Albert Vınsemıýs. Nıderlandtyq ekonomıst. Álemdegi "Sıngapýr ǵajaıyby" atanǵan ekonomıkalyq bomba - Sıngapýr eliniń 20 ǵasyrdaǵy kósemi Lı Kýan Iý diń basty ekonomıkalyq keńesshisi bolǵan eken.
Ol 1960 jyldary Lı men kelisimshart jasasqanda áýel bastan Sıngapýr basshysyna eki - aq talap qoıypty, onyń bireýi -
- "Eger sizder rasynda elińizdiń damýyn qalasańyzdar bılik basynan kommýnısterdi jáne kommýnıst shatys bálelerdi qýasyzdar" degen eken.
Oǵan Sıngapýr kósemi qarqyldap turyp kúlip "nege?" dep tańyrqaı suraǵanda,
Albert "kommýnıster - muryndaryna ekonomıkanyń ıisi de barmaıtyn, naryq zańdary degenniń ne ekenin túsinbeıtin, tek qana uranshyl noqaı bolady, al bundaı saýatsyz basshylar basqaryp otyrǵan jerde qandaı da bir órleý, ekonomıkalyq damý, áleýmettik órkendeý degen nárse eshqashan bolmaıdy, sondyqtan Lı myrza, siz ekeýdiń bireýin tańdańyz" dep bir - aq kesken eken.
Sıngapýr basshysy sál oılanyp bunyń aıtqanyn eki etpeı elindegi kommýnısterdiń yqpalyn qatty shektep batys elderiniń damý jolyna birjola bet burypty. Nátıjesinde, keleshekte jahandaǵy kommýnısterdiń qurǵan basqarý júıesi ózin aqtap shyqpaı qurdymǵa ketip Sıngapýr búginde úzdik ekonomıkalardyń birine aınaldy.
Jaryqtyq Albert óz zamanynda sol kezden - aq bundaı bolashaqty kóre bilgen suńǵyla maman bopty. Sıngapýr basshysy bul besaspap mamandy - "bul kóregen jigit bizdiń elimizdiń baǵy boldy" dep saǵyna esine alady.
Rasynda, kommýnıst - shatys basshylar ekonomıkalyq saýaty shamaly, óte saýatsyz basshy bop keledi. Bular úshin baı eldi kedeı elge aınaldyryp tozdyryp jiberý, jemqor bop ketý, óziniń orasholaq saıasatymen bylyqqa belsheden batý degen nárse - "shes sekýnt."
Sondaı taıaz kommýnıst basshynyń biri rýmyn Nıkalae Chaýsheský edi, eli isher as, kıer kıim taba almaı, bos sóreleri qalqaıyp turǵan dúkenderinde kezekke turyp jutap otyrǵanda topas basshy Chaýsheský syrtqy qaryzyn tólep, álemdegi eń úlken parlament ǵımaratyn sala beripti. Qaryzdyń aty qaryz árıne, ony qaıtarǵan durys, biraq ol kezde halyq ne isteıdi, ashtan óle me? Bul taza masqara ǵoı! Rýmyndar bunyń tusynda kádimgideı qarataban kedeı bop qatty júdep ketti.
Sońynda halqy bundaı biliksiz basshyny taǵynan aýdaryp kózin qurtty, dálirek aıtsaq qasyndaǵy shabarmandary bir tıynsyz qalǵan Chaýsheskýdyń basynan baǵy taıǵanyn kórip dereý ıtshe ata saldy.
Bunyń tusynda jaǵympazdyq pen paraqorlyq keń etek jaıyp rýmyndar ult retinde ras tozyp ketti. "Karpat ǵulamasy", "myńjyldyqta birtýar kósem", "qaıtalanbas danagóı kóshbasshy".....
mine sizderge nadan Chaýsheskýdyń buryńǵy ataýlarynyń basty tizimi jáne Chaýsheskýdyń týǵandary men týystary úlken jaýapty qyzmetterde otyrdy, bunyń jobasy shamamen osyndaı. Jalpy, bul rýmyn dıktatorynyń halqyna zııany kóp boldy.
Bular úshin, ózderiniń ozbyrlyǵyna qarsy, ıaǵnı ádiletsizdikke qarsy bas kótergen er azamattardyń sońyna túsip, olardy qýǵyndaý, túrmege qamaý, tyń - tyńdaý, ańdý, atý, asý degen nárse qalypty qubylys. Onyń bári bul júıede boldy, áli de bar.
Jalpy, buryn soıalıstik júıede bolǵan Shyǵys Eýropa elderiniń taǵdyrlary óte uqsas boldy - Iýgoslavııa, Polsha taǵy basqa sol sııaqty elder egizdeı uqsas elder edi..
Tipti Soltústik Koreıa men Kýba da sondaı edi, bul elderdiń halyqtarynyń soryna qaraı bular is júzinde bir - bir kommýnıstik dymbilmes uranshy basqarǵan elder - bolatyn.
Dıan Sıaopınge deıingi Qytaı da sol.
Al ana Sovet ókimeti tipti óziniń orasholaq "josparly besjyldyq ekonomıkasyn" jalǵan sıpyrlarmen boıap, "kommýnızmge áne mine jetemiz" dep urandap, aqyry tyrapaı asty, mine sizderge taǵy bir kórsetkish ..
Jalpy, búginde sovoktyń feodaldary bılegen baıaǵy soıalısttik elder aýmaǵynda bundaı mysaldar óte kóp, ásirese bundaı mysaldar TMD aýmaǵynda jetedi.
Meniń taǵy bir baıqaǵanym, eger bundaı saýatsyz basshylar barsha jaqsylyqty keleshekke qaldyryp, "aldymen ekonomıka"... dep aldaýsyrata bastasa, oǵan múlde senbeý kerek eken, bundaı basshylar ekonomıkany da, saıasatty da, ekeýin de qaryq qylmaıdy eken, oǵan kóz jetti.
Oljas Ábil
