekenin,
Qalmaqtar anyq baıqady.
Qarasha han áskeriniń qyryq myńy qaza tabady. Soǵan qaramastan jaý taǵy da jasaqtaryn jańadan ákelip qosyp jatty.
Áskerlerdiń birazyn,
Taspen uryp óltirdi.
Birazdaryn balyqtaı,
Naıza ushyna ilgizdi.
Dushpanǵa erik bermedi,
Jarqyldap ótkir qylyshyn,
Jaýǵa qarsy sermedi, – degen uzyn-sonar jyrda qyryq qyzdyń erlikteri erekshe sıpat alady. Qarsylasqan qalmaqtar óz jaýyngerlerinen myń-myńdap aıyrylyp jatady. Sondaı-aq jekpe-jek shaıqasta da qyzdar aıtarlyqtaı kúshti, qaıratty, qajyrly bolyp shyǵady. Qyzdardyń el qorǵaýǵa degen yqylasy zor eken. Mysaly, qalmaqtyń Kúnqaǵar degen batyrymen aıqasqan kezde Hanshaıym urandatyp, boıyna myqty rýh darytady. Aqyrynda jaýdy aıaýsyz qyryp bolyp, Hanshaıym Qarasha hannyń basyn alady. Qııan-keski jeti kúnge sozylǵan urys barysynda Hanshaıym Alshora esimdi batyrmen tanysady. Ekeýi birlesip jaýdy jeńip, Kýshan degen qalada jeńisterin toılaıdy.
Jyrdyń sońynda Hanshaıym men Alshora otaý qurady, olardyń Bileý degen uldary bolady. «Bileý» degen qorǵan soǵady, bileýli halqy kóbeıip, murattaryna jetedi.
Nurlan QUMAR,
«Ana tili».
