Közıŋ tırıde donorlyqtan bas tartpasaŋ, ölgen soŋ aǧzaŋdy şeteldıkter rūqsatsyz ala bere me?

"Halyq densaulyǧy jäne densaulyq saqtau jüiesı turaly» jaŋa kodeks jobasynyŋ 24 babyna halyq alǧaşqy sätten bastap küdıkpen qarady:    Būl tarau  «Donorlyq jäne trans­planttau» dep atalady.  Onda  «qan jäne onyŋ komponentterınıŋ donorlyǧy», «Aǧzalardy (aǧzalardyŋ bölıgın) jäne (nemese) tınderdı (tınnıŋ bölıgın) transplanttau», «Adamnyŋ aǧzalaryn jäne tınderın, gemopoezdık dıŋ jasuşalaryn (süiek kemıgın), qan jäne onyŋ komponentterın, adam­nyŋ jasuşalarynyŋ, tınderınıŋ, bio­lo­giia­lyq sūiyqtyqtary men sölde­rı­nıŋ ülgı­lerın äkelu, äketu» dep atalatyn üş tarau bar. Qoǧamnyŋ qytyǧyna tiıp otyrǧan tüsınbestıktıŋ bärı osy baptardyŋ ainalasynda tarap jatyr. Sarapşylar būl mäsele  bızdıŋ qoǧam üşın jaŋalyq emes ekenın aitady:  Elımızde adam aǧzasyn turystarynyŋ rūhsatynsyz alu 2009 jyly bastalǧanyn aitady. Elımızdıŋ Densaulyq saqtau ministrlıgınıŋ  «Biologiialyq ölımdı nemese bas miynyŋ bırjola semuın rastau erejesın bekıtu turaly» 2010 jylǧy 11 tamyzdaǧy № 622 būiryǧyna engızılgen özgerıste mäiıtten alynatyn dene müşelerı turaly naqty jazylǧan. Osy būiryqta midyŋ ölımı anyqtalǧannan keiın, qaitys bolǧan adam tırı kezınde dene müşesın aluǧa jazbaşa qolhat qaldyrmaǧan jaǧdaida, onyŋ tuǧan tuystarynan nemese zaŋdy ökılınen kelısım sūralatyny, alty saǧattyŋ ışınde jauap berılmese,  donordyŋ dene müşesın aluǧa rūqsat berıletını jazylǧan. Alaida bızdıŋ elde künı bügınge deiın mäiıttıŋ dene müşesı rūqsatsyz alynǧan emes. Būlai jasauǧa halqymyzdyŋ tüsınıgı men közqarasy, ūstanymy men mädenietı kele bermeidı. Al Keŋes odaǧynyŋ qūramynda bolǧan elderdıŋ ışınde Belaruste ǧana mäiıt donorlyǧy damyp keledı. Būl elde naqty diagnoz qoiylǧannan keiın därıgerler eşkımnen rūqsat sūramai, mäiıttıŋ dene müşelerın medisinalyq maqsatta paidalana beredı. Alaida whatsapp arqy­ly taraǧan aqparattarda Kodeks jo­ba­syn­da­ǧy baptardy qate tüsınu kezdesıp qa­la­dy. «215 baptyŋ 8 tarmaǧynda tuystaryŋyzdyŋ sız ömırden ötken soŋ dene müşelerıŋızdı do­nor­lyqqa aluyna kedergı keltıru müm­kın­dıgın joiu qarastyrylǧan. Öitkenı adam kelısımın tırı kezınde beru kerek» degen maǧynadaǧy mätın tarady. Al Kodeks jo­ba­synda «Eger alu kezınde densaulyq saqtau ūiymyna osy adam tırı kezınde nemese zaŋdy ökılderı ol ölgennen keiın onyŋ aǧzalaryn (aǧzalardyŋ bölikterın) jäne (nemese) tinderın (tınnıŋ bölıkterın) uäkılettı organ aiqyndaityn tärtıppen resipientke transplanttau üşın aluǧa kelıs­peitının mälımdegenı turaly ha­bar­­lanǧan bolsa, mäiıtten aǧzalardy (aǧzal­­ardyŋ bölikterın) jäne (nemese) tinderdi (tınnıŋ bölıkterın) aluǧa jol berılmeidı» delıngen.Transpantolog därıger Jaqsylyq Dosqaliev ötken jyldyŋ aiaǧynda jurnalistermen kezdesken kezde «Bızde donorlyq organ tapşy. Sonyŋ ışınde mäiıttık organ tapşy. Nege, mysaly, 100 mäiıttıŋ ışınde 30 paiyzynyŋ aǧzasy transplantasiia jasauǧa jaramdy ekenın aitqan. Demek  70 paiyzy jaramsyz. «Biyl 42 mäiıt zerttelınıp alynsa, onyŋ tek toǧyzynyŋ organy alyndy. Qalǧanynıkı alynǧan joq. Sebebı, infeksiia bar. Gepatit V, S deimız. Damyǧan elderdıŋ täjıribesınde mūndai organdar alynady. Sondyqtan bız osyndai organdardy aluǧa bolady, bıraq ony osyndai aurumen auyrǧan adamdarǧa almastyramyz jasaimyz dep zaŋǧa engızemız» degen-dı J. Dosqaliev. Demek būl faktor da mäiıttıŋ aǧzalarynyŋ bärı donorlyqqa jaramaitynyn aiǧaqtap tūr. Būl baptyŋ 2009 jyly qabyldanǧan baptan eşqandai özgeşılıgı joq. Kezınde  A.N.Syzǧanov atyndaǧy ūlttyq ǧylymi hirurgiia ortalyǧynyŋ basşylyǧy mäiıt transplantasiiasy sanyn köbeituge bailanysty  arnaiy jürgızılgen äleumettık zertteu  jürgızgen. Sonda saualnamaǧa qatysqandardyŋ  60 paiyzy aǧza transplantasiiasyna erekşe qoldau bıldırgen. Whatsapp  jelısındegı myna habarmen jūrttyŋ bärı qūlaǧdar bolyp qaldy:  «Endı Qazaqstannyŋ qaitys bol­ǧan azamattarynyŋ aǧzalaryn trans­plan­ta­siia kezegın kütıp otyrǧan şetel­dık­ter üşın alyp ketu mümkındıgı tuady. Jobanyŋ 222 baby, 2 taramaǧy, 1 bölımı» degen aqparat tarady. Al Kodeks jobasynyŋ tura sol tūsynda «Qazaqstan Respublikasynyŋ şegınen tys jerdegı Qazaqstan Respublikasynyŋ azamatyna, sondai-aq şetelde tūratyn jäne transplanttaudy kütıp jürgen resipient­­­terge medisinalyq kömek körsetu qa­jet bolǧan kezde» aǧzany şetelge alyp ke­tuge bolatyny körsetılgen. Den­sau­lyq saqtau ministrlıgı baspasöz qyz­me­tınıŋ bırqatar mass-mediaǧa bergen tü­sınıktemesınde «Qaitys bolǧan aza­mat­­tardyŋ aǧzalary men tınderın şetelge äketu (222 bap, 2 tarmaq, 1 bölım) mäselesıne kelsek, Kodeks jobasynda qaitys bolǧan azamattardyŋ aǧzalaryn tek qana qazaqstandyq azamatqa salu qarastyrylǧan» delıngen. Ministr de äleumettık jelılerde tura osylai dep jazdy. Jäne o dünielık bolǧan azamattarynyŋ aǧzasyn şeteldıkterge satu älemdık täjıribede de öte sirek kezdesedı. Tıptı donor qajettılıgın 100 paiyz şeşken elder Ündıstan men Päkıstanda da būl faktorǧa  jol bermeitın körınedı. Osy materialdy jazuǧa daiyndyq barysynda atalmyş kodekstı taǧy bır zerdelep oqyp şyqtyq.  Mäiıttıŋ azǧasy qandai jaǧdaida alynady degen kümändı sūraqtarǧa Kodeks tolyqqandy jauap bergen. 170 bapta  biologiialyq ölımdı anyqtau mäselesı turaly : Därıgerler adamnyŋ miy müldem jūmysyn toqtatsa jäne özge de ölım belgılerı baiqalsa biologiialyq ölımdı tırkeige qūqy bar ekenı körsetılgen. Bıraq älemdık täjıribede 9-10 jyl komada jatyp, qaityp közın aşqandar jaily derekter jiı kezdesedı. Al därıgerler bolsa, mūndai jaǧdaida adamdar közın aşqanmen, qaita qatarǧa qosylu mümkındıgıne kümän keltıredı. Oiymyzdy Kodekstıŋ baptarynda aitylǧan jaittarmen todyqtyrsaq:  «Aǧzalardyŋ funksiialaryna dem beru boiynşa jasandy şaralar aldymen transplanttau maqsatynda mäiıtten aǧzalardy (aǧza­lardyŋ bölıkterın) jäne (nemese) tın­der­dı (tınnıŋ bölıkterın) alu turaly şeşım qabyldanǧan jaǧdaida, sodan soŋ jaqyn tuystarynyŋ jäne (nemese) zaŋdy ökılderınıŋ qarjylyq, onyŋ ışın­de denege kütım jasau boiynşa şyǧyn­dardy öteuge kelısuı bolǧan kezde ǧana jalǧastyryluy mümkın» ekenı körsetılgen. Kodekte  adamnyŋ miy semıp, endı ömır süruge jaramaitynyn aitsa da älgı qūrylǧylardan ajyratu üşın bärıbır tuystarynyŋ kelısımı kerek ekenı taiǧa taŋba basqandai etıp jazylǧan. Bıraq apparat  aǧzanyŋ tırşılıgın üşın qosylsa, onyŋ şyǧynyn memleket köteredı.  Tıptı būl älemdık täjıribede bar ürdıs. Būl bap ta qoǧamnyŋ aşuyn tudyryp otyr. Sebebı köŋılde kümän  köp: «Mysaly, komada jatqan adamnyŋ aǧzasyn alu üşın apparatty qosyp qoiady» deidı qarsy top komada jatqan adamnyŋ ömırın apparat arqyly ūzartudy tuystary şeşetının jäne būl ürdıs üşın qosymşa qarjy töleu kerektıgın ata bermeidı. Tıptı bızdın elımızde 10 jyl emes, alty ai komada jatyp, qaita tırılıp ketkendep jaily derekter joq. Demek, komada jatqandardyn ömırın apparat arqyly ūzartu medisinada bız igere qoimaǧan täjıribe. Kodekstıŋ 2009 jylǧy qabyldanǧan nūsqadan jaŋalyǧy 172 bapta körsetılgen «anatomiialyq syi» degen söz. Osy baptyŋ     3 tarmaǧynda «Ösiet etılgen aǧzalardan (aǧzalardyŋ bölıkterınen) jäne (nemese) tınderden (tınderdıŋ bölıkterınen) basqa, tabylǧan künnen bastap on kün ışınde tanylmaǧan jäne sūrauy bolmaǧan adamdardyŋ mäiıtterı de anatomiialyq syi retınde tanylady» degen tırkester bar.   Al ıs jüzınde osy künge deiın elımızde eşbır adam öz denesın medisinanyŋ igılıgı üşın «anatomiialyq syi» retınde tanudy ūsynbaǧan. Jäne mūndai ūsynysty 2009  jyly qabyldanǧan zaŋ da qajetsınbegen. Osyǧan deiın el arasynda adam aǧzasynyŋ aşyq saudaǧa salynatyny jiı aitylatyn. Tıptı künı keşege deiın saudanyŋ mūndai türımen ainalysatyn sait ta jūmys ıstegen. Büirek donory 50 myŋ, bauyr 20-30 myŋ AQŞ dollaryna baǧalanyp keldı deidı el eşındegı äŋgıme. Medisina tarihynda donor dauy degen atpen qalǧaly tūrǧan därıgerlerge qaidai aiyptyǧ taǧylyp otyrǧany turaly pıkırlerdıŋ özı bır-bırın joqqa şyǧarady.     Bıraq  ekı trans­plan­to­logtyŋ küdıkke ılınuı  donor kütıp, dializge bailanyp otyrǧan nauqastardyŋ ümıtın kesıp otyr.  Būl aqparatty dūrys taratpaudyŋ kesırı. Basqaşa aitqanda aşyq aqparattyq maidanda qūzyrly oryndardyŋ resmi pıkırı qauesetten jeŋılıp qaldy . Soŋǧy kezderı tuystyq donor mäsälesı köp aitylyp jür. Adamdar arasynda  «nauqas tuystaryna bauyrlarynyŋ bırı donor boluy kerek» degen közqaras qalyptasqan. Osyǧan qatysty transpantolog därıger Meruert Älpieva: «Adamnyŋ aǧzasyn sau adamnan ajyratyp, ekınşı adamǧa saludyŋ qauıptı ekenın ötken oqiǧalardan körıp otyrmyz.  Eger mäiıt donory  arqyly adamnyŋ ömırın qūtqaryp qaluǧa mümkındık bolsa, bız nege ekınşı täsılge jügınıp, sau adamnyŋ kemtar boluyna jol beruımız kerek. Adamnyŋ boiynda  artyq  aǧza joq. Tuystardyŋ bır-bırıne aǧzalaryn mäjbürlıkten beredı», –deidı därıger Meruert Älpieva. Onyŋ pıkırınşe, bızde halyqtyŋ menitalitımen sanasu jaǧy basym. «Osydan bırer jyl būryn   Aqtöbe qaitys bolǧan jıgıttıŋ tuystary därıgerdı  sotqa berdı. Bügınde jūrttyŋ da, sottyŋ da nazary adam aǧzasyn saudalap otyrǧan «kz 24 net » saityna, taraptar arasyndaǧy kelısımdı zaŋdastyrǧan notarialdy keŋsege emes, därıgerge qadalyp otyr. Därıger nauqastyŋ ömırın qūtqaryp qaluǧa tyrysty. Būl onyŋ mındetı. Qūzyrly organ ökılderı därıgerge şüilıge bergenşe, adam aǧzasyn saudalap otyrǧan saitty nege jauyp tastamaidy?»  – dedı Meruert Älpieva. A.Syzǧanov atyndaǧy ūlttyq ǧylymi hiurgiia ortalyǧynyŋ bölım jetekşısı  Ravil İbragimovtyŋ aituynşa, 2015 jyly miy ölgen 22 adam donor bolǧan. Kelesı jyly būl körsetkış 16-dan aspaǧan. 2012-2016 jyldar aralyǧynda myŋnan astam aǧza almastyru operasiiasy jasalǧan. Sonyŋ on altysynda ǧana aǧza mäiıtten alynǧan. «Adam közı tırısınde resmi türde donorlyqtan bas tartpasa, onyŋ aǧzasyn paidalanuǧa bolady.  Būl mäiıt donoryn zaŋdastyrudaǧy alǧyşartyŋ zaŋnamalyq tūǧyry», – dedı  Ravil İbragimov. Qazır el boiynşa 3,6 myŋ adam büirek jetkılıksızdıgı boiynşa kütu qaǧazynda tırkelıp tūr. Būl resmi derek. Al tırkelmei, taǧdyrdyŋ ükımın kütıp  nemese mäselesın aǧza satyp alu arqyly şeşuge oqtalyp jürgenderdıŋ sany qanşa ekenın eşkım bılmeidı Meruert Älpievanyŋ aituynşa, qazır Qazaqstannyŋ ärbır audanynda   gemodializ jasaityn medisinalyq ortalyq bar. Gemodializde jürgen ärbır nauqasqa el biudjetınen jyl saiyn şamamen 1,5 mln teŋge bölınedı. Ärbır nauqasty gemodializ jasaityn qūral -jabdyqpen qamtu üşın aiyna 150 myŋ teŋge jūmsalady. Mūnyŋ syrtynda adamnyŋ ön boiyn şlaktardan tazartu, bır ret  ystyq tamaq beru, nauqasty üiıne deiın jedel järdem kölıgımen  jetkızu şyǧyny bar. Bırınşı toptaǧy ärbır nauqasqa kütuşı bekıtılgen. Onyŋ da ailyq jalaqysy biudjetten tölenedı.  «Soŋǧy bırer jylda gemodializ jasaityn ortalyqtar tender arqyly ırıkteledı. Qysqasy, adam aǧzasynyŋ qara bazar nemese jasyryn kanaldar arqyly saudalanuynan  paida körıp otyrǧan toptyŋ bar boluy jäne olardyŋ mäiıt donorynyŋ zaŋdastyryluyna barynşa qarsy boluy  äbden mümkın » – deidı därıger Meruert Älpieva.  Transpantolog därıger   Dagmara Betirova «adam ölgen soŋ onyŋ aǧzasy jer qoinyna bütın baru kerek» degen qasaŋ qaǧida mäiıt donory mäselesınıŋ  alǧa jyljuyna kedergı keltırıp otyrǧanyn alǧa tartty. Halqynyŋ 100 paiyzy islam dının ūstanatyn Päkıstanda,halqynyŋ  40 paiyzy mūsylman Ündıstanda  būl mäsele zaŋdastyrylǧan. Büiregı zaqymdanyp, kütu qaǧazyna tırkelgen nauqasqa bır aptada  transplantasiia jasalady.   «Büirek dertıne şaldyqqan qazaqstandyqtardyŋ basym köpşılıgı jasyryn jolmen Päkıstanǧa baryp emdeledı degen söz bar. Sebebı 1995 jyldardan bastap Päkıstan men Ündıstan  şeteldıkterge  transplantasiialyq ota  jasaudy zaŋmen şektep tastaǧan. Būl qadamǧa Resei de baryp otyr. Mäiıt donory zaŋdastyrylǧan elder tek öz azamattaryna  ǧana ota jasaidy. Al zaŋsyz barǧan resipient operasiia üstınde qaitys bolyp ketken jaǧdaida därıgerler jauapty bolmaidy. Qaitys bolǧan tuysynyŋ mäiıtın elge jetkızu şyǧynyn tuystary köteredı, al artynda qalǧan tuystary  därıgerdı sotqa bere almaidy. Sebebı özderı barlyq şartqa aldyn ala qol qoiady»,  – deidı Dagmara Betirova. Bügınde elımızde 2800-den astam adam büirek translantasiiasyn qajet etedı. Olardyŋ sany künnen-künge köbeie tüsude. Oǧan jete almai dünieden ozyp jatqandary da bar. Bauyr transplantasiiasyn kütıp otyrǧan adam sany 500-ge juyqtaidy. Jürekke 110 adam, ökpege 15 şaqty adam täueldı bolyp otyr. Būl nauqastardyŋ özı ǧana emes janyndaǧy otbasy, tuǧan-tuystary kündız külkıden, tünde ūiqydan airylyp otyrǧanyn tüsınuımız kerek.  Ükımet olarǧa kömek beruge daiyn. Transpantolog därıgerler  Qazaqstanda aǧzany tırı adamnan da, mäiıtten de aluǧa bolatynyn aitady. «Osy jyldyŋ 11 aiynda 10 mäiıtten aǧza alyndy. Är mäiıtten 5 müşeden alynyp, 50 adamnyŋ ömırı ūzardy. Mūny ary qarai damytuymyz kerek. Bızde adam ölgennen keiın onyŋ aǧzasy jer qoinyna tolyq jerlenuı tiıs degen tüsınık bar. Menıŋşe, būl qate ūǧym. Köp bolsa jer astynda sol mäiıt 5 jyldai ǧana bolyp, odan keiın būzylady. Tek süiegı qalady. Sony tüsınuımız qajet», - dedı ol. Jaqsylyq Dosqalievtıŋ deregınşe, älemde damyǧan elderdıŋ ışınde İspaniiada aǧza transplantalogiiasy bırşama jaqsy damyǧan. «Būl elde bır million adamǧa 14, bızde 0,06 adam ǧana. Iаǧni, joqtyŋ qasy. Al elımızde 4 myŋnan astam adam aǧza transplantasiiasyna mūqtaj bolyp otyr», - dedı J.Dosqaliev. Būǧan deiın Parlament Mäjılısınıŋ spikerı Nūrlan Nyǧmatulin özınıŋ «Tvitter» paraqşasynda zaŋ jobasy turaly tübegeilı qorytyndy şyǧaruǧa älı erte ekenın jazǧan bolatyn. «Bügınde densaulyq saqtau salasyna qatysty kodeks jobasy qyzu talqylanuda. Rasymen de, Ükımet ūsynǧan zaŋ jobasynda tūrǧyndardy alaŋdatatyn normalar bar. Bıraq, qorytyndy şyǧaruǧa älı erte. Mäjılıs ükımettık emes ūiymdar ökılderınıŋ jäne sarapşylardyŋ qatysuymen talqylau ötkızedı», – dep jazdy Nūrlan Nyǧmatulin. Al, Densaulyq saqtau ministrı Eljan Bırtanov bolsa halyqtyŋ qorqynyşy men alaŋdauşylyǧyn jaqsy tüsınetının, bıraq, densaulyq salasyn ärı qarai damytu üşın kodekske mūndai özgerıster men tolyqtyrular engızu qajet degen ūstanymda.

Rauan  ILİIаSOV,

"Adyrna" ūlttyq portaly