Taıaýda Qazaqstan Jazýshylar odaǵynda bıyl jetpis jasqa tolǵan Zeınep apaı Ahmetovamen kezdesý ótti. Batyr Baýkeńniń – Baýyrjan Momyshulynyń kelini, Alash jurtyna áıgili shańyraqtyń ıesi – jazýshy Baqytjan Momyshulynyń jary, oqyrman qaýymǵa «Shýaqty kúnder», «Svetlye dnı», «Babalar amanaty» tárizdi kitaptary arqyly tanymal qalamgermen júzdesý syr-suhbat úlgisinde uıymdastyryldy. Zeınep apaı ózi qozǵaǵan mańyzdy áńgimelerden bólek, zalǵa jınalǵan oqyrman qaýymnan, ásirese jastar tarapynan kóptegen suraq qoıylyp, suhbattyń aýqymyn keńeıte tústi.
Biz óz oqyrmandarymyzǵa ulttyq uǵym, halyqtyq salt-sana, qazaqy jón-joralǵynyń bilgiri Zeınep Ahmetovanyń kesh barysynda aıtqan mazmundy oılaryn ekshep berip otyrmyz.
BEIPIL MAQTAÝ –ADAMDY QURTATYN DERT
Adamdy maqtaǵanda da sál abaılap maqtaý kerek, áıtpese… senip qalýymyz múmkin ǵoı. Jalpy, baıqasańyzdar, birinshi ret ózin kózin baqyraıtyp qoıyp maqtasa, adam kádimgideı uıalady, qulaǵyna deıin qyzaryp, «joq, o ne degenińiz» dep, qaradaı qysylyp, yńǵaısyzdanady. Ekinshi ret maqtaý estigende eptep qolaısyzdanǵanymen, ishteı álgi jyly sóz janyna jaǵa bastaıdy. Úshinshi ret estigende, ony solaı bolýy qajet nársege jorıdy, «sol maqtaýǵa laıyq shyǵarmyn» dep oılaıdy. Tórtinshi rette bireý arnaıy sóz sóıleı bastasa-aq maqtaý kútip, dámetetin jaǵdaıda jetedi. Besinshisinde tipti «apyr-aı, mynaý meni nege maqtamaıdy?» dep ishteı qapalanady.
Beıpil maqtaý degen, maqtangershilik degen adamdy qurtatyn dert qoı. Álgi aıtylǵan jyly sózderdiń bárine de rahmet, biraq men ony «ózime arnaldy», «ózimniń arqam» dep oılamaımyn. Qazaqtan qandaı jaqsy sóz, jarqyn tilek estisem, sonyń bárin «batyr atanyń arqasy», «sol kisiniń shapaǵaty» dep bilemin. Aqıqatyna kelgende, ol kisiniń kelini bolmasam, meni kim tanyr edi? Qazaqtyń kóp qarapaıym kelininiń biri bolar edim. Eshqaısyńyzdan aıyrmam bolmas edi. Qazir kóshede, toılarda, kezdesýlerde kópshilik tanyp, amandasyp jatady. Munyń bári – atanyń arqasy. Ózime aıtylǵan maqtaý sóz, jyly lebizdiń bárin men «bul – maǵan emes, marqum ataǵa kórsetilgen qurmet» dep esepteımin de, qulaǵyma kirgizbeı, ári asyryp jiberemin.
«BESPLATNYI» BATA
Jazýshylar odaǵy – ıisi qazaq úshin qadirli, qasıetti qara shańyraq qoı. Sonaý Muhtar, Sáken, Sábıt, Ǵabıt atalarymyzdyń, odan keıingi basqa da aıaýly aqyn-jazýshylarymyzdyń edenine tabany tıgen, dýalyna daýsy sińgen qut meken. Álginde Odaq ǵımaratyna kirerde, sosyn baspaldaqpen órlep kele jatqanda, sol kisilerdi oıladym, sol tulǵalardyń arýaǵyna taǵzym ettim. Osydan úsh jyl buryn bu dúnıeden ótken asyldyń synyǵy, tektiniń tuıaǵy, meniń Qudaı qosqan qosaǵym Baqytjannyń (Momyshuly –red.) arýaǵynan keshirim suradym. «Osy qara shańyraqta Bákeń ótkizbegen keshtiń, Bákeńe buıyrmaǵan osyndaı qoshemettiń myna meniń mańdaıyma buıyrǵany-aı. Mundaı mártebege menen góri sol laıyq edi-aý» dep kúrsindim, júregim shanshydy, janym aýyrdy.
Men Jazýshylar odaǵynyń ǵımaratyna eń alǵash 1962 jyly kirip kórgenmin. Ol kezde ýnıversıtettiń fılologııa fakýltetinde oqımyn. Bireýdi izdep júrgen adamdaı úsh qabatty túgel aralap, qarbalas jumys sátindegi qyzmetkerlerge qyzyǵa qarap, foıede ózara qaýqyldasyp, áńgimelesip turǵan aǵalardyń janynan jyldam basa jylystaı ótip, uly tulǵalar jutqan aýamen tynystaǵanyma qýanǵanmyn. Keıin, Momyshuly áýletine kelin bolyp túsken soń, birde atamen birge keldim. Ǵımaratqa kirer aldynda ata: «Balam, ıilip sálem sal!» – dedi. Qaraımyn, aldymda eshqandaı kisi joq. «Kimge?» deppin. «Qazaq aldymen shańyraqqa sálem beredi. Bul – qazaqtyń qasıetti qara shańyraǵy ǵoı!» dedi ata. Oń tizemdi búgip, ıilip sálem saldym. Tap sol sátte Odaq ǵımaratynan Dıhan baba Ábilev shyǵyp kele jatyr eken. Ol kisi meni ózine sálem saldy dep oılap qalsa kerek, «Oı, aınalaıyn, kóp jasa, shyraǵym, baqytty bol!» dep batasyn berip, qaýqalaqtap qýanyp qaldy. Sondaǵy atanyń maǵan aıtqan sózi áli esimde: «Kórdiń be, balam, meniń arqamda besplatnyı bata alyp qaldyń!» – dedi. Atanyń sol bir ónegesi maǵan ómir boıy buljymaıtyn ádet bolyp qalyptasty. Jańa ázirde osynda kirerde de ıilip sálem salyp, sosyn kirdim.
TELEARNALAR MAǴAN ON MINÝTTY QIMADY
(zaldaǵy oqyrmannyń «Nege qazaqtyń salt-dástúri týraly telebaǵdarlama júrgizbeısiz?» degen suraǵyna oraı aıtqany)
Myna zamanda ondaı baǵdarlamany maǵan kim beripti? Osydan biraz jyl buryn televızııa basshylaryna baryp aıtqanmyn: «Maǵan kóp emes, aptasyna 10-aq mınýt ýaqyt taýyp berseńder boldy. Jastar qazir ulttyq uǵym-túsiniktiń, qazaqy jón-joralǵynyń mánisin bilýden qalyp barady. Olarǵa uǵyndyra júretin úlkenderimizdiń de áýselesi anaý. Qıt etse «jastar buzyldy» deımiz. Jastar sonyń bárin kimnen bilerin, kókeıindegi saýaldardyń jaýabyn qaıdan izderin bilmeı dal bolyp júr ǵoı. Solarǵa sál de bolsyn baǵyt-baǵdar nusqaý, kózin ashý, kókiregindegi ulttyq sanany oıatý sıpatyndaǵy dúnıe jasaıyq», – degenmin. Tyńdap-tyńdap bolyp, sońynda maǵan qaıtarǵan jaýaptary – «Qansha aqsha tóleı alasyz?» boldy. Bu ne masqara? Tanymdyq baǵdarlama jasaıtyn da – men, ony túsirip, efırge shyǵarý úshin aqsha tóleıtin de – men bolyp shyǵam ba? Azyn-aýlaq qana zeınetaqysy bar Zeınep Ahmetovanyń shamasy kele me oǵan?
Sosyn ózimniń ulym Erjannyń usynysymen shaǵyn on mınýttyq beınekórinister jasap, ǵalamtorǵa salýdy bastadyq. Qazir jastardyń kópshiligi ǵalamtorda otyrady, álgi ıýtýb deı me, sodan ne bolsa sony kórip, yrjyńdap, ýaqyt ótkizedi. Odan da álgindeı mazmundy áńgime tyńdap, bilmegenin bile júrsin degen nıet meniki. Keıin bilýimshe, meniń jańaǵy shaǵyn beıne-áńgimelerimdi de ıýtýbtan myńdaǵan adam kórip, tyńdapty. Telearnadan oryn tımegen soń, osynyń ózine shúkirshilik etip otyrmyz.
ÚLKEN UIaLMASA, KIShI QAITIP QYMSYNSYN…
Qazir telearnalardy qarap otyrsańyz, ne kóp – shoý kóp, shý kóp. Solardyń bárine qarajat bólinip jatyr. Kópshiligi – qazaqqa túk te bermeıtin bosteki dúnıeler. Bu kúnde teleefır ánshiler men ázilkeshterden bosamaýǵa aınaldy. Nege ekenin qaıdam, osy syqaq jaǵyndaǵy jigitter áıeldiń róline tym áýes bolyp ketti. Jáne kelistirip oınap, keremet qylyp jatqandary da shamaly. Sosyn qazaqtyń kelininiń syrt kelbetin, kıim kıisin osy ázil-syqaq teatrlary-aq ábden masqaralap bitti. Qaısysyn qarasańyz da, basyna aq oramaldy japsyra baılap, ústine qyrǵyzdyń bazarynan ákelgen qytaıdyń arzan halatyn kıip shyǵa keledi, aıaǵynda – qara shulyq, jaman tápishke… Qazaq kelininiń beınesi osyndaı ma edi?
Tipti «Shanshardyń» bir qoıylymynda kelini atasyn moınyna mingizip alyp, shaýyp júr. Báleniń bárin biletin Ýálıbek sonyń ersi ekenin, uıat ekenin nege bilmeı qaldy eken? Kelininiń moınynda bulǵaqtap otyrǵan ata – Júsip. Ol da dardaı adam emes pe? Basqalary úndemegende, tym bolmasa sol aıtýy kerek edi ǵoı: «Áı, mynaýymyz uıat bolady! Atasyn moınyna mingizgen kelin kórip pe edińder qazaqta?» dep. Úlken uıalmasa, kishi qaıtip qymsynsyn…
«JAR-JAR» JAŃARÝY KEREK
Nebir sumdyqtardy toıǵa barǵanda kóremiz. «Osy ómirge laıyq otty jaǵyp, jar-jar!» dep bastalatyn «Jar-jar» keshegi keńes zamanynda óz qyzmetin ótedi, qazir de sánnen qala qoıǵan joq, biraq, endi «Jar-jarǵa» ózgeris, jańarý kerek. Óıtkeni, birinshiden, jar-jar – úılený toıynda emes, qyz uzatylarda aıtylatyn nárse. «Sen endi bireýdiń jary bolasyń» degen maǵynada bolǵan onyń mátini. Keńes ókimeti tusynda biz ony eki jastyń bas quraǵan toıynda shyrqalatyn ánge aınaldyryp jiberdik. Qazir, Qudaıǵa shúkir, kim kóp, aqyn kóp. Solarǵa tapsyrys berip, nege uzatylý toıynda aıtylatyn ulttyq sıpattaǵy jańa «Jar-jar» jazdyrmasqa? Sosyn qatyp qalǵan eshteńe joq, aqyndarymyz sonyń birneshe úlgisin jasasa, ár toıda áralýan «Jar-jar» aıtylyp jatsa, nesi bar?
JARTYLAI JALAŃASh KELINNIŃ BETIN AShÝDYŃ QAJETI NE?
Sosyn, qyzdar, aınalaıyndar, turmysqa shyǵatyn kezde toıǵa ıyǵy men keýdesi ashyq, jotasy jalańash, sheteldik úlgidegi aq kóılekti kımeńdershi, bas tartyńdarshy sodan! Nege osy biz ózgeniń qańsyǵyna tańsyq bolamyz da júremiz? Bar ǵoı, qazaqtyń ádemi kóılekteri, sáýkelesi! Tipti, arnaıy tiktirýge de bolady. Toıǵa keletin úlken qarııalardyń, aqsaqaldardyń, aq jaýlyqty ájelerdiń kózinshe jańa túsken kelinniń ashyq-shashyq júrýi jaraspaıdy. Toı aldynda betashar jasaıtynymyz taǵy bar. Ózi jartylaı jalańash júrgen kelinniń betin ashýda ne mán qalady?
Taǵy bir túıtkil: jas kelinniń gúl laqtyrýy. Ol teris qarap turady da, qolyndaǵy shoq gúldi art jaqqa qaraı laqtyrady. Ol jerde kúıeýge shyqpaǵan bir top jas qyz ýlasyp-shýlasyp jatady. Syrttaı qarap tursań, osynyń ózi ersi emes pe? Sol toıda álgi jas boıjetkenderdiń áke-sheshesi, aǵa-jeńgesi, aǵaıyn-týysy otyr. Qansha baısyrap bara jatsań da, solardyń kózinshe «tezirek kúıeýge tıeıin» dep gúlge sonsha talasyp ne kórindi?
JYRTYS-KÓKPAR
Baıaǵyda qyz uzatylǵanda atam qazaq kókpar bergen. Qazir jaǵdaı basqasha. Men sonyń ornyna jyrtys-kókpar uıymdastyrýdy usynyp júrmin. Ol bylaı: uzatylyp bara jatqan qyzdyń aıaǵynyń astyna jibek mata tóseledi. Qyzdy jigit jaq aq mata ústimen júrgizip alyp ketkennen keıin qalǵan jurt ta jan-jaqqa bytyraı jónelmeı, biraz kidirýi kerek. Tamada olardy aq matanyń eki jaǵyna bólip turǵyzyp, álgi jibek matany ortaǵa tastap, jyrtys-kókpar jasaıdy. Adamdar artysyp-tartysyp, jańaǵy matadan jyrtyp alady: bireýge bir japyraǵy tıer, bireý qomaqtyraq jyrtyp alar – áıteýir eshkimge de úlessiz qalmaıdy. Bul – bir jaǵynan, «osyndaı toı árqaısymyzdyń shańyraǵymyzda bolsyn» degen yrym, tábárik, ekinshi jaǵynan, aıalap ósirgen aqqýyn qoldan ushyryp, kóńili jarym bop turǵan ata-ananyń, aǵaıynnyń eńsesin tikteý, toıdyń sońyn dýman qyzyqqa aınaldyryp jiberý.
ATASYNYŃ AÝZYNA QASYQ TYQQAN KELIN ERTEŃ ONYŃ KÓZIN ShUQYMAI MA?
Úılený toıy ábden qyzyp, úlken kisilerdiń keıbiri qaıtyp ketip, qaısybir qonaqtardyń kózine bir adam eki adam bop kórine bastaǵan tusta jalp etip jaryq sónetini bar. Sóıtsek, tort kele jatyr eken. Bir jaǵynan, toı aıaǵynda toıyp alǵan jurt sol tortty jep te qaryq qylmaıdy, bekerge rásýa bolady. Ekinshiden, qýanysh ústinde sham sóndirý – qazaqta jaman yrym. «Shyraǵyń sónbesin» dep tileımiz ǵoı bir-birimizge. Mynaý – endi ǵana shańyraq kóterip, sham jaǵyp jatqan jas otaý úshin tipten jaqsy yrym emes. Sosyn eki jas pen onyń ata-anasy ortaǵa shaqyrylyp, bir-birine torttan aýyz tıgizedi. Bul qaıdan shyqqan salt, ne sán? Alǵashqy kúni-aq qaıynatasy men enesiniń aýzyna qasyq tyqqan kelin erteń olardyń kózine pyshaq tyǵyp júrmeı me? Bul dástúrsymaqtyń ornyna kelin sháı uıymdastyrsa qandaı jaqsy bolar edi? Árıne, toıdaǵy adamnyń bárine sháı quıýy sharty emes. Tórdegi eń úlken ájeler men atalardyń ústeline baryp, ol kisilerge yqylaspen bir-bir kese quıyp berse, batalaryn alar edi ǵoı.
JAQSY ISIŃ DE, JAMAN QYLYǴYŃ DA TIKELEI ULTYŃA BARYP TIEDI
Aýylda júrgende qaı-qaısymyz da tek áke-sheshemizdiń perzenti boldyq. «Pálensheniń qyzy ǵoı, órkeni óssin!» deıdi el rıza bolsa. Áldebir qateligiń bolsa, «Óı, Túgensheniń balasy emes pe, ata-anasy jaqsy adamdar, bul naǵyp mundaı boldy eken?» dep, keıip jatady. Al týǵan aýyldan uzap, qalaǵa, basqa ortaǵa kelgen sátten bastap bárimiz «qazaqtyń uly», «qazaqtyń qyzy» atanamyz. Sebebi, bul jaqta eshkim de aýyldaǵy Pálenshe men Túgensheni tanymaıdy – qazaqsyń ba, jaqsy isiń de, jaman qylyǵyń da tikeleı ultyńa baryp tıedi. Iyǵyńa ata-anańnyń, áýletińniń, aýlyńnyń ǵana emes, ultyńnyń jaýapkershiligi, ultyńnyń namysy artylǵanyn sonda bilesiń. Qazaqqa eńbek sińirgen adam dep men urpaǵyn namysty, qazaqy, bilimdi etip tárbıelegen adamdardy ǵana aıtar edim. Sondyqtan qaıda júrseńder de «qazaqtyń uly», «qazaqtyń qyzy» degen atqa laıyq bolyp júrińder, aınalaıyndar!
* * *
Kezdesý barysynda budan da basqa taqyryptar sóz boldy. Kópshilikti qyzyqtyrǵan bala tárbıesi, ene men kelin arasyndaǵy qarym-qatynas, jańa tigilgen jas otaýdyń qıyndyqtary, «Shýaqty kúnderdiń» jazylý tarıhy, Baýyrjan atanyń minezi, Baqytjan aǵanyń ázilkeshtigi, tusaýkeser salty týraly jan-jaqty áńgime shertildi. Dástúrli ánshi Gúlshat Tákejanovanyń ótinishimen, Z.Ahmetova sahnada onyń kishkentaı qyzynyń tusaýyn kesip, batasyn berdi. Osyndaı syrlasý keshterin saǵynǵan kópshilik jazýshydan qoltańba alyp, sýretke tústi.
Jazyp alǵan Sáken SYBANBAI,
"Almaty aqshamy".
