«قىرىق قىز» ەپوستىق جىرىن 1907 جىلى اقتوبە وبلىسىنىڭ ويىل اۋدانىنداعى قازىرگى «سارالجىن» كەڭشارىندا دۇنيەگە كەلگەن اتاقتى جىراۋ قايروللا يمانعاليۇلى ەل اۋزىنان جازىپ العان. سونداي-اق قاراقالپاق تىلىندە دە وسىعان ۇقساس كولەمدى جىر بار ەكەن. قازاق جىرىندا باستى كەيىپكەر – حانشايىم اتالسا، ولاردا گۇلايىم دەپ اتالادى. الايدا ءسوز ساپتاۋلارى مەن وزىندىك ەرەكشەلىكتەرى بار اتالمىش داستان قىزداردىڭ ەر-ازاماتتاردان قالىسپايتىن نامىسقويلىعىن، ەلجاندىلىعىن، سەزىمتالدىعىن تىلگە تيەك ەتەدى.
«قىرىق قىز» ەپوسىندا كەزدەسەتىن جەر-سۋ اتتارىنا توقتالا كەتەلىك. ءامۋداريا – قىزىل سۋلى داريا; قوجەلى – ەرتەدەگى قالا اتى; تورتكول – حورەزمدەگى ەجەلگى قالالاردىڭ ءبىرى; قارجان تاۋى – قازىعۇرتتىڭ ءبىر تارماعى. ەرتە عاسىرلاردا ءومىر سۇرگەن، اتى اڭىزعا اينالعان باقتيار حان بەسقالا ماڭىنداعى تورتكول تاۋدىڭ كوكشە جاعىنداعى قارابۇلاعىن جايلاعان ەكەن. التى ۇلى بار حاننىڭ ايتارلىقتاي سۇلۋ، كەربەز، ەركە حانشايىم ەسىمدى جالعىز قىزى بولادى. سوزگە شەبەر، تابان استىندا سۋىرىپ سالىپ جاۋاپ بەرەتىن حانشايىم باتىرلىق ىسپەن اينالىسادى. ويماۋىتتىڭ ويىنداعى ميالى دەگەن جايلاۋدى اكەسىنەن قويماي سۇراپ، قالاپ الادى.
اتاسى بەرگەن قونىسقا،
تىكتىردى سايلاپ وتاۋىن.
ەسىگىن ۇلكەن ويدىردى،
ەسىگىنىڭ ءبىر جاعىن،
ون ەكى ادام جيىلىپ،
زوردان تىكتەپ قويدىردى.
ون كەلىلىك قۇلىپتى،
ەسىگىنە ۇرعىزدى،
جايلاۋدىڭ بيىك جەرلەرىن،
تەگىستەپ ابدەن سۇرگىزدى.
ەل ارالاپ ءجۇرىپ قىرىق قىزدى تاڭداپ جينايدى، ولارعا ءتۇرلى جاۋىنگەرلىك ونەر ۇيرەتەدى. الىسۋدىڭ ايلا-امالدارى مەن ءتۇرلى قيمىل-ارەكەتتەردى مەڭگەرۋگە باۋليدى. تاۋ اراسىنا بارىپ قۇرال-سايماندارمەن سوعىسۋدىڭ ءتۇرلى ءادىسىن كورسەتىپ، قىزدارعا ۇلگى بولا ءبىلدى. بەلدەرىن بەكەم بۋىپ، ەرلەرشە كيىنگەن قىزدار 20-20 بولىپ ەكىگە ءبولىنىپ، ءوزارا سەمسەرلەسەدى، قىلىشتاسادى. ءسويتىپ جۇرگەندە، استىنداعى اتى حانشايىمدى الىپ قاشادى، الدەنەنى سەزگەندەي مازاسىزدانىپ، جەر تارپيدى.
– ون توعىز اي ميالىداي جايلاۋعا بەرىك قورعان سالدىردىڭ، نايزالاردى قاراعايعا ساپتادىڭ. التى اي بويى ارعىماقتى باپتادىڭ. سەنىڭ اقتاڭگەرىڭ الداعى بولاتىن وقيعانى سەزىپ تۇر. بەس جىلدان بەرى ءۇش مىڭ اسكەر قولى بار قالماق ءبىزدىڭ جەرىمىزدى باسىپ الۋعا ازىرلەنىپ جاتىر. سونىڭ حابارىن ساعان ەسكەرتىپ تۇرعان بولار، – دەپ قىرىق قىزدىڭ ىشىندە قاراشاش ەسىمدى قىز ساۋەگەيلىك ايتادى. وسىدان كەيىن قىزدار سوعىس ىسىنە دەگەن جاتتىعۋلارىن، تىنىم تاپپاي، ودان ءارى كۇشەيتەدى.
بىردە اكەسى باقتيار ەلگە اس بەرمەك بولىپ، كەلىنىن جۇمساپ، قىزى حانشايىمدى قاسىنا شاقىرتادى. تويعا بارعان كەزدە قىزدار جىگىتتەردەن قالىسپاي كوكپار تارتادى. ات جارىسىنا قاتىساتىن كەزدە حانشايىمنىڭ تۇلپارى تاعى دا ەرەكشە مىنەز تانىتادى.
قايتا-قايتا كىسىنەپ،
قارا جەرگە جانۋار،
قايراپ باستى تۇياعىن.
موينىن توسەپ سۇلۋعا،
اشتى كوڭىل بۇلاعىن.
وسىدان كەيىن ءدۇبىرلى دوداعا قاتىسۋعا نيەتتەنگەن جىلقىنىڭ ايتپاعىن تۇسىنگەن حانشايىم اۋىلدان ءبىر بالانى اتشابار ەتىپ الادى.
اتشابارعا حانشايىم،
جاقسى كيىم كيگىزدى.
ءبىر دوربا ماي سوك جەگىزدى،
جاڭاعى كەلگەن بالانى،
كوتەرىپ اتقا مىنگىزدى.
ون كۇنشىلىك جەرگە كەتكەن 95 جىلقىنىڭ ىشىنەن حانشايىمنىڭ جىلقىسى مارەگە ءبىرىنشى بولىپ جەتەدى.
حانشايىمداي سۇلۋدىڭ،
كامشات كيىپ باسىنا.
گاۋھاردان جاقتى قويدىرىپ،
ارقا قاپتال تۇسىنا،
ەكى كوزدىڭ جانارى،
سۋدا جاتقان گاۋھارداي،
تىستەرىنىڭ اجارى،
قاتار تىزگەن مارجانداي.
تالشىبىقتاي بۇرالىپ،
اق بەتى ايداي جارقىراپ،
كورگەن كەزدە سىمباتىن،
جىگىتتەر تۇرار قالتىراپ، – دەپ جىردا سۋرەتتەلگەندەي، قىزدىڭ سۇلۋلىعىنا، اقىلدىلىعىنا ەلدەگىلەر قايران قالىسادى. قىرىق قىز توي-تويلاپ جۇرگەن كەزدە حانشايىمعا ءجۇرىم مەن سايەكە دەگەن جىگىتتەر عاشىق بولادى. بىرىنەن-ءبىرى قىزدى قىزعانىپ ءجۇرىپ، ولار سوڭىندا توبەلەسىپ، پىشاقتاسىپ، ءبىرىن-ءبىرى ولتىرەدى.
حانشايىم بايگەدەن العان ولجاسىن تورتكولدىڭ حالقىنا تاراتادى، تۇيە، بيەلەردى سويدىرىپ، ەلدى تويدىرادى. وسىدان كەيىن اتتارىن شىنىقتىرۋ ءۇشىن قيادا جاتقان شولگە اتتانادى. قىزدار كەتكەننەن كەيىن قالماقتىڭ زالىم حانى قاراشا بەيبىت جاتقان ەلگە شابۋىلدايدى. بىرنەشە كۇن بويى ويرانداپ بولعان سوڭ، قارا قاسى قيىلعان، ويماق اۋزى ويىلعان حانشايىم سۇلۋدىڭ ديدارىن كورۋگە ىقىلاسى كەتەدى.
بيىك تاۋدا اتتارىن باپتاپ، سان الۋان جاتتىعۋلار جاساۋمەن شۇعىلدانىپ جۇرگەن قىزدار ەلدەگى جاعدايدان حابارسىز ەدى. شاعىرلىنىڭ تاۋىندا ۇيىقتاپ جاتقاندا حانشايىم قىرىلىپ قالعان ادامداردى، بۇزىلىپ، قيراپ جاتقان ۇيلەردى تۇسىندە كورەدى. دۇشپاننىڭ ويران سالعانىن ىشتەي سەزدى.
تۇلكى جورتپاس تۇلەيدەن،
تۇندە ءجۇرىپ كەلەدى.
قارشىعا ۇشپاس قالىڭنان،
قارايىپ ءوتىپ كەلەدى.
وسىلايشا جىردا قالماقتان كەك الۋعا شىققان قىزداردىن جۇرىستەرى تىم سۋىت سۋرەتتەلەدى.
ىزدەپ جولدى تابايىق،
حالىقتى ازات قىلايىق، – دەيدى حانشايىم قىز. تىنباستان جەتى كۇن، جەتى ءتۇن ءجۇرىپ وتىرىپ، ولار دەربەنت تاۋىنا جەتەدى. قاراشا حاننىڭ سانسىز اسكەرىنە قارسى شابۋىلدى باستاپ كەپ جىبەرەدى.
قىزدى سوعىس مايدانى،
اتىس-شابىس كۇشەيدى،
شاقپاق وتتار شاعىلدى،
كەستى ءجۇزى قىلىشتىڭ،
نەبىرەۋلەر قۇلادى،
نەبىرەۋلەر سۇلادى.
قىزدار كەيىن قايتپادى،
بولدىرسا دا مايداندا،
شارشادىم دەپ ايتپادى،
قىزداردىڭ باتىر ەكەنىن،
قالماقتار انىق بايقادى.
قاراشا حان اسكەرىنىڭ قىرىق مىڭى قازا تابادى. سوعان قاراماستان جاۋ تاعى دا جاساقتارىن جاڭادان اكەلىپ قوسىپ جاتتى.
اسكەرلەردىڭ ءبىرازىن،
تاسپەن ۇرىپ ءولتىردى.
ءبىرازدارىن بالىقتاي،
نايزا ۇشىنا ىلگىزدى.
دۇشپانعا ەرىك بەرمەدى،
جارقىلداپ وتكىر قىلىشىن،
جاۋعا قارسى سەرمەدى، – دەگەن ۇزىن-سونار جىردا قىرىق قىزدىڭ ەرلىكتەرى ەرەكشە سيپات الادى. قارسىلاسقان قالماقتار ءوز جاۋىنگەرلەرىنەن مىڭ-مىڭداپ ايىرىلىپ جاتادى. سونداي-اق جەكپە-جەك شايقاستا دا قىزدار ايتارلىقتاي كۇشتى، قايراتتى، قاجىرلى بولىپ شىعادى. قىزداردىڭ ەل قورعاۋعا دەگەن ىقىلاسى زور ەكەن. مىسالى، قالماقتىڭ كۇنقاعار دەگەن باتىرىمەن ايقاسقان كەزدە حانشايىم ۇرانداتىپ، بويىنا مىقتى رۋح دارىتادى. اقىرىندا جاۋدى اياۋسىز قىرىپ بولىپ، حانشايىم قاراشا حاننىڭ باسىن الادى. قيان-كەسكى جەتى كۇنگە سوزىلعان ۇرىس بارىسىندا حانشايىم الشورا ەسىمدى باتىرمەن تانىسادى. ەكەۋى بىرلەسىپ جاۋدى جەڭىپ، كۋشان دەگەن قالادا جەڭىستەرىن تويلايدى.
جىردىڭ سوڭىندا حانشايىم مەن الشورا وتاۋ قۇرادى، ولاردىڭ بىلەۋ دەگەن ۇلدارى بولادى. «بىلەۋ» دەگەن قورعان سوعادى، بىلەۋلى حالقى كوبەيىپ، مۇراتتارىنا جەتەدى.
نۇرلان قۇمار،
«انا ءتىلى».
