Qubyǵul JARYQBAEV, pedagogıka jáne psıhologııa ǵylymdarynyń doktory, professor:
- Elimizdiń táýelsizdigin ary qaraı da nyq saqtap qalýdyń alǵysharttarynyń biri — halqymyzdyń ulttyq sıpatyn saqtaý, ary qaraı damytý ekeni anyq. Onyń bir quraly ulttyq pedagogıka men psıhologııaǵa kelip tireletinin jaqsy bilemiz. Olaı eken, bizdiń qoǵam «ulttyq psıhologııa» degen uǵymdy qanshalyqty túsinip, kóńil bólip, zerttep otyr?
- Ulttyq psıhologııa — ár ulttyń tólqujaty, máselen, «ulttyq minez», «ulttyq maqtanysh», «ulttyq namys», «ulttyq dástúr», «ulttyq sana», t.b. uǵymdar ulttyń búkil dúnıejúzilik mádenıetke úles qosýynda belsene qyzmet isteıtinin, ulttyq talanttyń kózin ashatyn aqyl-oıyn jınaqtap, olardy bir arnaǵa baǵyttaıtyn katalızator.
«Qazir qazaq ǵylymyn halyqaralyq dárejege jetkizý kerek» degen syndarly pikir bar. Osy ıgilikti istiń shapaǵaty, ókinishke qaraı, ulttyq pedagogıka men psıhologııaǵa tıer degen úmitimizdiń ázirge aqtalatyn syńaıy joq. Ǵylymnyń osy salasyna joǵarydaǵylardyń nazary jóndi túspeı keledi.
- Bálkim, bul salada áli de mamandarymyz tapshy bolar?
- Elimizde qazir tálim-tárbıe salasyndaǵy san alýan problemalardy zerttep júrgen 350-den astam doktor, birneshe myńnan astam ǵylym kandıdaty bar. Al Qazaqstanda tek psıhologııa ǵylymy doktorlarynyń sany otyzdyń ústinde. Ondaǵan ǵylym kandıdaty bar. Kezinde «Táýelsizdik tusynda qorǵalǵan dıssertaııalardyń bári jalǵan ǵylym» degen yńǵaısyzdaý maqala jazyldy. Bul — artyq aıtylǵan sóz. Júz dıssertaııa qorǵalsyn, sonyń eki-úsheýi ǵana jalǵan bolýy múmkin. Bárin birdeı joqqa shyǵarýǵa bolmaıdy.
1989 jyly KSRO psıhologtar qoǵamynyń sońǵy sezi ótti. Oǵan Baltyq jaǵalaýyndaǵy úsh respýblıka ókilderi qatysqan joq. Qalǵan odaqtas elderden túgel ókilder qatysty. Sol sezde jalpaq KSRO-da bar bolǵany 5 myń ǵana psıholog bar ekeni aıtyldy. Al AQSh-ta sol kezde 250 myń psıholog bar eken, psıhologııaǵa arnalǵan 70 jýrnal shyǵady eken. Eki jyldan soń KSRO tarady da, osydan keıin orystar ǵylymnyń osy salasyna qamshyny basty. Qazir Reseıdiń 56 qalasynda psıhologııa fakýltetteri bar, 67 myń psıholog mamany bar. Al Amerıkada úlken bolsyn, shaǵyn bolsyn, psıhology joq birde-bir mekeme tappaıdy ekensiz.
Al endi elimizdegi joǵary oqý oryndarynyń kóshbasshysy bolyp esepteletin Qazaq Ulttyq ýnıversıtetiniń psıhologııa bóliminde qazir toǵyz birdeı psıhologııa ǵylymdarynyń doktory bar. Jalǵyz kafedrada bári birdeı uılyǵyp-shuılyǵyp otyr. Psıhologııa fakýlteti áli kúnge deıin qurylmaı keledi. Qazir fılosofııa jáne saıasattaný fakýltetiniń quramyndamyz.
- Ulttyq psıhologııa orta mektepterde nege oqytylmaıdy?
- Kezinde marqum Shaısultan Shaıahmetov tapsyrma bergen soń Ádibaı Tabyldıevpen birigip, men psıhologııa jaıyn, ol kisi etıka jaǵyn qozǵap, mektepke joǵary synyptarǵa arnap oqýlyq jazdyq. Sony ol kezde «Atamura» baspasynyń dırektory Muhtar Qul-Muhammed 100 myń danamen basyp shyǵardy. Sol da oqytylmaı, qoımalarda shirip jatty. Hrestomatııany qosa eseptegende 200 myń taralymmen shyqqan oqý quraly makýlatýraǵa aınaldy. Professor Ómirzaq Ozǵanbaevpen birge orta mektepke arnalǵan taǵy bir tóltýma oqýlyqty bes myń danamen shyǵaryp edik, ol da mektepten oryn tappady. Mektep basshylaryna baryp jaǵdaıdy aıtqanymyzda, olar: «Bilim mınıstrliginiń buıryǵynsyz oqyta almaımyz» dep jaýapty qysqa qaıyrdy. Budan 10 jyl buryn «Jantanýǵa kirispe» degen atpen oqý quralyn múmkindiginshe qazaqylandyryp edik. Bir ókinerligi, ol da mektepten qoldaý tappady. «Biz ádep pen psıhologııany oqytyp jatyrmyz, senderdiki ne?» dep hat jazady mınıstrliktegiler, bilim departamentindegi sheneýnikter. Burynǵy keńestik respýblıkalar táýelsizdik alǵan soń baıaǵy ortalyqtan keletin resmı baǵdarlamadan áldeqashan bas tartqan. Al bizdegi ıdeologııa ǵylymynda Máskeýdiń áseri áli kúnge kúshti. Reseı bolsa 3-synyptan bastap psıhologııa pánin oqytýda. Qasymyzdaǵy qyrǵyzdar 1-synyptan 11-synypqa deıin psıhologııa men etıkany qosyp oqytyp jatyr. Al bizdegi jaǵdaı joǵaryda aıtqandaı.
- Ulttyq psıhologııa ǵylymı-zertteý ınstıtýtyn ashý máselesin birazdan beri kóterip kelesiz…
- Qajettigin dáleldeýdiń reti joq shyǵar, mundaı ınstıtýt respýblıkamyzdaǵy búkil ulttyq pedagogıka, psıhologııa problemalaryn bir jerge shoǵyrlandyra alar edi. Eldegi psıhologııalyq máselelerdi úılestirip, oǵan belgili baǵyt-baǵdar berer edi. Onyń ústine óz ǵylymı ortalyǵy arqyly bolashaq pedagogtar men jas ǵalymdar ushyp shyǵatyn uıa bolar edi. Bul mekemeniń qyzmetkerleri qoǵamdaǵy kúrdeli áleýmettik máselelerdi tıimdi túrde sheshýge de atsalysar edi. Qazir ulttyq psıhologııalyq ǵylymı mekemeniń joq bolǵandyǵynan biz óz erekshelikterimizdi eskermeı, tek Máskeýden, Reseıden kelgen daıyn materıaldarmen ǵana jumys isteýge májbúrmiz. Myńdaǵan jyl tarıhy bar búgingi táýelsiz elge bul jaraspaıtyn jaǵdaı. Ulttyq erekshelik keýde soǵý úshin emes, bizdiń budan ári damý proesimizde qanymyzǵa sińgen ádet-ǵuryp pen salt-dástúrimizdiń jaqsysyn odan ári damytýǵa, ulttyq erekshelikterimizdi órkenıetke, ǵylymı-tehnıkalyq progreske neǵurlym tıimdi ıkemdený úshin qajet. Ulttyq psıhologııasyz ult bolmaıdy. Ol otbasy men shańyraqtan bastalatyn asa kúrdeli áleýmettik ǵylymı qubylys. Tipti batystyń dástúrin «kózdi jumyp» soqyr taýyqsha qylǵyta bermeý úshin de ulttyq ǴZI ashý aýadaı qajet.
«Aıta-aıta Altaıdy, Jamal apaı qartaıdy» degendeı meniń aıtýdaı aıtyp kele jatqan tórt armanym bar. 1. Qazaqstanda psıhologııa fakýltetin ashý. 2. Etnopsıhologııalyq ǵylymı-zertteý ınstıtýtyn ashý. 3. Psıhologtar qoǵamyn qurý (1958 jyldan 1991 jylǵa deıin KSRO psıhologtar qoǵamynyń bólimshesi retinde Qazaqstan psıhologtar qoǵamy boldy). 4. Tól tilimizde oqýlyqtar men ǵylymı monografııalar jazyp shyǵarý.
- Jalpy, elimizde psıhologııa mamandyǵyna mamandar daıarlaý máselesi qaı ýaqyttan beri qolǵa alynǵan?
- QazUÝ-de 1988 jyldan bastap psıholog mamandar daıarlana bastady. Alǵashqy tórt jylda oryssha oqytyldy. Ýnıversıtette odan buryn da 1947-1953 jyldary logıka jáne psıhologııa bólimi bolǵan. Arada 35 jyldyq úzilis bar. Al qazaq tilinde psıhologtar daıyndaý 1991 jyly, ıaǵnı táýelsizdikke ıe bolýmen tuspa-tus keldi. Máskeýdiń Lomonosov atyndaǵy ýnıversıtetiniń psıhologııa fakýltetinde on eki kafedra bar. Al bizde fakýltet atymen joq, bir ǵana kafedra bar, alǵashqyda ekeý edi, keıin bireýin qysqartyp tastady. Buryndary psıhologtar oryssha oqyp kelgendikten, mamandardyń kóbisi qazaqshaǵa shorqaq, óz eńbekterin oryssha jazyp, basqaǵa aýdartady. Ony ana tilimizge aýdarǵandardyń keıbiri týǵan tilge shalaǵaı bolǵandyqtan, ony stýdentter uǵyna almaı qınalyp jatqan jaǵdaılar da joq emes. Onyń ústine amerıkalyq, batystyq model basymdyq alǵan soń, psıhologııadaǵy ulttyq máseleler shetke shyǵyp qaldy. Amerıkadan keıin «Ońtústik Koreıanyń oqý úlgisi» degen shyqty. Sol jaqqa ne aǵylshyn tilin, ne koreı tilin bilmeıtin magıstrlerdi úsh aıǵa jiberý kóńilge uıalamaıdy. Áıteýir «shetelde bolyp qaıtypty» degen aty bar da zaty joq dep oılaımyn. Bul jerde bir jaǵynan Úkimettiń soǵan ketip jatqan qarajatyn aıaısyz. Taqyrypty kúni buryn AQSh-qa baılap-matap beredi. Ulttyq psıhologııa jaıyna qalyp, álemdik psıhologııa degen beleń alyp tur.
- Qazaqta psıhologııa, pedagogıka, etıka, estetıka salasyndaǵy irgeli máselelerdi kóterip, qundy oqýlyq jazǵan Alash qaıratkerleriniń eńbekterin el ıgiligine jaratý isi qalaı júrýde?
- Tolstoı óziniń «Soǵys jáne beıbitshilik» atty epopeıasynda adamnyń bet-kelbetiniń 98 túrli ereksheligin kórsetip, Volkonskıı, Rostova sekildi keıipkerlerin sýrettegen. Lenın Tolstoıdy «Orys janynyń aınasy» deýi de sodan bolar. Bul salada qazaq topyraǵynda asa qundy pikir aıtqan adamnyń biri — Júsipbek Aımaýytov. Júsipbektiń tálim-tárbıe taqyrybynda jazǵan eńbekteriniń ishinde «Psıhologııa» dep atalatyn kólemdi oqý quralynyń orny aıyryqsha. «Psıhologııa neni sóıleıdi?» deıtin birinshi taraýynda osy ǵylymnyń eki jarym myń jyldyq tarıhynan biraz maǵlumat beredi. Adamnyń jan dúnıesin, minez-qulqyn zertteýdi qalaısha uıymdastyrýǵa bolatynyn táptishtep túsindiredi. Bizdi erekshe tańǵaldyratyny — adam psıhologııasyn zertteýde matematıkany, onyń varııaııalyq statıstıka deıtin salasyn qalaısha paıdalanýǵa bolatyndyǵy jaıly másele. Qazaq topyraǵynda muny Aımaýytovtan basqa eshkim kúni búginge deıin kótermegen. Bizdegi ǵylymı psıhologııalyq termınderdiń alǵash júıege túsýi de Aımaýytov esimimen baılanysty. Qyrqynshy jyldarǵa deıin ázirbaıjan, ózbek, túrikmen, qyrǵyz, bashqurt tilderinde ulttyq psıhologııalyq eńbekter jaryq kórmegen. Júsipbektiń eńbegi búkil keńestik túrki tektes halyqtar tilinde alǵash jaryq kórgen birden-bir týyndy. Júsipbektiń psıhologııalyq eńbekteri oqyrmanǵa áli tolyq jetpeı jatyr. Qalyń jurtshylyqtyń ıgiligine tezirek aınaldyrý jolyn baspalar tezirek qolǵa alsa nur ústine nur bolar edi.
- Shyǵystyq psıhologııa degen bar emes pe? Qazaqty jeke-dara bólip almaı, shyǵyspen biriktirip qaraýǵa bolmaı ma? Eýroentrızmnen qutylýdyń da birden-bir joly osy emes pe?
- Óte durys suraq qoıyp otyrsyz. Bizde bul másele de kóterilgen. Avtory — Sovethan Ǵabbasov. Ál-Farabı eńbekterin oqytýǵa engizbeıdi. Negizi, biz shyǵystyń bir bóligimiz ǵoı. Ókinishke qaraı, osy kezge deıin ózbek, qyrǵyz, túrkimen sekildi halyqtardyń bir-birine etene jaqyn etnopsıhologııalyq máseleleri zertteýlerden tys qalýda. Ony aıtasyz, ulttyq aqyl-oı alyptary, uly bılerimiz — Tóle, Qazybek, Áıteke bılerdiń rýhanı muralaryn zertteý isi qolǵa alynbaı keledi.
- Degenmen qurqol qarap otyrmaǵan bolarsyzdar?
- Akademık Tájibaev atyndaǵy etnopsıhologııa, etnopedagogıka ortalyǵy degen bar. Ol burynyraq, ıaǵnı 1991 jyly Almaty oblystyq ulttyq tálim-tárbıe qaýymdastyǵy bolyp resmı tirkelgen edi. Biraz jyl baspanamyz bolmady. Sóıtip júrip te 14 konferenııa ótkizdik. Onyń beseýi halyqaralyq, toǵyzy respýblıkalyq, aımaqtyq degendeı. TMD elderinen ǵalymdar shaqyrdyq. 18 tom «Etnopsıhologııa jáne etnopedagogıka» atty serııalyq ǵylymı jınaqtar jaryq kórdi.
- Ulttyq psıhologııa máselelerin sóz etkende, ǵylymı turǵydan aýyzǵa alynbaı júrgen máseleniń biri — qazaqtyń halyq ánderi sekildi…
- Halqymyz «Qazaqtyń áni ketse, sáni ketedi» deıdi. Qazirgi keleńsiz bir jaǵdaı — jastar kúı men halyq ánderin jóndi tyńdamaıdy. Dańǵyraǵan, sekeńdegen, jóni túzý sózi joq, ne yrǵaǵy joq keıbir estradalyq ánder qulaqty tesetin boldy. Úlkenimiz de, kishimiz de sahnaǵa shyǵyp án aıtqysh bolyp kettik. Negizi, ulttyq psıhologııanyń máıegi halyq ánderinde jatyr. Halyq ánderi ulttyq psıhologııaǵa tynys beretin dárýmen dep aıtýǵa bolady. Ataqty aqyn Sultanmahmut Toraıǵyrov bylaı deıdi: «Halyqtyń áni ketse, ádebıet jesir qalady, sáni ketedi. Sáni ketse, jany ketedi… Halyqtyń arǵy-bergisin qozǵap, esterine túsirip, muń-muqtajdaryn zarlap, kem-ketigin kórsetip, ádemi daýsymen quıqyljytyp turǵanda qandaı tas kóńil bolsa da, jibimeske erkine qoımaıdy. Halyqtyń qaıdaǵy-jaıdaǵysy oıyna túsip, qandary qaınap, arqalary qozyp ketedi. Árkimniń kóńil-kózderinen jas monshaqtap, boılary balqyǵandaı, shartta-shurt qol shapalaqtasyp tarqaıdy… Bizdiń halyq ánqumar halyq. Bireý qolyna dombyra alyp án sala bastasa, oıdaǵysy-qyrdaǵysy jınalyp, segizdegi bala, seksendegi shalyna deıin qalmaı qaýmalap, aıtshy-aıtshylap, janyn jaǵasyna keltiredi. Bara-bara ne bolsa da sol ándegi rýh súıegine sińedi, qulaǵynda qalady». Qazirgi tyńdarman qazaqtyń kózinen jas shyǵaratyn ataly sózder. Osy máseleni psıhologııalyq turǵydan zertteýdi qolǵa alǵanymyz abzal.
- Áli kúnge deıin qazaq arasynda rý men júzge bólinýshilik keń tarap otyr. Bul jóninde psıholog aǵamyzdyń pikiri qandaı?
- Osy máseleniń kóleńkeli jaqtary da bar, sony zertteý kerek. Osy fenomender de «jan syry», «jan júıe», «jantaný» dep atalatyn ǵylym turǵysynan zerttelse, quba-qup. «Altaý ala bolsa, aýyzdaǵy ketedi. tórteý túgel bolsa, tóbedegi keledi» deıtin ataly sóz bar. Osy sózdiń túp-tórkini, ilki bastaýynyń astarlary zerttelgen jaǵdaıda osy máseleniń máni ashyla túser edi.
- Qazirgi qazaqtyń ulttyq minezi týraly ne deısiz?
- Qazirgi qazaq janyn deformaııalanǵan, búlingen der edik. Óıtkeni qazaqtyń psıhologııasynda osy etnosqa ǵana tán birtutas ulttyq erekshelik bar dep aıtý qıyn. Qazaqtyń búkil tynys-tirshiliginde, otbasyndaǵy ádet-ǵurpy men salt-dástúr, jón-josyq, jol-joralǵysynda elimizdi birazdan beri meken etip kele jatqan basqa etnostar minezderiniń elementteri ushyrasady. Keshegi patshalyq otarlaý men keńestik solaqaı saıasat týdyrǵan unamsyz qasıetter bizde qazir de barshylyq. Olar — jaǵympazdyq pen jaltaqtyq, dańǵazalyq pen uranshyldyq, kúnshildik pen shalaǵaılyq, t.b. Buǵan naryqpen birge buryn qazaqtyń túsine de kirmegen jezókshelik, batysshyldyq, ermelik degen páleler kelip qosyldy. Tilimiz shubar, minezimizde elimizdegi basqa etnostardyń minezi bar. Óıtkeni, kópetnostyq qoǵamda belgili bir ultqa tán kesek, tolyq, tutas minezdiń bolýy múmkin emes. Mundaı minez bitisteri bir tekti etnosqa, ıaǵnı monoetnostarda ǵana kezdesedi.
Bul problemanyń da túpqazyǵy ulttyq psıhologııaǵa baryp tireledi. Bizde «qazaq», «ult» degen eki sózden qashqaqtaý bar. Qazaqtyń tek mal ataýyna baılanysty úsh myń sózi bar emes pe? Biz mal janyna da bilgir halyqpyz. Sondyqtan zoopsıhologııa dárisinde qazaq balasyna shybyn-shirkeı, baqa-shaıannyń psıhologııasyn oqytqansha, onyń ornyna jylqynyń psıhologııasyn oqytý kerek. Adam men jylqynyń psıhologııalyq baılanysynyń ózi tutas bir ǵylym. Qoryta kele aıtarym, bizdegi psıhologııa páni Máskeýdiń bodandyǵynan arylýy qajet.
- Ustazdar úshin teorııalyq psıhologııa aýadaı qajet deısiz ǵoı?
- Qazirgi qazaqtardy psıhologııalyq turǵydan saýatsyz der edim. Óıtkeni, joǵaryda aıtqandaı, psıhologııa mektepte oqytylmaıdy, ýnıversıtette shala-sharpy oqytylady. Minezdi, erik-jigerdi tárbıeleýge baılanysty ulttyq psıhologııanyń nebir taqyryptary zerttelmeı tur. Óteıboıdaq Tileýqabyl qazaqtyń psıhologııalyq uǵymdaryn HV ǵasyrdyń ózinde «Shıpagerlik baıanda» jan-jaqty ashyp kórsetken. Ol da tereń zertteýdi qajet etedi. Dúkenderde orys tilindegi psıhologııalyq kitaptardan aıaq alyp júre almaısyz. Qazaqsha joq, bar bolsa da aýdarmalar. Biz áli de bolsa qazaq janyn zertteýden góri orystyń janyn kóbirek zerttep júrmiz. Muny qazaq psıhologtarynyń eńbekterinen baıqaý qıyn emes. Jastarǵa kerisinshe ata-babamyzdyń psıhologııalyq murasyn oqytýymyz kerek. Muǵalimder ulttyq ǵylymı psıhologııamen qarýlanbaı, mektepte oqý-tárbıe proesin tolyq júzege asyrý múmkin emes. Keń-baıtaq qazaq jerinde psıhologııalyq ilim-bilimderdiń qanat jaıar kúni áli alda.
Suhbattasqan
Tóreǵalı TÁShENOV, "Aıqyn".
