Endi eshkim kitap oqymaıdy. Kitaptan qaıyr joq. Abaı adaqtalmaıdy. Maǵjan madaqtalmaıdy. «Abaı joly» jan jubaıy emes. Álemde ádebıet ólip jatyr. Al onyń ishinde qazaq ádebıeti sekildi qazyǵy bos, qazaqqa qajetsiz álsiz ádebıet súrginnen súre jolǵa jete almaıdy. Sebebi ... Sebebi qazaq ádebıetiniń som súıegi, negizgi nári qazaq tiliniń qadiri joq. Suranys joq. Qazaq tili dastarhan basy oshaq qasyndaǵy tilge aınalǵan alǵashqy kezeńderdegi «Karavan», «Respýblıka», «Svaboda slova» sekildi gazetter sózimizge dálel.
Búgingi saıası elıtanyń bári orys tildi jandar. Onyń ishinde Q.J.Toqaev, Q.Ertisbaev, T.Qulybaevtar bar. G.Erǵalıeva, M. Áblıazovtar da osylarmen birge. Bular besinshi dóńgelek, besinshi kolonna, tek artynan sanaǵanda.
Bıik minbelerde sana solqyldatar sózder atoı salmaıdy. Aǵylshyn tilindegi bir aýyz sózi Amerıkada aıtylǵan bir túıin- Ý.Cherchılldiń júrek jardy pikiri «qyrǵı qabaq soǵysqa» alyp keldi.
Bir «oqy, oqy, oqy» degen sóz qansha balaǵa nár beredi.
«Artymyzda Moskva» degen sóz sońǵy patronmen birge atyldy.
«Túriktiń dosy-túrik » degen sóz túrikti baqqa, Kemaldi «taqqa» jetkizdi.
Rýssonyń «Arylýy» Býrbondardyń basyn julyp, Terrorda «halyq dos» J.P. Maratt óz gazetasy arqyly kúsheıtti. Sondyqtan da N.Býanoporte «ókimettik emes gazetanyń»bárin japtyrdy.
Máskeýde shyqqan bir maqala bizdiki sekildi esin áren jınaǵan eldiń tabanyn shań, mańdaıyn qan jasaı alady. Aǵylshyn tildi, franýz tildi, ıspan tildi sońǵy kezde kitap tildi aqparat kózderi úshin-búgin túske kirmes teńgeler qambalap quıylýda. Al eshkim oqymaıtyn, aýyldan uzap shyqpaǵan, ári ketse atasyn, beri ketse batasyn aıtar qazaq tildi jýrnal, gazet, saıttar kimge kerek.
Ýysynan nur, týysynan kir izdegen, tynysy tynǵan, shynysy synǵan kóńilder, soraq sózder qaı qazaqty ushpaqqa shyǵarmaq. Qaı ózbek, qaı sheshen, qaı ázirbaıjan ózara oryssha sóıleıdi. «Qazaq pen qazaq qazaqshsh sóılesin» degen sóz - Bizdiń soraqylyǵymyzdyń sýper, nadandyǵymyzdyń nar úlgisi.
Taýyqty taýyqsha shaqyr, ıtke kisineme degen sózdeı. It mysyqtan qansha qoryqsa da, tyshqan mysyqtan qansha shoshysa da mysyq mııaýlaıdy, tyshqan shıqyldaıdy.
Kiná kimde? Jırenshelesek: «suraǵan men aqymaq pa, suratqan han aqymaq pa?». Demek birinshi túıin, qazaq ádebıeti endi damymaıdy. Sebebi qazaq tiliniń quny joq.
Tildi qudaı beredi. Halyq jasaıdy. Aqyn-jazýshy kórkemdeıdi, árleıdi, jóndeıdi. Halyqtyń aıtqany folklorǵa ketse, jekeniń isi jetekke júrmeıdi. Biz keshegi keńestik kúnimizden búginge kóshe saldyq. D.Isabekovtyń «Bonaparttyń úılenýinde» el jaǵdaıy osy týraly aıtady. Keshegi alash erlerin, keńes kerlerin óltirgen qalam ıeleri óz jurty aldynda keshirim suraǵan joq.
Bir halyq ekinshi halyqtan keshirim suramaıdy. Baskiler Rolland úshin ıspandardan keshirim suramaıdy, aborıgender Gýk úshin, qyrǵyzdar Kenesary úshin, qytaılar Sadyr palýan úshin, uıǵyrlardan, amerıkalyqtar japondardan keshirim suramaıdy. Árıne birli -ekili qaıratkerler bolar, biraq bul halyq emes. Al sol eldiń uldary týǵan jurttan keshirim suraýǵa bata almady. (Bul týraly «Bodan ádebıette» aıttyq).
Jebireı jurtynda «jylaý, joqtaý qabyrǵasy » degen jer bar. Olar sol jerde jebireı ultyn satqan jandar úshin keshirim surap egiledi. Qazaqty satqandardy «shirigen jumyrtqa» dep jek kórmeý kerek. Olardy túsiný kerek. Keıinge túsindirý kerek. Orys tildi qazaqtar jaqsy ómir súrgisi keledi. Jaqsy ómirlerine qazaq tiliniń qatysy joq.Osy jolda qandastaryn Abyl men Qabyldaı taptap, óltirýde. Olar tiri. Aman. Birge júr, tek qazaqsha emes, basqasha jat kún keshedi. Fars. Nonsens. Sondyqtan da qazaq jazýshylarymyz elden bólek. Bireýleri odaqty tastap ketip jatyr. Al bireýleriniń jıynda sóıleý, aldyńǵy qatarda otyrý sekildi taraqan tirlik, mánsiz máselemen basy qatýda. Ulys umyt, el este joq. Ádebıet maıdanynda biz joqpyz. Kelisti keńes ýaqytynda Isa, Qasym, Berdibek, Muqaǵalılar «tar aıaǵa» sııa almady...
Burynǵy ótken aqyndardaı «aqańdatyp» júrgender qoıdy. Shetelge ketip qalǵan úlken jazýshymyz tańsyq emes, «dısıdenttik» orystardan Býnın, Soljenıın, Brodskııden qalǵan. Mesıma sekildi «harakırı» jasasańda jańalyǵy joq. Sáýletshi Von Gogteı qulaq berý de el biler is. Sal- serilerden basqa eshkimdi engize almadyq. Qazaq jazýshysy sózimen de isimen de aqparat tasqynyndaǵy tobyrdan bólinip tulǵa bola almady. Táýelsizdik alǵannan beri qazaq qalamgeri oımen, sózben, kórkem shyǵarmamen tipti burynǵy keńestes elder ishinen boı ozdyryp shyǵa almady. Fentezı, bestıller, detektıv sekildi taqyryp ishinde tyń tuıaq eshkim tanymady. Ejelden tanys lırıka, tragedııa, drama ishinde báıge almady. Bizdiń atymyzdan bir keıipker shyǵyp myna álemge sóıleı almady. Bos jerge borat kelip,boratty. Burynǵydaı «musylman men káýirdiń arasyn buzyp dindi asha almadyq»
Dinde dirildek, saıasatta «shyryldap» bolyp shyqtyq.
Túrikti qorǵap eshkim SÓZ aıta almady! Jazýshylar odaǵynyń basshysy tek depýtat qana emes, mınıstrler kabınetiniń múshesi bolýǵa tıisti. Qazaq jazýshysy qazaqtyń ǵana munyn aıtady. Basqa eshkim buǵan barmaq emes. Eger «Alash orystary» tóńkeristiń tetigin bilip Kerenskıı, Lenın, Stalındermen «ıyq teńestirip» ult azattyǵynyń konepııasyn usyna almady. Tipti túbirli, qaqyra qazyna pikir shyqpady. Din taqyryby jazýshysy S.A.Nılýs (1862 - 1929) «Blız est, prı dvereh: O tom, chemý ne jelaıýt verıt ı chto tak blızko», Sergıev Posad. 1917 jylǵy eńbeginde jeke shyǵarǵan. 1905 jyly «Velıkoe o malom» kitabynda, 1905 jylǵy kitabynda «Sıon danyshpandarynyń jınaǵyn» jarııalady. Óz kezeginde dál osy «qaýly» 1917 jylǵy jebireı tóńkerisine alyp keldi. «Jebireı jurty» jaǵdaıy jaıly «Qazaq» gazetasy da másele kótergen bolatyn. |1906 jyly qaýlymen tanysqan II Nıkolaı «eńbek» shetine «Ne mojet byt somnenıı v ıh podlennostı », « glýbına myslı», «kakaıa predýsmotrıtelnost», sekildi «eskertpeler» jazǵan edi. Qarsy reakııa kóp kúttirmedi. Jebireı Parvýs arqyly «orystyń sońǵy soldaty qalǵansha, nemistiń sońǵy aqshasy qalǵansha» uly saýda bastalyp ketti. Aqshasynan, baılyǵynan aıyrlǵan nemis jurty «Versal»kelisimi sebebinen ókpeli jurtqa aınalyp, qolyna qaıta qarý aldy. Álemde bolmaǵan «ekinshi álemdik soǵys» adamzat balasyn, atom bombasymen, «etigimen qan keshirip» toqtatty. Bunyń sońy Semeıdegi synaqqa ulasty. Biraq osy sumdyqtar, iri ózgerister orys jazýshysy S.A.Nılýstan bastalǵanyn orystardyń ózi umytty. Qalam qaıda aparary oqyǵandy kórinedi.
Taǵy bir janǵa batar jaıy, qazaq ultynyń baǵasy joq. Jetpis jyl urkókpe, jyltyrshyl, jalǵan maqtaýmen azamatyn oıdan, qazanatyn qoıdan shyǵarmaǵan saıasat degenin istedi. Basqa ulttyń bári bizge kelgende «qoldarynda din kitaptary, bizde jer bar edi». Endi bizde myń kitap, olarda jer qaldy. Qazaq qolynda zaýyt, ósken óndiris, kemel ken joq. Esesine dúnıe júziniń barlyq dinı aǵymy, bar ulty, bar tili bizde.
Betke shyqqan bar qaımaqtardy «salafıt», «quranıt», «vahabbıt», «sopy», «táńirshil , «shala qazaq», «uly júz», «orta júz», «kishi júz», «oralman», «tóre», «qoja» t.b. attar, esimder tańbalanyp salyndy. Basqa ult, dıaspara baýyry bútin, jamaýsyz, quraýsyz, bútin. Tipti ótken otyzynshy jyldary, qazaqtyń qarııasy, ardager aqsaqaly J.Jabaevty ádebıetke aralastyrylyp, býyny qatpaǵan balǵyn júıeniń batagóıine aınaldyryldy. Ol ejelgi Grektiń soıalızmge jetken aedy, rapsody jolyn jalǵaýshy beınesinde kórindi. (Sokolov Iý.M Rýskıı folklor.M. 1941. 539-540 better)
Bul sol kezde ekinshi baǵaly, tómen turdy degen elge qansha mán bergenin kórsetedi. Al óz quny joq ulttyń ádebıeti shyǵanǵa shyqpaq emes. Aǵylshynnyń «Robın Gýdyn», «Órmekshi adamyn», Meksıkanyń «Zorrosyn» biler jurt, qazaqtyń, evenkıdiń, býrıattyń,halhanyń, shordyń, chýkchanyń, borıgenniń, pıgmeıdiń, sary uıǵyrdyń bir keıipkerin atap bere almaıdy. Óıtkeni, keıingi atalǵandar sybaǵasyz qalǵan muhıtqa jelkensiz shyqqandar. Shyndyq osy.Aqıqat osy. Demek úshinshi túıin qunsyz jurttyń ádebıetiniń qadiri bolmaıdy.
Ázirge bary osy... «Sózimdi toqtataıyn» alymdy pikir, nanymdy pikir bolsa kelisýge ázirmin ..
Serik Elikbaı
