|
Búgin Dinmuhamed Qonaevtyń týǵan kúni. Asa kórnekti memleket jáne qoǵam qaıratkeri 1912 jyly 12 qańtarda dúnıege kelgen. Osyǵan oraı biz Dımash aqsaqaldyń kózin kórgen qoǵam qaıratkeri Keńes Aýhadıevpen suhbattastyq...
- Keńes aǵa, kezinde Ortalyqtyń (Máskeýdiń) Qonaev kadrlary arasynda alǵash, tikeleı sizge shúıligýine ne sebep boldy? Keshegi bolǵan oqıǵalardyń bári búgin tarıh. Tarıh shyndyqqa basymdyq beredi. Al biz aqıqatty óz aýzyńyzdan estigimiz keledi.
– M.S.Gorbachevty SOKP Ortalyq komıtetiniń birinshi hatshysy etip saılaǵan plenýmǵa men de qatysqanmyn. Ertesine, elge qaıtýǵa jınalyp jatqanymda, Dımekeńniń (D.A.Qonaevtyń) kómekshisi "Sizdi birer kúnge Máskeýde qalsyn" dep, Qazaqstannyń birinshi basshysynyń buıryǵyn jetkizdi. Sodan, ertesine Dımekeń bastaǵan top, Áshimov, Nazarbaev, Áýelbekov, Demıdenko, men, jıyntyǵy onshaqty adam bolyp, Gorbachevty quttyqtap, kabınetine kirgenbiz. Kóńili ornyna túsip, arqa-jarqa bolyp otyrǵan Bas hatshy Dımash Ahmetulynyń qolynan qysyp, bárimizben sálemdesip bolǵan soń: Dımash Ahmetuly – bizdiń altyn qorymyz, ony baǵalaı bilińizder" dep, jyly-jyly sóılep, arqadan qaǵyp shyǵaryp saldy. Gorbachevtiń jańaǵy sózine qaraǵanda Qazaqstan basshylyǵynda taıaý arada ózgeris bola qoımaıdy degen oıǵa keldik.
Alaıda arada alty aı ótpeı jatyp Ortalyqtyń Dımekeńe qyryn qarap sóıleı bastaǵany baıqalyp qaldy. Partııa basshylyǵyna kelgen Gorbachev pen Lıgachev partııanyń basqarý baǵytyn ózgertip, Ortalyq Komıtetten buryn bolmaǵan nusqaýlar men tekserýler túsip, "Partııa qataryna qazaqtardan adam kóp alynady nemese bılik basynda júrgenderdiń ishinde qazaqtardyń úles salmaǵy basym" dep, Dımekeńe qyryn qabaq tanytatyndaryn anyq baıqatty. Qysqasy, Qonaevqa jaqyn júrgenderdiń ishinde men de boldym. Máskeý sony túsindi, maǵan tikeleı shúıligýiniń basty sebebi – sol.
– Jas, bolashaǵynan úmit kúttiretin maman retinde sizdi saqtap qalýǵa Qazaqstan basshylary tarapynan áreketter bolǵan joq pa?
– Osy kezde Máskeýde "Respýblıka basshylyǵynda kóp otyryp qalǵandar bar" degen sózder jıi aıtylyp júrdi. Sońynda biz sııaqty úlken qyzmette júrgen jas kadrlarmen jeke-dara áńgime júrgizý proesi bastaldy. Menimen jeke sóılesken SOKP OK uıymdastyrý bóliminiń orynbasary, Orta Azııa jáne Qazaqstan boıynsha sektor bastyǵy Mogılıchenko, Mıenkolar: "Sender jassyńdar. Shaldar jol ashyp, oryn bosatýy tıis", dep ishke búkken nıetin juqalap jetkize bastady. Maǵan olardyń sózderi arandatý sekildi kórindi.
Arada bir aı óter-ótpes ýaqytta Dımekeń: "Lıgachevtiń aldynda ústińnen jazylǵan aryz bar eken. Olar "ózińiz qarańyz, áıtpese sizdiń de jaýapkershiligińizdi qosyp, Ortalyqta qaraımyz. Qysqasy, seni qyzmetinen bosat dep otyr", – dedi.
Men ol ekeýiniń menimen qalaı sóıleskenin aıtaıyn dep oqtaldym da "sóz tasyǵan bolmaıyn" dep, ózimdi-ózim tejedim.
Sodan kóp uzamaı Aqmolaǵa kelgen Gorbachevtiń Dımekeńe qyryn qaraǵanynan, tipti sóılespek turmaq, qatarlasyp júrgisi kelmeıtinin baıqatqan oǵash minezine qarap, Bas hatshynyń Dımash Ahmetulyna degen kózqarasynyń múldem ózgergenin túsindim.
Sonymen, 1985 jyldyń 23 qyrkúıek kúni Qazaqstan Kompartııasy OK bıýro májilisinde meniń máselem qaralyp, Dımekeńniń qol qoıýymen qyzmetten bosatyldym. Qansha qıyn bolsa da, ol kisige ókpe bildirmedim. Dımekeńdi syılaǵandyqtan jáne óziniń de qysylyp turǵanyn uqqandyqtan oǵash qylyq kórsetip almaýǵa tyrystym.
– Ózińiz aıtpaqshy, elýge tolar-tolmas shaǵyńyzda bılikten qol úzipsiz. Onyń sebebi túsinikti. Biraq táýelsizdikke qol jetken alǵashqy jyldary da, sońǵy jyldary da qoǵam arenasynan sizdiń esimińizdi joǵaltyp aldyq. Nege, álde ózińiz qoǵamdyq ómirge bel sheship aralasqyńyz kelmedi me?
– Meni oblystyq partııa komıteti hatshysy qyzmetinen bosatý týraly qaýlyǵa Dımekeńniń ózi qol qoıǵanmen, onyń Máskeýdiń buıryǵy ekendigi belgili bolyp qaldy. Keıin, qatardaǵy maman retinde tómendetilip, sharýashylyq jumystaryna jiberildim. Sodan, ózińizge belgili Jeltoqsan oqıǵasy bastala salysymen Ortalyq taǵy da maǵan shúılige bastady.
Sol jyldary Ulttyq qaýipsizdik komıtetine, respýblıkalyq jáne oblystyq prokýratýralarǵa birtalaı ret "jaýap berýge" shaqyrylyppyn. Sodan keıingi jaǵdaıdy óziń bilesiń, sol kezde qyzmette emes, zeınette, úıde otyrǵan Asekeńdi (Asanbaı Asqarovty) otyrǵyzyp qoıdy, ol óziniń ómir jolyn "Taǵdyr" degen kitabynda bastan-aıaq baıandaǵan. Ózinen asyp men ne aıta alamyn? Alaıda tórt jarym jyl ómirin báleqorlardyń kesirinen tas qapasta ótkizgen Asekeńniń qajyr-qaıratyna áli kúnge deıin tántimin. Asekeńniń basyna túsken qıyndyq meni kóp jaıttardy qaıta zerdeleýge túrtki boldy.
Kóp uzamaı men jumys istep júrgen "Glavrıssovhozstroı" mekemesiniń partııa uıymyna men Almaty oblystyq partııa komıtetiniń birinshi hatshysy bolyp júrgen kezdegi kemshilikterim týraly, onyń ishinde "joǵarǵy oqý oryndary stýdentteriniń qataryna qazaqtar kóp alynǵanyn, olardyń basshylyǵynda qazaqtardyń paıyzdyq úlesi kóbeıgen degen astyrtyn málimetter" túsip, meniń partııalyǵymdy qaıta qaraýdy ótinip, oblystyń sol kezdegi birinshi hatshysynyń aýyzsha túrdegi "Partııa qatarynan shyǵarylsyn" degen nusqaýyn qosa jiberipti. Men jumys isteıtin, quramynda 200-den astam kommýnısi bar bastaýysh partııa uıymynyń hatshysy Sıýrıkov: "Bizge kelgeli 1,5 jyldaı ýaqyt bolyp qaldy. Partııa qatarynan Aýhadıev joldasty shyǵarýǵa eshqandaı sebep kóre almaı otyrmyn" dep úzildi-kesildi qarsylyq bildirip, ony barlyq kommýnıster bir aýyzdan qoldady.
Táýelsizdikke qol jetken soń meni eshkim memlekettik-saıası qyzmetke shaqyrǵan joq, men de eshkimniń aldyna "meni eskerińder" dep barǵan emespin. Men qyzmetten ketkende "Qudaı eshkimniń esiginiń aldyna aparyp otyrǵyzbasyn" dep maqsat qoıdym. Saıası kúres pen bılik úshin kúres beleń alyp turǵan tusta, "Siz respýblıkanyń eń bıik basqarý eshelonynda boldyńyz, siz bizge qosylsańyz boldy, qara jumysyn ózimiz-aq atqaramyz", – dep meni óz tobyna shaqyrýshylar da boldy. Biraq olardyń birde-birine yńǵaı bermedim, odan elge, el birligine paıda keler-kelmesine anyq kózim jetpedi.
– Siz qyzmetten erte ketý arqyly ekonomıkalyq bostandyqqa da jas kezińizden, erte qol jetkizgen shyǵarsyz...
– Oǵan sóz joq. Egemendigimizben birge maǵan ǵana emes, qazaqstandyqtardyń bárine ekonomıkalyq bostandyq berilgen joq pa? Men júrgen jerlerimniń bárinde osy sózderge basymdyq bere aıtamyn. Tipti Dımekeńniń ózi ońashada, tek syr saqtaı alatyn joldastarynyń ortasynda "egemendi el bolsaq, kóp nárse ózimizde sheshiler edi" deıtin edi.
– Estýimizshe, jergilikti ulttardyń (qazaqtardyń) Almatyǵa tirkelý máselesi siz Almaty qalalyq atqarý komıtetinde basshylyqta júrgen kezde birshama jeńildetilgen kórinedi...
– Men qalalyq atqarý komıtetinde qyzmette júrgenimde, meniń qabyldaýyma bir qazaq aqsaqaly kelip, óz balasyn óz úıine tirkete almaı júrgendigin, al "Sibirden kelgender op-ońaı tirkelip alatyn kórinedi" dep aryz-shaǵymyn jetkizdi. Osy áńgimege deıin pasport tirkeý oryndarynda, úı bólý mekemelerinde jergilikti almatylyqtardyń múddesin qorǵaıtyn tabandy adamdar tabyla qoımaıtyn. Tólqujatty tirkeý mekemelerine jaıǵasyp alǵan ózge ult ókilderi: "Ákesin tirketip alǵan soń, qazaqtar artynan úı suraıdy" degen áńgimeler de shyǵara bastaǵanmen, joǵarydan kelip jatqan pármenge qarsy tura almady. Sóıtip, uzaq jyldar boıy Almatyny qazaqtandyrýǵa qarsy baǵyttalǵan kedergiler birte-birte joıyla bastady.
Almatynyń 1980-1985 jyldardaǵy kelbetine men jumys istegen Almaty qurylys kombınatynyń eńbegi qyrýar ekendigin esten shyǵarýǵa bolmaıdy. Burynǵy úı salý ádisterinen keıingisi, burynǵy jobalarynan sońǵysy jetildirilip otyrdy. Sol kezeńderde tikeleı meniń nusqaýymmen páterlerdegi as úıdiń kólemi ulǵaıtylyp, onyń aýasy tazartylyp turýy úshin as úıden balkon shyǵarý usynysy jobaǵa engen bolatyn.
– Siz uzaq jyl bılik eshelonynda boldyńyz. Sol kezde ózińizdi ómir boıy ókinishke qaldyrǵan aǵat qylyqtarǵa boı aldyrǵanyńyz nemese sońyńyzdan sóz ergen kezder, ózińiz sol úshin qazir uıalatyn sátter oryn aldy ma?
– Menińshe, árbir pende elýge kelgen soń ǵana sońyna qarap, "ómirimdi qalaı qalyptastyrdym" dep oılanatyn tárizdi. Men óz basym, tipti joldastarymmen qaljyńdassam da, árbir sózime esep beretinderdiń qataryndamyn. Sondyqtan meni qatty uıaltatyn, tipti óziń aıtpaqshy, "ar aldynda mazalaıtyn jaıttardy" eske túsire almaı otyrmyn.
– Kezinde salynǵan úlken Almaty kanaly (ÚAK) "sol qoǵamnyń ǵana qajetin ótedi. Al onyń qurylysy qalany ylǵaldandyrý, sýarmaly alqapqa aınaldyrý maqsatynda ǵana júrgizildi, qazir keneri keýip bos jatyr" degen áńgimeler bar. Sonda quny 30 mıllıon somǵa (rýblge) baǵalanǵan nysannyń Almaty oblysy aýdandaryn sýarmaly alqapqa aınaldyrý máselesinde shynymen onyń qajeti bolmaǵany ma, álde ol da "Qonaev dáýirine" degen kózqarastyń qurbanyna aınaldy ma?
– Úlken Almaty kanaly týraly suraǵyńnyń ózi oıqashtaý eken. Senderde de kiná joq. Dımekeńniń basyna qara bult úıirilgen kezde Ortalyq tarapynan "Almaty taý etegindegi sulý qala, onyń kórkine tek qana ózen jetpeıdi, kanal sol úshin ǵana salyndy" degen oǵash pikirler aıtylyp júrdi. Sol zamannyń, kanal qurylysyn bastalý tarıhynyń aq-qarasyn aıyryp bere alatyn adam da qalmaı bara jatyr. Bul kanal Almaty oblysynyń Shelek aýdanynan Eńbekshiqazaq aýdany, Talǵar aýdany sııaqty birqatar aýdandardyń jerin sýlandyrýǵa baǵyttalǵan. Óıtkeni sol aýdandarda kepildendirilgen sý kózi joq. Mysaly, Shelekte temeki kóshetin otyrǵyzý úshin taýdaǵy qardyń erýin kútip otyratyn. Qazir sol aýdan turǵyndary úlken Almaty kanaly arqasynda sý tapshylyǵyn umytty dese de bolady. Qazir sol aýdandarǵa jolym túse qalsa, kóz kórgen turǵylastarym, aýyl turǵyndary Úlken Almaty kanalynyń qurylysy ótken ǵasyrdaǵy qazaq aýyldary ıgiligine jasalǵan jaqsylyq, biz muny "Dımekeńniń kózi" dep, kózimizdiń qarashyǵyndaı saqtaýymyz kerek. Óıtkeni kanal kelgen soń agrotehnıkalyq rejımdi buzbaı, egistikti dál sýaratyn mezgilden keshiktirmeıtin boldyq. Sonyń nátıjesinde ónim sapasy da joǵarylady " desedi.
– Aǵa, siz Qonaev atamyzdyń qaı qasıetin saǵynyp, eske alasyz jáne Qonaevtyń azamattyq bolmysyn izdeıtin jáne izdegenińizdi taba almaı, janyńyz jabyrqaıtyn sátterińiz bola ma?
– Menen qandaı jaýap kútesiz? Sizder, jýrnalıster qaýymy sondaı qıturqy suraqtarǵa qumar ekensizder. Degenmen jaýap berip kóreıin.
Shyǵys fılosoftarynyń biri "Eger adam balasy ózinde bar dúnıeni qanaǵat tutyp, óz dúnıesi ózine jetetindigin sezingende ǵana dúnıeniń jalǵandyǵyn jeńe alady" degen eken. Men osy tirkester Dımekeńe arnalǵan ba deımin. Ol kisi zeınetke shyqqan kezde saıajaı turmaq, jeke kóliginiń bolmaǵanyn búginde bireý bilse, bireý bilmeıdi.
1985 jylǵy Qazaqstan Kompartııasynyń HVI-sezi men 1986 jyldyń jeltoqsanyna deıingi aralyqtaǵy "baıbalamdar" Dımekeńniń júreginen qan tamshylatyp, órtep-kúıdirip, sanasyn tilgilep jatty ǵoı. Biraq Dımekeń shydady bárine. "Men adalmyn, ottaı bermeńder" dep jaıbaraqat otyra bergen sııaqty. Sonda da eńbegin buldap, eshkimge ókpe artqan joq. Kózi jumylǵansha "Qalyń ormanda tek bıik qaraǵaıdyń ǵana basyn jel shaıqaıdy, halqyma ókpem joq" deýden tanbaı ketti. Dımekeń týraly bir saýaldan bir saýal týyndatyp, bir qupııadan bir qupııaǵa tereńdeı berseń, "Áýlıe eken ǵoı" degen sóz aýzyńa túsedi...
– Aǵa, men sizdiń "Ómir joly tar soqpaq..." atty ǵumyrnamalyq memýaryńyzben tanysyp shyqtym. "Memýar ádebıetterdiń avtorlarynyń basym kópshiligi óziniń tulǵasyna basymdyq beredi, sondyqtan ony tarıhtyń bir úzigi dep qabyldaýǵa bolmaıdy" degen pikirler aıtylyp qalady. Siz oda ádebıetterdi tarıhtyń bir úzigi dep qabyldaı alasyz ba? Jáne keler urpaq ta solaı qabyldaıdy dep úmittenesiz be?
– Sózińniń túıiri bar. Biraq qarsylyǵym da bar. Qazir arhıv júıesi degenińiz jumysyn álsiretip aldy ǵoı... Qoǵam qaıratkerleriniń biri "jazǵan-syzǵanyn tarıhta qalsyn" dep arhıvke ótkizipti degendi estigen emespin.
Bizdiń bastan ótkergen, súrip jatqan kezeńimiz "ótpeli kezeń" dep atalyp ketti. Ótpeli dúnıe de óte shyǵar, biraq sol dáýirde ómir súrgen bizderdiń is-áreketimiz ben oı-órisimizdi keler urpaqtyń bilgeni jón. Óıtkeni ótpeli kezeńde adamdardyń is-áreketi, qabileti men bilimi, ultjandylyǵy men taısaqtyǵy tarıhı synǵa túsedi. Saıasat arenasynda azamattyq bolmysty saqtap qalý jolyndaǵy kúres – óte kúrdeli, qaıshylyqty kúres. Oǵan bálkim, bizder, kesimdi sóz aıta almaspyz. Eń durys baǵany bolashaq urpaq beredi. Bizdiń kúresimiz ben eńbegimizdiń jemisin jeıtin ne qasiretin tartatyn da solar...
– Qalanyń baıyrǵy turǵyndary "1970 – 1990 jyldarǵa deıin Almaty qalasynyń sáýleti bir kompozıııaǵa baǵynǵan, taýdan esken samal qalany bir mezgilde esip ótetin arhıtektýralyq ansambl edi" dep eske alady. Sońǵy jyldardaǵy ózgeriske kóńilińiz tola ma? "Almaty shyǵystyq kelbetinen aıyrylyp bara jatyr" degendi Almatynyń baıyrǵy turǵyndary kóp aıtady.
– Almatynyń aýa raıy óziniń tabıǵı ereksheligine tikeleı baılanysty. Alataýdyń basynan Qapshaǵaıǵa deıingi aralyqta shóleıt aımaǵyńda, taýly qyratyń deısiń be, tabıǵattyń barlyq túri kezdesedi. Mysaly, taý basynda muz jatsa, onyń etegi qalyń qaraǵaı, odan tómende baý-baqsha, odan tómende shóleıt pen qumdaýyt. Máńgi muzdan shyqqan sýyq aýa tómen qaraı tómendese, ystyq aýa órge kóteriledi. Qala qurylysyn salǵan kezde osy erekshelikter eskerilmeı, biraz qatelikterge jol berilgeni ras. Mysaly, qazirgi Ulttyq kitaphana Abylaıhan kóshesine keletin taý samalyn bógep qalady. Almaty qurylysynyń ulttyq naqyshta ósip-órkendegen kezi – jetpisinshi jyldardyń basy men sekseninshi jyldardyń orta shenine týra keledi. Dál sol tusta Almaty qalalyq atqarý komıtetiniń tóraǵasy bolyp jumys istegenimdi maqtan etemin.
Almaty úılerin ádemi bir áýenge baǵynǵan ansambl desek, sol ansambldiń qurylymyn jetildirgen, áýezdi, ulttyq áýenge baǵyndyrǵan basty tulǵa Qonaev bolǵany daýsyz. Almatynyń kórkin álemdik deńgeıge kóterýde Qonaevtyń eńbegin dáleldep jatý artyq, tek eldiń esine sala ótseń ǵana jetkilikti. Dımekeń "Arasan" monshasyn men Almaty obkomynyń birinshi hatshysy bolyp júrgende saldyrtty. Óziniń tike sóılep, kóńilge daq qaldyrmaıtyn jumsaq minezimen sáýletshilerden:
– "Sender Túrkistandaǵy Qoja Ahmet Iassaýıdiń monshasyn kórdińder me?" – dep suraǵany esimde. "Kórdik, sonyń qurylysyn eskerdik" degen jaýapqa kóńili tolmaı: "Taǵy kórseńdershi!" deıtin. "Soǵan uqsatyp salyńdar, ózimizdiń shyǵystyq mánerde salynsyn", – dep tikeleı buıryq bergen joq. Óıtse, mamandardyń tirligine jón-josyqsyz aralasqandyq bolsa, ekinshiden, syrt kózge eskilikke, ulttyq naqyshqa ishtartqan bolyp kóriner edi. Sonyń bárin ishteı tarazylap, oıyn ymmen, emeýrinmen ǵana bildiretin. Óziniń de baǵynyshty basshy ekenin, bodan eldiń kósemi ekenin o kisi de ishteı uǵyp, bárin ólshep-piship otyrady eken ǵoı.
– Sonaý 1980 jyldary Qonaevtyń tikeleı aralasýymen "Almatyda metro salý týraly SOKP Ortalyq komıtetiniń qaýlysy shyqqan" degen derek ara-tura bolsa da aıtylyp qalady...
– Ras, ondaı qaýlynyń shyqqany ras. Biraq Dımekeń: "Metrony bastasaq, eshbir bógelmeı, ýaqytysynda aıaqtaý qajet. Óıtkeni Almaty jer asty topyraǵy taý etegi bolǵandyqtan, baılanysy nashar, bos", – deıtin.
Jer silkinisi jıi bolyp turatyn Almaty úshin metrony jedeldetip qana salý qajet ekenin ol kisi boljap, bilgen eken de. Sóıtip, Dımeken Almatyda metro salý týraly Ortalyqtyń qaýlysyn shyǵarýǵa qol jetkizdi. Metroǵa baılanysty Ortalyqtyń qaýlysy shyqqan soń qurylysty bastaýǵa daıyndyq jumystaryn júrgize bastadyq. Stansalardyń orny, atyna deıin belgilendi. Biraq qurylysty bastaıtyn kezde basyna kún týyp, qyzmetten shettetildi.
– Qazir keshe men búgindi jalǵastyryp turǵan "dástúr sabaqtastyǵy" degen bar ma ózi? Aǵa urpaq ókilderi ótkendi ańsaıdy, keıingi tolqyn artqa qaraılaýdy qajetsinbeıdi. Sońǵy kezderi "qatigez urpaq qalyptasyp kele jatyr" degen pikirler aıtylyp qalyp júr.
– Qoǵam bir orynda turmaıdy. Árbir tolqynnyń ózi ómir súrgen dáýirin ózgelerden aıshyqtaǵysy keletini, ótkenmen emes, erteńmen ómir súretin ózinen keıingi tolqynnyń oqys áreketin qabyldaı almaı, "qatigez urpaq qalyptasyp kele jatyr" dep ómir zańdylyǵyn túsine almaıtyny da zańdylyq pa deısiń? Bul suraqqa jaýap izdegenderdiń alǵashqysy da, sońǵysy da sen emessiń. Másele – ótkenge qaraılaı bermeı, zaman kóshine, zaman aǵymyna ózińdi beıimdeı alǵanyńda bolsa kerek. Óıtkeni men óz turǵylastaryma qaraǵanda, bıliktiń dámin erte tattym, onyń zardabyn da erte sezindim. Bálkim, óziń aıtpaqshy, "ekonomıkalyq bostandyqty erte sezinip", "qyzmet bermedi" dep eshkimge ókpe artpaı, qoǵam aǵymyna ilesip ketkenime sebep bolǵan jastyǵym shyǵar...
Suhbattasqan Raýan ILIIaSOV,
"Adyrna" ulttyq portaly
|
