قۇبىعۇل جارىقباەۆ، پەداگوگيكا جانە پسيحولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور:
- ەلىمىزدىڭ تاۋەلسىزدىگىن ارى قاراي دا نىق ساقتاپ قالۋدىڭ العىشارتتارىنىڭ ءبىرى — حالقىمىزدىڭ ۇلتتىق سيپاتىن ساقتاۋ، ارى قاراي دامىتۋ ەكەنى انىق. ونىڭ ءبىر قۇرالى ۇلتتىق پەداگوگيكا مەن پسيحولوگياعا كەلىپ تىرەلەتىنىن جاقسى بىلەمىز. ولاي ەكەن، ءبىزدىڭ قوعام «ۇلتتىق پسيحولوگيا» دەگەن ۇعىمدى قانشالىقتى ءتۇسىنىپ، كوڭىل ءبولىپ، زەرتتەپ وتىر؟
- ۇلتتىق پسيحولوگيا — ءار ۇلتتىڭ ءتولقۇجاتى، ماسەلەن، «ۇلتتىق مىنەز»، «ۇلتتىق ماقتانىش»، «ۇلتتىق نامىس»، «ۇلتتىق ءداستۇر»، «ۇلتتىق سانا»، ت.ب. ۇعىمدار ۇلتتىڭ بۇكىل دۇنيەجۇزىلىك مادەنيەتكە ۇلەس قوسۋىندا بەلسەنە قىزمەت ىستەيتىنىن، ۇلتتىق تالانتتىڭ كوزىن اشاتىن اقىل-ويىن جيناقتاپ، ولاردى ءبىر ارناعا باعىتتايتىن كاتاليزاتور.
«قازىر قازاق عىلىمىن حالىقارالىق دارەجەگە جەتكىزۋ كەرەك» دەگەن سىندارلى پىكىر بار. وسى يگىلىكتى ءىستىڭ شاپاعاتى، وكىنىشكە قاراي، ۇلتتىق پەداگوگيكا مەن پسيحولوگياعا تيەر دەگەن ءۇمىتىمىزدىڭ ازىرگە اقتالاتىن سىڭايى جوق. عىلىمنىڭ وسى سالاسىنا جوعارىداعىلاردىڭ نازارى ءجوندى تۇسپەي كەلەدى.
- بالكىم، بۇل سالادا ءالى دە ماماندارىمىز تاپشى بولار؟
- ەلىمىزدە قازىر ءتالىم-تاربيە سالاسىنداعى سان الۋان پروبلەمالاردى زەرتتەپ جۇرگەن 350-دەن استام دوكتور، بىرنەشە مىڭنان استام عىلىم كانديداتى بار. ال قازاقستاندا تەك پسيحولوگيا عىلىمى دوكتورلارىنىڭ سانى وتىزدىڭ ۇستىندە. ونداعان عىلىم كانديداتى بار. كەزىندە «تاۋەلسىزدىك تۇسىندا قورعالعان ديسسەرتاتسيالاردىڭ ءبارى جالعان عىلىم» دەگەن ىڭعايسىزداۋ ماقالا جازىلدى. بۇل — ارتىق ايتىلعان ءسوز. ءجۇز ديسسەرتاتسيا قورعالسىن، سونىڭ ەكى-ۇشەۋى عانا جالعان بولۋى ءمۇمكىن. ءبارىن بىردەي جوققا شىعارۋعا بولمايدى.
1989 جىلى كسرو پسيحولوگتار قوعامىنىڭ سوڭعى سەزى ءوتتى. وعان بالتىق جاعالاۋىنداعى ءۇش رەسپۋبليكا وكىلدەرى قاتىسقان جوق. قالعان وداقتاس ەلدەردەن تۇگەل وكىلدەر قاتىستى. سول سەزدە جالپاق كسرو-دا بار بولعانى 5 مىڭ عانا پسيحولوگ بار ەكەنى ايتىلدى. ال اقش-تا سول كەزدە 250 مىڭ پسيحولوگ بار ەكەن، پسيحولوگياعا ارنالعان 70 جۋرنال شىعادى ەكەن. ەكى جىلدان سوڭ كسرو تارادى دا، وسىدان كەيىن ورىستار عىلىمنىڭ وسى سالاسىنا قامشىنى باستى. قازىر رەسەيدىڭ 56 قالاسىندا پسيحولوگيا فاكۋلتەتتەرى بار، 67 مىڭ پسيحولوگ مامانى بار. ال امەريكادا ۇلكەن بولسىن، شاعىن بولسىن، پسيحولوگى جوق بىردە-ءبىر مەكەمە تاپپايدى ەكەنسىز.
ال ەندى ەلىمىزدەگى جوعارى وقۋ ورىندارىنىڭ كوشباسشىسى بولىپ ەسەپتەلەتىن قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پسيحولوگيا بولىمىندە قازىر توعىز بىردەي پسيحولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى بار. جالعىز كافەدرادا ءبارى بىردەي ۇيلىعىپ-شۇيلىعىپ وتىر. پسيحولوگيا فاكۋلتەتى ءالى كۇنگە دەيىن قۇرىلماي كەلەدى. قازىر فيلوسوفيا جانە ساياساتتانۋ فاكۋلتەتىنىڭ قۇرامىندامىز.
- ۇلتتىق پسيحولوگيا ورتا مەكتەپتەردە نەگە وقىتىلمايدى؟
- كەزىندە مارقۇم شايسۇلتان شاياحمەتوۆ تاپسىرما بەرگەن سوڭ ءادىباي تابىلديەۆپەن بىرىگىپ، مەن پسيحولوگيا جايىن، ول كىسى ەتيكا جاعىن قوزعاپ، مەكتەپكە جوعارى سىنىپتارعا ارناپ وقۋلىق جازدىق. سونى ول كەزدە «اتامۇرا» باسپاسىنىڭ ديرەكتورى مۇحتار قۇل-مۇحاممەد 100 مىڭ دانامەن باسىپ شىعاردى. سول دا وقىتىلماي، قويمالاردا ءشىرىپ جاتتى. حرەستوماتيانى قوسا ەسەپتەگەندە 200 مىڭ تارالىممەن شىققان وقۋ قۇرالى ماكۋلاتۋراعا اينالدى. پروفەسسور ومىرزاق وزعانباەۆپەن بىرگە ورتا مەكتەپكە ارنالعان تاعى ءبىر ءتولتۋما وقۋلىقتى بەس مىڭ دانامەن شىعارىپ ەدىك، ول دا مەكتەپتەن ورىن تاپپادى. مەكتەپ باسشىلارىنا بارىپ جاعدايدى ايتقانىمىزدا، ولار: «ءبىلىم مينيسترلىگىنىڭ بۇيرىعىنسىز وقىتا المايمىز» دەپ جاۋاپتى قىسقا قايىردى. بۇدان 10 جىل بۇرىن «جانتانۋعا كىرىسپە» دەگەن اتپەن وقۋ قۇرالىن مۇمكىندىگىنشە قازاقىلاندىرىپ ەدىك. ءبىر وكىنەرلىگى، ول دا مەكتەپتەن قولداۋ تاپپادى. «ءبىز ادەپ پەن پسيحولوگيانى وقىتىپ جاتىرمىز، سەندەردىكى نە؟» دەپ حات جازادى مينيسترلىكتەگىلەر، ءبىلىم دەپارتامەنتىندەگى شەنەۋنىكتەر. بۇرىنعى كەڭەستىك رەسپۋبليكالار تاۋەلسىزدىك العان سوڭ باياعى ورتالىقتان كەلەتىن رەسمي باعدارلامادان الدەقاشان باس تارتقان. ال بىزدەگى يدەولوگيا عىلىمىندا ءماسكەۋدىڭ اسەرى ءالى كۇنگە كۇشتى. رەسەي بولسا 3-سىنىپتان باستاپ پسيحولوگيا ءپانىن وقىتۋدا. قاسىمىزداعى قىرعىزدار 1-سىنىپتان 11-سىنىپقا دەيىن پسيحولوگيا مەن ەتيكانى قوسىپ وقىتىپ جاتىر. ال بىزدەگى جاعداي جوعارىدا ايتقانداي.
- ۇلتتىق پسيحولوگيا عىلىمي-زەرتتەۋ ينستيتۋتىن اشۋ ماسەلەسىن ءبىرازدان بەرى كوتەرىپ كەلەسىز…
- قاجەتتىگىن دالەلدەۋدىڭ رەتى جوق شىعار، مۇنداي ينستيتۋت رەسپۋبليكامىزداعى بۇكىل ۇلتتىق پەداگوگيكا، پسيحولوگيا پروبلەمالارىن ءبىر جەرگە شوعىرلاندىرا الار ەدى. ەلدەگى پسيحولوگيالىق ماسەلەلەردى ۇيلەستىرىپ، وعان بەلگىلى باعىت-باعدار بەرەر ەدى. ونىڭ ۇستىنە ءوز عىلىمي ورتالىعى ارقىلى بولاشاق پەداگوگتار مەن جاس عالىمدار ۇشىپ شىعاتىن ۇيا بولار ەدى. بۇل مەكەمەنىڭ قىزمەتكەرلەرى قوعامداعى كۇردەلى الەۋمەتتىك ماسەلەلەردى ءتيىمدى تۇردە شەشۋگە دە اتسالىسار ەدى. قازىر ۇلتتىق پسيحولوگيالىق عىلىمي مەكەمەنىڭ جوق بولعاندىعىنان ءبىز ءوز ەرەكشەلىكتەرىمىزدى ەسكەرمەي، تەك ماسكەۋدەن، رەسەيدەن كەلگەن دايىن ماتەريالدارمەن عانا جۇمىس ىستەۋگە ءماجبۇرمىز. مىڭداعان جىل تاريحى بار بۇگىنگى تاۋەلسىز ەلگە بۇل جاراسپايتىن جاعداي. ۇلتتىق ەرەكشەلىك كەۋدە سوعۋ ءۇشىن ەمەس، ءبىزدىڭ بۇدان ءارى دامۋ پروتسەسىمىزدە قانىمىزعا سىڭگەن ادەت-عۇرىپ پەن سالت-ءداستۇرىمىزدىڭ جاقسىسىن ودان ءارى دامىتۋعا، ۇلتتىق ەرەكشەلىكتەرىمىزدى وركەنيەتكە، عىلىمي-تەحنيكالىق پروگرەسكە نەعۇرلىم ءتيىمدى يكەمدەنۋ ءۇشىن قاجەت. ۇلتتىق پسيحولوگياسىز ۇلت بولمايدى. ول وتباسى مەن شاڭىراقتان باستالاتىن اسا كۇردەلى الەۋمەتتىك عىلىمي قۇبىلىس. ءتىپتى باتىستىڭ ءداستۇرىن «كوزدى جۇمىپ» سوقىر تاۋىقشا قىلعىتا بەرمەۋ ءۇشىن دە ۇلتتىق عزي اشۋ اۋاداي قاجەت.
«ايتا-ايتا التايدى، جامال اپاي قارتايدى» دەگەندەي مەنىڭ ايتۋداي ايتىپ كەلە جاتقان ءتورت ارمانىم بار. 1. قازاقستاندا پسيحولوگيا فاكۋلتەتىن اشۋ. 2. ەتنوپسيحولوگيالىق عىلىمي-زەرتتەۋ ينستيتۋتىن اشۋ. 3. پسيحولوگتار قوعامىن قۇرۋ (1958 جىلدان 1991 جىلعا دەيىن كسرو پسيحولوگتار قوعامىنىڭ بولىمشەسى رەتىندە قازاقستان پسيحولوگتار قوعامى بولدى). 4. ءتول تىلىمىزدە وقۋلىقتار مەن عىلىمي مونوگرافيالار جازىپ شىعارۋ.
- جالپى، ەلىمىزدە پسيحولوگيا ماماندىعىنا ماماندار دايارلاۋ ماسەلەسى قاي ۋاقىتتان بەرى قولعا الىنعان؟
- قازۇۋ-دە 1988 جىلدان باستاپ پسيحولوگ ماماندار دايارلانا باستادى. العاشقى ءتورت جىلدا ورىسشا وقىتىلدى. ۋنيۆەرسيتەتتە ودان بۇرىن دا 1947-1953 جىلدارى لوگيكا جانە پسيحولوگيا ءبولىمى بولعان. ارادا 35 جىلدىق ءۇزىلىس بار. ال قازاق تىلىندە پسيحولوگتار دايىنداۋ 1991 جىلى، ياعني تاۋەلسىزدىككە يە بولۋمەن تۇسپا-تۇس كەلدى. ماسكەۋدىڭ لومونوسوۆ اتىنداعى ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پسيحولوگيا فاكۋلتەتىندە ون ەكى كافەدرا بار. ال بىزدە فاكۋلتەت اتىمەن جوق، ءبىر عانا كافەدرا بار، العاشقىدا ەكەۋ ەدى، كەيىن بىرەۋىن قىسقارتىپ تاستادى. بۇرىندارى پسيحولوگتار ورىسشا وقىپ كەلگەندىكتەن، مامانداردىڭ كوبىسى قازاقشاعا شورقاق، ءوز ەڭبەكتەرىن ورىسشا جازىپ، باسقاعا اۋدارتادى. ونى انا تىلىمىزگە اۋدارعانداردىڭ كەيبىرى تۋعان تىلگە شالاعاي بولعاندىقتان، ونى ستۋدەنتتەر ۇعىنا الماي قينالىپ جاتقان جاعدايلار دا جوق ەمەس. ونىڭ ۇستىنە امەريكالىق، باتىستىق مودەل باسىمدىق العان سوڭ، پسيحولوگياداعى ۇلتتىق ماسەلەلەر شەتكە شىعىپ قالدى. امەريكادان كەيىن «وڭتۇستىك كورەيانىڭ وقۋ ۇلگىسى» دەگەن شىقتى. سول جاققا نە اعىلشىن ءتىلىن، نە كورەي ءتىلىن بىلمەيتىن ماگيسترلەردى ءۇش ايعا جىبەرۋ كوڭىلگە ۇيالامايدى. ايتەۋىر «شەتەلدە بولىپ قايتىپتى» دەگەن اتى بار دا زاتى جوق دەپ ويلايمىن. بۇل جەردە ءبىر جاعىنان ۇكىمەتتىڭ سوعان كەتىپ جاتقان قاراجاتىن ايايسىز. تاقىرىپتى كۇنى بۇرىن اقش-قا بايلاپ-ماتاپ بەرەدى. ۇلتتىق پسيحولوگيا جايىنا قالىپ، الەمدىك پسيحولوگيا دەگەن بەلەڭ الىپ تۇر.
- قازاقتا پسيحولوگيا، پەداگوگيكا، ەتيكا، ەستەتيكا سالاسىنداعى ىرگەلى ءماسەلەلەردى كوتەرىپ، قۇندى وقۋلىق جازعان الاش قايراتكەرلەرىنىڭ ەڭبەكتەرىن ەل يگىلىگىنە جاراتۋ ءىسى قالاي جۇرۋدە؟
- تولستوي ءوزىنىڭ «سوعىس جانە بەيبىتشىلىك» اتتى ەپوپەياسىندا ادامنىڭ بەت-كەلبەتىنىڭ 98 ءتۇرلى ەرەكشەلىگىن كورسەتىپ، ۆولكونسكي، روستوۆا سەكىلدى كەيىپكەرلەرىن سۋرەتتەگەن. لەنين تولستويدى «ورىس جانىنىڭ ايناسى» دەۋى دە سودان بولار. بۇل سالادا قازاق توپىراعىندا اسا قۇندى پىكىر ايتقان ادامنىڭ ءبىرى — جۇسىپبەك ايماۋىتوۆ. جۇسىپبەكتىڭ ءتالىم-تاربيە تاقىرىبىندا جازعان ەڭبەكتەرىنىڭ ىشىندە «پسيحولوگيا» دەپ اتالاتىن كولەمدى وقۋ قۇرالىنىڭ ورنى ايىرىقشا. «پسيحولوگيا نەنى سويلەيدى؟» دەيتىن ءبىرىنشى تاراۋىندا وسى عىلىمنىڭ ەكى جارىم مىڭ جىلدىق تاريحىنان ءبىراز ماعلۇمات بەرەدى. ادامنىڭ جان دۇنيەسىن، مىنەز-قۇلقىن زەرتتەۋدى قالايشا ۇيىمداستىرۋعا بولاتىنىن تاپتىشتەپ ءتۇسىندىرەدى. ءبىزدى ەرەكشە تاڭعالدىراتىنى — ادام پسيحولوگياسىن زەرتتەۋدە ماتەماتيكانى، ونىڭ ۆارياتسيالىق ستاتيستيكا دەيتىن سالاسىن قالايشا پايدالانۋعا بولاتىندىعى جايلى ماسەلە. قازاق توپىراعىندا مۇنى ايماۋىتوۆتان باسقا ەشكىم كۇنى بۇگىنگە دەيىن كوتەرمەگەن. بىزدەگى عىلىمي پسيحولوگيالىق تەرميندەردىڭ العاش جۇيەگە ءتۇسۋى دە ايماۋىتوۆ ەسىمىمەن بايلانىستى. قىرقىنشى جىلدارعا دەيىن ءازىربايجان، وزبەك، تۇرىكمەن، قىرعىز، باشقۇرت تىلدەرىندە ۇلتتىق پسيحولوگيالىق ەڭبەكتەر جارىق كورمەگەن. جۇسىپبەكتىڭ ەڭبەگى بۇكىل كەڭەستىك تۇركى تەكتەس حالىقتار تىلىندە العاش جارىق كورگەن بىردەن-ءبىر تۋىندى. جۇسىپبەكتىڭ پسيحولوگيالىق ەڭبەكتەرى وقىرمانعا ءالى تولىق جەتپەي جاتىر. قالىڭ جۇرتشىلىقتىڭ يگىلىگىنە تەزىرەك اينالدىرۋ جولىن باسپالار تەزىرەك قولعا السا نۇر ۇستىنە نۇر بولار ەدى.
- شىعىستىق پسيحولوگيا دەگەن بار ەمەس پە؟ قازاقتى جەكە-دارا ءبولىپ الماي، شىعىسپەن بىرىكتىرىپ قاراۋعا بولماي ما؟ ەۋروتسەنتريزمنەن قۇتىلۋدىڭ دا بىردەن-ءبىر جولى وسى ەمەس پە؟
- وتە دۇرىس سۇراق قويىپ وتىرسىز. بىزدە بۇل ماسەلە دە كوتەرىلگەن. اۆتورى — سوۆەتحان عابباسوۆ. ءال-فارابي ەڭبەكتەرىن وقىتۋعا ەنگىزبەيدى. نەگىزى، ءبىز شىعىستىڭ ءبىر بولىگىمىز عوي. وكىنىشكە قاراي، وسى كەزگە دەيىن وزبەك، قىرعىز، تۇركىمەن سەكىلدى حالىقتاردىڭ ءبىر-بىرىنە ەتەنە جاقىن ەتنوپسيحولوگيالىق ماسەلەلەرى زەرتتەۋلەردەن تىس قالۋدا. ونى ايتاسىز، ۇلتتىق اقىل-وي الىپتارى، ۇلى بيلەرىمىز — تولە، قازىبەك، ايتەكە بيلەردىڭ رۋحاني مۇرالارىن زەرتتەۋ ءىسى قولعا الىنباي كەلەدى.
- دەگەنمەن قۇرقول قاراپ وتىرماعان بولارسىزدار؟
- اكادەميك تاجىباەۆ اتىنداعى ەتنوپسيحولوگيا، ەتنوپەداگوگيكا ورتالىعى دەگەن بار. ول بۇرىنىراق، ياعني 1991 جىلى الماتى وبلىستىق ۇلتتىق ءتالىم-تاربيە قاۋىمداستىعى بولىپ رەسمي تىركەلگەن ەدى. ءبىراز جىل باسپانامىز بولمادى. ءسويتىپ ءجۇرىپ تە 14 كونفەرەنتسيا وتكىزدىك. ونىڭ بەسەۋى حالىقارالىق، توعىزى رەسپۋبليكالىق، ايماقتىق دەگەندەي. تمد ەلدەرىنەن عالىمدار شاقىردىق. 18 توم «ەتنوپسيحولوگيا جانە ەتنوپەداگوگيكا» اتتى سەريالىق عىلىمي جيناقتار جارىق كوردى.
- ۇلتتىق پسيحولوگيا ماسەلەلەرىن ءسوز ەتكەندە، عىلىمي تۇرعىدان اۋىزعا الىنباي جۇرگەن ماسەلەنىڭ ءبىرى — قازاقتىڭ حالىق اندەرى سەكىلدى…
- حالقىمىز «قازاقتىڭ ءانى كەتسە، ءسانى كەتەدى» دەيدى. قازىرگى كەلەڭسىز ءبىر جاعداي — جاستار كۇي مەن حالىق اندەرىن ءجوندى تىڭدامايدى. داڭعىراعان، سەكەڭدەگەن، ءجونى ءتۇزۋ ءسوزى جوق، نە ىرعاعى جوق كەيبىر ەسترادالىق اندەر قۇلاقتى تەسەتىن بولدى. ۇلكەنىمىز دە، كىشىمىز دە ساحناعا شىعىپ ءان ايتقىش بولىپ كەتتىك. نەگىزى، ۇلتتىق پسيحولوگيانىڭ مايەگى حالىق اندەرىندە جاتىر. حالىق اندەرى ۇلتتىق پسيحولوگياعا تىنىس بەرەتىن دارۋمەن دەپ ايتۋعا بولادى. اتاقتى اقىن سۇلتانماحمۇت تورايعىروۆ بىلاي دەيدى: «حالىقتىڭ ءانى كەتسە، ادەبيەت جەسىر قالادى، ءسانى كەتەدى. ءسانى كەتسە، جانى كەتەدى… حالىقتىڭ ارعى-بەرگىسىن قوزعاپ، ەستەرىنە ءتۇسىرىپ، مۇڭ-مۇقتاجدارىن زارلاپ، كەم-كەتىگىن كورسەتىپ، ادەمى داۋسىمەن قۇيقىلجىتىپ تۇرعاندا قانداي تاس كوڭىل بولسا دا، جىبىمەسكە ەركىنە قويمايدى. حالىقتىڭ قايداعى-جايداعىسى ويىنا ءتۇسىپ، قاندارى قايناپ، ارقالارى قوزىپ كەتەدى. اركىمنىڭ كوڭىل-كوزدەرىنەن جاس مونشاقتاپ، بويلارى بالقىعانداي، شارتتا-شۇرت قول شاپالاقتاسىپ تارقايدى… ءبىزدىڭ حالىق انقۇمار حالىق. بىرەۋ قولىنا دومبىرا الىپ ءان سالا باستاسا، ويداعىسى-قىرداعىسى جينالىپ، سەگىزدەگى بالا، سەكسەندەگى شالىنا دەيىن قالماي قاۋمالاپ، ايتشى-ايتشىلاپ، جانىن جاعاسىنا كەلتىرەدى. بارا-بارا نە بولسا دا سول اندەگى رۋح سۇيەگىنە سىڭەدى، قۇلاعىندا قالادى». قازىرگى تىڭدارمان قازاقتىڭ كوزىنەن جاس شىعاراتىن اتالى سوزدەر. وسى ماسەلەنى پسيحولوگيالىق تۇرعىدان زەرتتەۋدى قولعا العانىمىز ابزال.
- ءالى كۇنگە دەيىن قازاق اراسىندا رۋ مەن جۇزگە بولىنۋشىلىك كەڭ تاراپ وتىر. بۇل جونىندە پسيحولوگ اعامىزدىڭ پىكىرى قانداي؟
- وسى ماسەلەنىڭ كولەڭكەلى جاقتارى دا بار، سونى زەرتتەۋ كەرەك. وسى فەنومەندەر دە «جان سىرى»، «جان جۇيە»، «جانتانۋ» دەپ اتالاتىن عىلىم تۇرعىسىنان زەرتتەلسە، قۇبا-قۇپ. «التاۋ الا بولسا، اۋىزداعى كەتەدى. تورتەۋ تۇگەل بولسا، توبەدەگى كەلەدى» دەيتىن اتالى ءسوز بار. وسى ءسوزدىڭ ءتۇپ-توركىنى، ىلكى باستاۋىنىڭ استارلارى زەرتتەلگەن جاعدايدا وسى ماسەلەنىڭ ءمانى اشىلا تۇسەر ەدى.
- قازىرگى قازاقتىڭ ۇلتتىق مىنەزى تۋرالى نە دەيسىز؟
- قازىرگى قازاق جانىن دەفورماتسيالانعان، بۇلىنگەن دەر ەدىك. ءويتكەنى قازاقتىڭ پسيحولوگياسىندا وسى ەتنوسقا عانا ءتان ءبىرتۇتاس ۇلتتىق ەرەكشەلىك بار دەپ ايتۋ قيىن. قازاقتىڭ بۇكىل تىنىس-تىرشىلىگىندە، وتباسىنداعى ادەت-عۇرپى مەن سالت-ءداستۇر، ءجون-جوسىق، جول-جورالعىسىندا ەلىمىزدى ءبىرازدان بەرى مەكەن ەتىپ كەلە جاتقان باسقا ەتنوستار مىنەزدەرىنىڭ ەلەمەنتتەرى ۇشىراسادى. كەشەگى پاتشالىق وتارلاۋ مەن كەڭەستىك سولاقاي ساياسات تۋدىرعان ۇنامسىز قاسيەتتەر بىزدە قازىر دە بارشىلىق. ولار — جاعىمپازدىق پەن جالتاقتىق، داڭعازالىق پەن ۇرانشىلدىق، كۇنشىلدىك پەن شالاعايلىق، ت.ب. بۇعان نارىقپەن بىرگە بۇرىن قازاقتىڭ تۇسىنە دە كىرمەگەن جەزوكشەلىك، باتىسشىلدىق، ەرمەلىك دەگەن پالەلەر كەلىپ قوسىلدى. ءتىلىمىز شۇبار، مىنەزىمىزدە ەلىمىزدەگى باسقا ەتنوستاردىڭ ءمىنەزى بار. ويتكەنى، كوپەتنوستىق قوعامدا بەلگىلى ءبىر ۇلتقا ءتان كەسەك، تولىق، تۇتاس مىنەزدىڭ بولۋى مۇمكىن ەمەس. مۇنداي مىنەز بىتىستەرى ءبىر تەكتى ەتنوسقا، ياعني مونوەتنوستاردا عانا كەزدەسەدى.
بۇل پروبلەمانىڭ دا تۇپقازىعى ۇلتتىق پسيحولوگياعا بارىپ تىرەلەدى. بىزدە «قازاق»، «ۇلت» دەگەن ەكى سوزدەن قاشقاقتاۋ بار. قازاقتىڭ تەك مال اتاۋىنا بايلانىستى ءۇش مىڭ ءسوزى بار ەمەس پە؟ ءبىز مال جانىنا دا بىلگىر حالىقپىز. سوندىقتان زووپسيحولوگيا دارىسىندە قازاق بالاسىنا شىبىن-شىركەي، باقا-شاياننىڭ پسيحولوگياسىن وقىتقانشا، ونىڭ ورنىنا جىلقىنىڭ پسيحولوگياسىن وقىتۋ كەرەك. ادام مەن جىلقىنىڭ پسيحولوگيالىق بايلانىسىنىڭ ءوزى تۇتاس ءبىر عىلىم. قورىتا كەلە ايتارىم، بىزدەگى پسيحولوگيا ءپانى ماسكەۋدىڭ بوداندىعىنان ارىلۋى قاجەت.
- ۇستازدار ءۇشىن تەوريالىق پسيحولوگيا اۋاداي قاجەت دەيسىز عوي؟
- قازىرگى قازاقتاردى پسيحولوگيالىق تۇرعىدان ساۋاتسىز دەر ەدىم. ويتكەنى، جوعارىدا ايتقانداي، پسيحولوگيا مەكتەپتە وقىتىلمايدى، ۋنيۆەرسيتەتتە شالا-شارپى وقىتىلادى. مىنەزدى، ەرىك-جىگەردى تاربيەلەۋگە بايلانىستى ۇلتتىق پسيحولوگيانىڭ نەبىر تاقىرىپتارى زەرتتەلمەي تۇر. وتەيبويداق تىلەۋقابىل قازاقتىڭ پسيحولوگيالىق ۇعىمدارىن حV عاسىردىڭ وزىندە «شيپاگەرلىك باياندا» جان-جاقتى اشىپ كورسەتكەن. ول دا تەرەڭ زەرتتەۋدى قاجەت ەتەدى. دۇكەندەردە ورىس تىلىندەگى پسيحولوگيالىق كىتاپتاردان اياق الىپ جۇرە المايسىز. قازاقشا جوق، بار بولسا دا اۋدارمالار. ءبىز ءالى دە بولسا قازاق جانىن زەرتتەۋدەن گورى ورىستىڭ جانىن كوبىرەك زەرتتەپ ءجۇرمىز. مۇنى قازاق پسيحولوگتارىنىڭ ەڭبەكتەرىنەن بايقاۋ قيىن ەمەس. جاستارعا كەرىسىنشە اتا-بابامىزدىڭ پسيحولوگيالىق مۇراسىن وقىتۋىمىز كەرەك. مۇعالىمدەر ۇلتتىق عىلىمي پسيحولوگيامەن قارۋلانباي، مەكتەپتە وقۋ-تاربيە پروتسەسىن تولىق جۇزەگە اسىرۋ مۇمكىن ەمەس. كەڭ-بايتاق قازاق جەرىندە پسيحولوگيالىق ءىلىم-بىلىمدەردىڭ قانات جايار كۇنى ءالى الدا.
سۇحباتتاسقان
تورەعالي تاشەنوۆ، "ايقىن".
