Keŋes AUHADİEV, qoǧam jäne memleket qairatkerı: Dimekeŋ "Egemen el bolsaq, köp närse özımızde şeşıler edı" deitın...

Bügın Dınmūhamed  Qonaevtyŋ tuǧan künı.  Asa körnektı memleket jäne qoǧam qairatkerı 1912 jyly 12 qaŋtarda düniege kelgen. Osyǧan orai bız Dimaş aqsaqaldyŋ közın körgen qoǧam qairatkerı Keŋes Auhadievpen sūhbattastyq... 

- Keŋes aǧa, kezınde Ortalyqtyŋ (Mäskeudıŋ) Qonaev kadrlary arasynda alǧaş, tıkelei sızge şüilıguıne ne sebep boldy? Keşegı bolǧan oqiǧalardyŋ bärı bügın tarih. Tarih şyndyqqa basymdyq beredı. Al bız aqiqatty öz auzyŋyzdan estıgımız keledı. – M.S.Gorbachevty SOKP Ortalyq komitetınıŋ bırınşı hatşysy etıp sailaǧan plenumǧa men de qatysqanmyn. Ertesıne, elge qaituǧa jinalyp jatqanymda, Dimekeŋnıŋ (D.A.Qonaevtyŋ) kömekşısı "Sızdı bırer künge Mäskeude qalsyn" dep, Qazaqstannyŋ bırınşı basşysynyŋ būiryǧyn jetkızdı. Sodan, ertesıne Dimekeŋ bastaǧan top, Äşımov, Nazarbaev, Äuelbekov, Demidenko, men, jiyntyǧy onşaqty adam bolyp, Gorbachevty qūttyqtap, kabinetıne kırgenbız. Köŋılı ornyna tüsıp, arqa-jarqa bolyp otyrǧan Bas hatşy Dimaş Ahmetūlynyŋ qolynan qysyp, bärımızben sälemdesıp bolǧan soŋ: Dimaş Ahmetūly – bızdıŋ altyn qorymyz, ony baǧalai bılıŋızder" dep, jyly-jyly söilep, arqadan qaǧyp şyǧaryp saldy. Gorbachevtıŋ jaŋaǧy sözıne qaraǧanda Qazaqstan basşylyǧynda taiau arada özgerıs bola qoimaidy degen oiǧa keldık. Alaida arada alty ai ötpei jatyp Ortalyqtyŋ Dimekeŋe qyryn qarap söilei bastaǧany baiqalyp qaldy. Partiia basşylyǧyna kelgen Gorbachev pen Ligachev partiianyŋ basqaru baǧytyn özgertıp, Ortalyq Komitetten būryn bolmaǧan nūsqaular men tekseruler tüsıp, "Partiia qataryna qazaqtardan adam köp alynady nemese bilık basynda jürgenderdıŋ ışınde qazaqtardyŋ üles salmaǧy basym" dep, Dimekeŋe qyryn qabaq tanytatyndaryn anyq baiqatty. Qysqasy, Qonaevqa jaqyn jürgenderdıŋ ışınde men de boldym. Mäskeu sony tüsındı, maǧan tıkelei şüilıguınıŋ basty sebebı – sol. – Jas, bolaşaǧynan ümıt küttıretın maman retınde sızdı saqtap qaluǧa Qazaqstan basşylary tarapynan äreketter bolǧan joq pa? – Osy kezde Mäskeude "Respublika basşylyǧynda köp otyryp qalǧandar bar" degen sözder jiı aitylyp jürdı. Soŋynda bız siiaqty ülken qyzmette jürgen jas kadrlarmen jeke-dara äŋgıme jürgızu prosesı bastaldy. Menımen jeke söilesken SOKP OK ūiymdastyru bölımınıŋ orynbasary, Orta Aziia jäne Qazaqstan boiynşa sektor bastyǧy Mogilichenko, Mişenkolar: "Sender jassyŋdar. Şaldar jol aşyp, oryn bosatuy tiıs", dep ışke bükken nietın jūqalap jetkıze bastady. Maǧan olardyŋ sözderı arandatu sekıldı körındı. Arada bır ai öter-ötpes uaqytta Dimekeŋ: "Ligachevtıŋ aldynda üstıŋnen jazylǧan aryz bar eken. Olar "özıŋız qaraŋyz, äitpese sızdıŋ de jauapkerşılıgıŋızdı qosyp, Ortalyqta qaraimyz. Qysqasy, senı qyzmetınen bosat dep otyr", – dedı. Men ol ekeuınıŋ menımen qalai söileskenın aitaiyn dep oqtaldym da "söz tasyǧan bolmaiyn" dep, özımdı-özım tejedım. Sodan köp ūzamai Aqmolaǧa kelgen Gorbachevtıŋ   Dimekeŋe   qyryn qaraǧanynan, tıptı söilespek tūrmaq, qatarlasyp jürgısı kelmeitının baiqatqan oǧaş mınezıne qarap, Bas hatşynyŋ Dimaş Ahmetūlyna degen közqarasynyŋ müldem özgergenın tüsındım. Sonymen, 1985 jyldyŋ 23 qyrküiek künı Qazaqstan Kompartiiasy OK biuro mäjılısınde menıŋ mäselem qaralyp, Dimekeŋnıŋ qol qoiuymen qyzmetten bosatyldym. Qanşa qiyn bolsa da, ol kısıge ökpe bıldırmedım. Dimekeŋdı syilaǧandyqtan jäne özınıŋ de qysylyp tūrǧanyn ūqqandyqtan oǧaş qylyq körsetıp almauǧa tyrystym. – Özıŋız aitpaqşy, eluge tolar-tolmas şaǧyŋyzda bilıkten qol üzıpsız. Onyŋ sebebı tüsınıktı. Bıraq täuelsızdıkke qol jetken alǧaşqy jyldary da, soŋǧy jyldary da qoǧam arenasynan sızdıŋ esımıŋızdı joǧaltyp aldyq. Nege, älde özıŋız qoǧamdyq ömırge bel şeşıp aralasqyŋyz kelmedı me? – Menı oblystyq partiia komitetı hatşysy qyzmetınen bosatu turaly qaulyǧa Dimekeŋnıŋ özı qol qoiǧanmen, onyŋ Mäskeudıŋ būiryǧy ekendıgı belgılı bolyp qaldy. Keiın, qatardaǧy maman retınde tömendetılıp, şaruaşylyq jūmystaryna jıberıldım. Sodan, özıŋızge belgılı Jeltoqsan oqiǧasy bastala salysymen Ortalyq taǧy da maǧan şüilıge bastady. Sol jyldary Ūlttyq qauıpsızdık komitetıne, respublikalyq jäne oblystyq prokuraturalarǧa bırtalai ret "jauap beruge" şaqyrylyppyn. Sodan keiıngı jaǧdaidy özıŋ bılesıŋ, sol kezde qyzmette emes, zeinette, üide otyrǧan Asekeŋdı (Asanbai Asqarovty) otyrǧyzyp qoidy, ol özınıŋ ömır jolyn "Taǧdyr" degen kıtabynda bastan-aiaq baiandaǧan. Özınen asyp men ne aita alamyn? Alaida tört jarym jyl ömırın bäleqorlardyŋ kesırınen tas qapasta ötkızgen Asekeŋnıŋ qajyr-qairatyna älı künge deiın täntımın. Asekeŋnıŋ basyna tüsken qiyndyq menı köp jaittardy qaita zerdeleuge türtkı boldy. Köp ūzamai men jūmys ıstep jürgen "Glavrissovhozstroi" mekemesınıŋ partiia ūiymyna men Almaty oblystyq partiia komitetınıŋ bırınşı hatşysy bolyp jürgen kezdegı kemşılıkterım turaly, onyŋ ışınde "joǧarǧy oqu oryndary studentterınıŋ qataryna qazaqtar köp alynǧanyn, olardyŋ basşylyǧynda qazaqtardyŋ paiyzdyq ülesı köbeigen degen astyrtyn mälımetter" tüsıp, menıŋ partiialyǧymdy qaita qaraudy ötınıp, oblystyŋ sol kezdegı bırınşı hatşysynyŋ auyzşa türdegı "Partiia qatarynan şyǧarylsyn" degen nūsqauyn qosa jıberıptı. Men jūmys ısteitın, qūramynda 200-den astam kommunisı bar bastauyş partiia ūiymynyŋ hatşysy Siurikov: "Bızge kelgelı 1,5 jyldai uaqyt bolyp qaldy. Partiia qatarynan Auhadiev joldasty şyǧaruǧa eşqandai sebep köre almai otyrmyn" dep üzıldı-kesıldı qarsylyq bıldırıp, ony barlyq kommunister bır auyzdan qoldady. Täuelsızdıkke qol jetken soŋ menı eşkım memlekettık-saiasi qyzmetke şaqyrǧan joq, men de eşkımnıŋ aldyna "menı eskerıŋder" dep barǧan emespın. Men qyzmetten ketkende "Qūdai eşkımnıŋ esıgınıŋ aldyna aparyp otyrǧyzbasyn" dep maqsat qoidym. Saiasi küres pen bilık üşın küres beleŋ alyp tūrǧan tūsta, "Sız respublikanyŋ eŋ biık basqaru eşelonynda boldyŋyz, sız bızge qosylsaŋyz boldy, qara jūmysyn özımız-aq atqaramyz", – dep menı öz tobyna şaqyruşylar da boldy. Bıraq olardyŋ bırde-bırıne yŋǧai bermedım, odan elge, el bırlıgıne paida keler-kelmesıne anyq közım jetpedı. – Sız qyzmetten erte ketu arqyly ekonomikalyq bostandyqqa da jas kezıŋızden, erte qol jetkızgen şyǧarsyz... – Oǧan söz joq. Egemendıgımızben bırge maǧan ǧana emes, qazaqstandyqtardyŋ bärıne ekonomikalyq bostandyq berılgen joq pa? Men jürgen jerlerımnıŋ bärınde osy sözderge basymdyq bere aitamyn. Tıptı Dimekeŋnıŋ özı oŋaşada, tek syr saqtai alatyn joldastarynyŋ ortasynda "egemendı el bolsaq, köp närse özımızde şeşıler edı" deitın edı. – Estuımızşe, jergılıktı ūlttardyŋ (qazaqtardyŋ) Almatyǧa tırkelu mäselesı sız Almaty qalalyq atqaru komitetınde basşylyqta jürgen kezde bırşama jeŋıldetılgen körınedı... – Men qalalyq atqaru komitetınde qyzmette jürgenımde, menıŋ qabyldauyma bır qazaq aqsaqaly kelıp, öz balasyn öz üiıne tırkete almai jürgendıgın, al "Sıbırden kelgender op-oŋai tırkelıp alatyn körınedı" dep aryz-şaǧymyn jetkızdı. Osy äŋgımege deiın pasport tırkeu oryndarynda, üi bölu mekemelerınde jergılıktı almatylyqtardyŋ müddesın qorǧaityn tabandy adamdar tabyla qoimaityn. Tölqūjatty tırkeu mekemelerıne jaiǧasyp alǧan özge ūlt ökılderı: "Äkesın tırketıp alǧan soŋ, qazaqtar artynan üi sūraidy" degen äŋgımeler de şyǧara bastaǧanmen, joǧarydan kelıp jatqan pärmenge qarsy tūra almady. Söitıp, ūzaq jyldar boiy Almatyny qazaqtandyruǧa qarsy baǧyttalǧan kedergıler bırte-bırte joiyla bastady. Almatynyŋ 1980-1985 jyldardaǧy kelbetıne men jūmys ıstegen Almaty qūrylys kombinatynyŋ eŋbegı qyruar ekendıgın esten şyǧaruǧa bolmaidy. Būrynǧy üi salu ädısterınen keiıngısı, būrynǧy jobalarynan soŋǧysy jetıldırılıp otyrdy. Sol kezeŋderde tıkelei menıŋ nūsqauymmen päterlerdegı as üidıŋ kölemı ūlǧaitylyp, onyŋ auasy tazartylyp tūruy üşın as üiden balkon şyǧaru ūsynysy jobaǧa engen bolatyn. – Sız ūzaq jyl bilık eşelonynda boldyŋyz. Sol kezde özıŋızdı ömır boiy ökınışke qaldyrǧan aǧat qylyqtarǧa boi aldyrǧanyŋyz nemese soŋyŋyzdan söz ergen kezder, özıŋız sol üşın qazır ūialatyn sätter oryn aldy ma? – Menıŋşe, ärbır pende eluge kelgen soŋ ǧana soŋyna qarap, "ömırımdı qalai qalyptastyrdym" dep oilanatyn tärızdı. Men öz basym, tıptı joldastarymmen qaljyŋdassam da, ärbır sözıme esep beretınderdıŋ qataryndamyn. Sondyqtan menı qatty ūialtatyn, tıptı özıŋ aitpaqşy, "ar aldynda mazalaityn jaittardy" eske tüsıre almai otyrmyn. – Kezınde salynǧan ülken Almaty kanaly (ÜAK) "sol qoǧamnyŋ ǧana qajetın ötedı. Al onyŋ qūrylysy qalany ylǧaldandyru, suarmaly alqapqa ainaldyru maqsatynda ǧana jürgızıldı, qazır kenerı keuıp bos jatyr" degen äŋgımeler bar. Sonda qūny 30 million somǧa (rublge) baǧalanǧan nysannyŋ Almaty oblysy audandaryn suarmaly alqapqa ainaldyru mäselesınde şynymen onyŋ qajetı bolmaǧany ma, älde ol da "Qonaev däuırıne" degen közqarastyŋ qūrbanyna ainaldy ma? – Ülken Almaty kanaly turaly sūraǧyŋnyŋ özı oiqaştau eken. Senderde de kınä joq. Dimekeŋnıŋ basyna qara būlt üiırılgen kezde Ortalyq tarapynan "Almaty tau etegındegı sūlu qala, onyŋ körkıne tek qana özen jetpeidı, kanal sol üşın ǧana salyndy" degen oǧaş pıkırler aitylyp jürdı. Sol zamannyŋ, kanal qūrylysyn bastalu tarihynyŋ aq-qarasyn aiyryp bere alatyn adam da qalmai bara jatyr. Būl kanal Almaty oblysynyŋ Şelek audanynan Eŋbekşıqazaq audany, Talǧar audany siiaqty bırqatar audandardyŋ jerın sulandyruǧa baǧyttalǧan. Öitkenı sol audandarda kepıldendırılgen su közı joq. Mysaly, Şelekte temekı köşetın otyrǧyzu üşın taudaǧy qardyŋ eruın kütıp otyratyn. Qazır sol audan tūrǧyndary ülken Almaty kanaly arqasynda su tapşylyǧyn ūmytty dese de bolady. Qazır sol audandarǧa jolym tüse qalsa, köz körgen tūrǧylastarym, auyl tūrǧyndary Ülken Almaty kanalynyŋ qūrylysy ötken ǧasyrdaǧy qazaq auyldary igılıgıne jasalǧan jaqsylyq, bız mūny "Dimekeŋnıŋ közı" dep, közımızdıŋ qaraşyǧyndai saqtauymyz kerek.  Öitkenı kanal kelgen soŋ agrotehnikalyq rejimdı būzbai, egıstıktı däl suaratyn mezgılden keşıktırmeitın boldyq. Sonyŋ nätijesınde önım sapasy da joǧarylady " desedı. – Aǧa, sız Qonaev atamyzdyŋ qai qasietın saǧynyp, eske alasyz jäne Qonaevtyŋ azamattyq bolmysyn ızdeitın jäne ızdegenıŋızdı taba almai, janyŋyz jabyrqaityn sätterıŋız bola ma? – Menen qandai jauap kütesız? Sızder, jurnalister qauymy sondai qitūrqy sūraqtarǧa qūmar ekensızder. Degenmen jauap berıp köreiın. Şyǧys filosoftarynyŋ bırı "Eger adam balasy özınde bar dünienı qanaǧat tūtyp, öz düniesı özıne jetetındıgın sezıngende ǧana dünienıŋ jalǧandyǧyn jeŋe alady" degen eken. Men osy tırkester Dimekeŋe arnalǧan ba deimın. Ol kısı zeinetke şyqqan kezde saiajai tūrmaq, jeke kölıgınıŋ bolmaǧanyn bügınde bıreu bılse, bıreu bılmeidı. 1985 jylǧy Qazaqstan Kompartiiasynyŋ HVI-sezı men 1986 jyldyŋ jeltoqsanyna deiıngı aralyqtaǧy "baibalamdar" Dimekeŋnıŋ jüregınen qan tamşylatyp, örtep-küidırıp, sanasyn tılgılep jatty ǧoi. Bıraq Dimekeŋ şydady bärıne. "Men adalmyn, ottai bermeŋder" dep jaibaraqat otyra bergen siiaqty. Sonda da eŋbegın būldap, eşkımge ökpe artqan joq. Közı jūmylǧanşa "Qalyŋ ormanda tek biık qaraǧaidyŋ ǧana basyn jel şaiqaidy, halqyma ökpem joq" deuden tanbai kettı. Dimekeŋ turaly bır saualdan bır saual tuyndatyp, bır qūpiiadan bır qūpiiaǧa tereŋdei berseŋ, "Äulie eken ǧoi" degen söz auzyŋa tüsedı... – Aǧa, men sızdıŋ "Ömır joly tar soqpaq..." atty ǧūmyrnamalyq memuaryŋyzben tanysyp şyqtym. "Memuar ädebietterdıŋ avtorlarynyŋ basym köpşılıgı özınıŋ tūlǧasyna basymdyq beredı, sondyqtan ony tarihtyŋ bır üzıgı dep qabyldauǧa bolmaidy" degen pıkırler aitylyp qalady. Sız oda ädebietterdı tarihtyŋ bır üzıgı dep qabyldai alasyz ba? Jäne keler ūrpaq ta solai qabyldaidy dep ümıttenesız be? – Sözıŋnıŋ tüiırı bar. Bıraq qarsylyǧym da bar. Qazır arhiv jüiesı degenıŋız jūmysyn älsıretıp aldy ǧoi... Qoǧam qairatkerlerınıŋ bırı "jazǧan-syzǧanyn tarihta qalsyn" dep arhivke ötkızıptı degendı estıgen emespın. Bızdıŋ bastan ötkergen, sürıp jatqan kezeŋımız "ötpelı kezeŋ" dep atalyp kettı. Ötpelı dünie de öte şyǧar, bıraq sol däuırde ömır sürgen bızderdıŋ ıs-äreketımız ben oi-örısımızdı keler ūrpaqtyŋ bılgenı jön. Öitkenı ötpelı kezeŋde adamdardyŋ ıs-äreketı, qabıletı men bılımı, ūltjandylyǧy men taisaqtyǧy tarihi synǧa tüsedı. Saiasat arenasynda azamattyq bolmysty saqtap qalu jolyndaǧy küres – öte kürdelı, qaişylyqty küres. Oǧan bälkım, bızder, kesımdı söz aita almaspyz. Eŋ dūrys baǧany bolaşaq ūrpaq beredı. Bızdıŋ küresımız ben eŋbegımızdıŋ jemısın jeitın ne qasıretın tartatyn da solar... – Qalanyŋ baiyrǧy tūrǧyndary "1970 – 1990 jyldarǧa deiın Almaty qalasynyŋ säuletı bır kompozisiiaǧa baǧynǧan, taudan esken samal qalany bır mezgılde esıp ötetın arhitekturalyq ansambl edı" dep eske alady. Soŋǧy jyldardaǧy özgerıske köŋılıŋız tola ma? "Almaty şyǧystyq kelbetınen aiyrylyp bara jatyr" degendı Almatynyŋ baiyrǧy tūrǧyndary köp aitady. – Almatynyŋ aua raiy özınıŋ tabiǧi erekşelıgıne tıkelei bailanysty. Alataudyŋ basynan Qapşaǧaiǧa deiıngı aralyqta şöleit aimaǧyŋda, tauly qyratyŋ deisıŋ be, tabiǧattyŋ barlyq türı kezdesedı. Mysaly, tau basynda mūz jatsa, onyŋ etegı qalyŋ qaraǧai, odan tömende bau-baqşa, odan tömende şöleit pen qūmdauyt. Mäŋgı mūzdan şyqqan suyq aua tömen qarai tömendese, ystyq aua örge köterıledı. Qala qūrylysyn salǧan kezde osy erekşelıkter eskerılmei, bıraz qatelıkterge jol berılgenı ras. Mysaly, qazırgı Ūlttyq kıtaphana Abylaihan köşesıne keletın tau samalyn bögep qalady. Almaty qūrylysynyŋ ūlttyq naqyşta ösıp-örkendegen kezı – jetpısınşı jyldardyŋ basy men seksenınşı jyldardyŋ orta şenıne tura keledı. Däl sol tūsta Almaty qalalyq atqaru komitetınıŋ töraǧasy bolyp jūmys ıstegenımdı maqtan etemın. Almaty üilerın ädemı bır äuenge baǧynǧan ansambl desek, sol ansambldıŋ qūrylymyn jetıldırgen, äuezdı, ūlttyq äuenge baǧyndyrǧan basty tūlǧa Qonaev bolǧany dausyz. Almatynyŋ körkın älemdık deŋgeige köterude Qonaevtyŋ eŋbegın däleldep jatu artyq, tek eldıŋ esıne sala ötseŋ ǧana jetkılıktı. Dimekeŋ "Arasan" monşasyn men Almaty obkomynyŋ bırınşı hatşysy bolyp jürgende saldyrtty. Özınıŋ tıke söilep, köŋılge daq qaldyrmaityn jūmsaq mınezımen säuletşılerden: – "Sender Türkıstandaǧy Qoja Ahmet İassauidıŋ monşasyn kördıŋder me?" – dep sūraǧany esımde. "Kördık, sonyŋ qūrylysyn eskerdık" degen jauapqa köŋılı tolmai: "Taǧy körseŋderşı!" deitın. "Soǧan ūqsatyp salyŋdar, özımızdıŋ şyǧystyq mänerde salynsyn", – dep tıkelei būiryq bergen joq. Öitse, mamandardyŋ tırlıgıne jön-josyqsyz aralasqandyq bolsa, ekınşıden, syrt közge eskılıkke, ūlttyq naqyşqa ıştartqan bolyp körıner edı. Sonyŋ bärın ıştei tarazylap, oiyn ymmen, emeurınmen ǧana bıldıretın. Özınıŋ de baǧynyşty basşy ekenın, bodan eldıŋ kösemı ekenın o kısı de ıştei ūǧyp, bärın ölşep-pışıp otyrady eken ǧoi. – Sonau 1980 jyldary Qonaevtyŋ tıkelei aralasuymen "Almatyda metro salu turaly SOKP Ortalyq komitetınıŋ qaulysy şyqqan" degen derek ara-tūra bolsa da aitylyp qalady... – Ras, ondai qaulynyŋ şyqqany ras. Bıraq Dimekeŋ: "Metrony bastasaq, eşbır bögelmei, uaqytysynda aiaqtau qajet. Öitkenı Almaty jer asty topyraǧy tau etegı bolǧandyqtan, bailanysy naşar, bos", – deitın. Jer sılkınısı jiı bolyp tūratyn Almaty üşın metrony jedeldetıp qana salu qajet ekenın ol kısı boljap, bılgen eken de. Söitıp, Dimeken Almatyda metro salu turaly Ortalyqtyŋ qaulysyn şyǧaruǧa qol jetkızdı. Metroǧa bailanysty Ortalyqtyŋ qaulysy şyqqan soŋ qūrylysty bastauǧa daiyndyq jūmystaryn jürgıze bastadyq. Stansalardyŋ orny, atyna deiın belgılendı. Bıraq qūrylysty bastaityn kezde basyna kün tuyp, qyzmetten şettetıldı. – Qazır keşe men bügındı jalǧastyryp tūrǧan "dästür sabaqtastyǧy" degen bar ma özı? Aǧa ūrpaq ökılderı ötkendı aŋsaidy, keiıngı tolqyn artqa qarailaudy qajetsınbeidı. Soŋǧy kezderı "qatıgez ūrpaq qalyptasyp kele jatyr" degen pıkırler aitylyp qalyp jür. – Qoǧam bır orynda tūrmaidy. Ärbır tolqynnyŋ özı ömır sürgen däuırın özgelerden aişyqtaǧysy keletını, ötkenmen emes, erteŋmen ömır süretın özınen keiıngı tolqynnyŋ oqys äreketın qabyldai almai, "qatıgez ūrpaq qalyptasyp kele jatyr" dep ömır zaŋdylyǧyn tüsıne almaityny da zaŋdylyq pa deisıŋ? Būl sūraqqa jauap ızdegenderdıŋ alǧaşqysy da, soŋǧysy da sen emessıŋ. Mäsele – ötkenge qarailai bermei, zaman köşıne, zaman aǧymyna özıŋdı beiımdei alǧanyŋda bolsa kerek. Öitkenı men öz tūrǧylastaryma qaraǧanda, bilıktıŋ dämın erte tattym, onyŋ zardabyn da erte sezındım. Bälkım, özıŋ aitpaqşy, "ekonomikalyq bostandyqty erte sezınıp", "qyzmet bermedı" dep eşkımge ökpe artpai, qoǧam aǧymyna ılesıp ketkenıme sebep bolǧan jastyǧym şyǧar...