ەندى ەشكىم كىتاپ وقىمايدى. كىتاپتان قايىر جوق. اباي اداقتالمايدى. ماعجان ماداقتالمايدى. «اباي جولى» جان جۇبايى ەمەس. الەمدە ادەبيەت ءولىپ جاتىر. ال ونىڭ ىشىندە قازاق ادەبيەتى سەكىلدى قازىعى بوس، قازاققا قاجەتسىز ءالسىز ادەبيەت سۇرگىننەن سۇرە جولعا جەتە المايدى. سەبەبى ... سەبەبى قازاق ادەبيەتىنىڭ سوم سۇيەگى، نەگىزگى ءنارى قازاق ءتىلىنىڭ قادىرى جوق. سۇرانىس جوق. قازاق ءتىلى داستارحان باسى وشاق قاسىنداعى تىلگە اينالعان العاشقى كەزەڭدەردەگى «كاراۆان»، «رەسپۋبليكا»، «سۆابودا سلوۆا» سەكىلدى گازەتتەر سوزىمىزگە دالەل.
بۇگىنگى ساياسي ەليتانىڭ ءبارى ورىس ءتىلدى جاندار. ونىڭ ىشىندە ق.ج.توقاەۆ، ق.ەرتىسباەۆ، ت.قۇلىباەۆتار بار. گ.ەرعاليەۆا، م. ءابليازوۆتار دا وسىلارمەن بىرگە. بۇلار بەسىنشى دوڭگەلەك، بەسىنشى كولوننا، تەك ارتىنان ساناعاندا.
بيىك مىنبەلەردە سانا سولقىلداتار سوزدەر اتوي سالمايدى. اعىلشىن تىلىندەگى ءبىر اۋىز ءسوزى امەريكادا ايتىلعان ءبىر ءتۇيىن- ۋ.چەرچيللدىڭ جۇرەك جاردى پىكىرى «قىرعي قاباق سوعىسقا» الىپ كەلدى.
ءبىر «وقى، وقى، وقى» دەگەن ءسوز قانشا بالاعا ءنار بەرەدى.
«ارتىمىزدا موسكۆا» دەگەن ءسوز سوڭعى پاترونمەن بىرگە اتىلدى.
«تۇرىكتىڭ دوسى-تۇرىك » دەگەن ءسوز تۇرىكتى باققا، كەمالدى «تاققا» جەتكىزدى.
رۋسسونىڭ «ارىلۋى» بۋربونداردىڭ باسىن جۇلىپ، تەرروردا «حالىق دوس» ج.پ. ماراتت ءوز گازەتاسى ارقىلى كۇشەيتتى. سوندىقتان دا ن.بۋانوپورتە «وكىمەتتىك ەمەس گازەتانىڭ»بارىن جاپتىردى.
ماسكەۋدە شىققان ءبىر ماقالا بىزدىكى سەكىلدى ەسىن ارەن جيناعان ەلدىڭ تابانىن شاڭ، ماڭدايىن قان جاساي الادى. اعىلشىن ءتىلدى، فرانتسۋز ءتىلدى، يسپان ءتىلدى سوڭعى كەزدە كىتاپ ءتىلدى اقپارات كوزدەرى ءۇشىن-بۇگىن تۇسكە كىرمەس تەڭگەلەر قامبالاپ قۇيىلۋدا. ال ەشكىم وقىمايتىن، اۋىلدان ۇزاپ شىقپاعان، ءارى كەتسە اتاسىن، بەرى كەتسە باتاسىن ايتار قازاق ءتىلدى جۋرنال، گازەت، سايتتار كىمگە كەرەك.
ۋىسىنان نۇر، تۋىسىنان كىر ىزدەگەن، تىنىسى تىنعان، شىنىسى سىنعان كوڭىلدەر، سوراق سوزدەر قاي قازاقتى ۇشپاققا شىعارماق. قاي وزبەك، قاي شەشەن، قاي ءازىربايجان ءوزارا ورىسشا سويلەيدى. «قازاق پەن قازاق قازاقشش سويلەسىن» دەگەن ءسوز - ءبىزدىڭ سوراقىلىعىمىزدىڭ سۋپەر، ناداندىعىمىزدىڭ نار ۇلگىسى.
تاۋىقتى تاۋىقشا شاقىر، يتكە كىسىنەمە دەگەن سوزدەي. يت مىسىقتان قانشا قورىقسا دا، تىشقان مىسىقتان قانشا شوشىسا دا مىسىق مياۋلايدى، تىشقان شيقىلدايدى.
كىنا كىمدە؟ جيرەنشەلەسەك: «سۇراعان مەن اقىماق پا، سۇراتقان حان اقىماق پا؟». دەمەك ءبىرىنشى ءتۇيىن، قازاق ادەبيەتى ەندى دامىمايدى. سەبەبى قازاق ءتىلىنىڭ قۇنى جوق.
ءتىلدى قۇداي بەرەدى. حالىق جاسايدى. اقىن-جازۋشى كوركەمدەيدى، ارلەيدى، جوندەيدى. حالىقتىڭ ايتقانى فولكلورعا كەتسە، جەكەنىڭ ءىسى جەتەككە جۇرمەيدى. ءبىز كەشەگى كەڭەستىك كۇنىمىزدەن بۇگىنگە كوشە سالدىق. د.يسابەكوۆتىڭ «بوناپارتتىڭ ۇيلەنۋىندە» ەل جاعدايى وسى تۋرالى ايتادى. كەشەگى الاش ەرلەرىن، كەڭەس كەرلەرىن ولتىرگەن قالام يەلەرى ءوز جۇرتى الدىندا كەشىرىم سۇراعان جوق.
ءبىر حالىق ەكىنشى حالىقتان كەشىرىم سۇرامايدى. باسكىلەر روللاند ءۇشىن يسپانداردان كەشىرىم سۇرامايدى، ابوريگەندەر گۋك ءۇشىن، قىرعىزدار كەنەسارى ءۇشىن، قىتايلار سادىر پالۋان ءۇشىن، ۇيعىرلاردان، امەريكالىقتار جاپونداردان كەشىرىم سۇرامايدى. ارينە ءبىرلى -ەكىلى قايراتكەرلەر بولار، بىراق بۇل حالىق ەمەس. ال سول ەلدىڭ ۇلدارى تۋعان جۇرتتان كەشىرىم سۇراۋعا باتا المادى. (بۇل تۋرالى «بودان ادەبيەتتە» ايتتىق).
جەبىرەي جۇرتىندا «جىلاۋ، جوقتاۋ قابىرعاسى » دەگەن جەر بار. ولار سول جەردە جەبىرەي ۇلتىن ساتقان جاندار ءۇشىن كەشىرىم سۇراپ ەگىلەدى. قازاقتى ساتقانداردى «شىرىگەن جۇمىرتقا» دەپ جەك كورمەۋ كەرەك. ولاردى ءتۇسىنۋ كەرەك. كەيىنگە ءتۇسىندىرۋ كەرەك. ورىس ءتىلدى قازاقتار جاقسى ءومىر سۇرگىسى كەلەدى. جاقسى ومىرلەرىنە قازاق ءتىلىنىڭ قاتىسى جوق.وسى جولدا قانداستارىن ابىل مەن قابىلداي تاپتاپ، ولتىرۋدە. ولار ءتىرى. امان. بىرگە ءجۇر، تەك قازاقشا ەمەس، باسقاشا جات كۇن كەشەدى. فارس. نونسەنس. سوندىقتان دا قازاق جازۋشىلارىمىز ەلدەن بولەك. بىرەۋلەرى وداقتى تاستاپ كەتىپ جاتىر. ال بىرەۋلەرىنىڭ جيىندا سويلەۋ، الدىڭعى قاتاردا وتىرۋ سەكىلدى تاراقان تىرلىك، ءمانسىز ماسەلەمەن باسى قاتۋدا. ۇلىس ۇمىت، ەل ەستە جوق. ادەبيەت مايدانىندا ءبىز جوقپىز. كەلىستى كەڭەس ۋاقىتىندا يسا، قاسىم، بەردىبەك، مۇقاعاليلار «تار اياعا» سيا المادى...
بۇرىنعى وتكەن اقىندارداي «اقاڭداتىپ» جۇرگەندەر قويدى. شەتەلگە كەتىپ قالعان ۇلكەن جازۋشىمىز تاڭسىق ەمەس، «ديسيدەنتتىك» ورىستاردان بۋنين، سولجەنيتسين، برودسكيدەن قالعان. مەسيما سەكىلدى «حاراكيري» جاساساڭدا جاڭالىعى جوق. ساۋلەتشى ۆون گوگتەي قۇلاق بەرۋ دە ەل بىلەر ءىس. سال- سەرىلەردەن باسقا ەشكىمدى ەنگىزە المادىق. قازاق جازۋشىسى سوزىمەن دە ىسىمەن دە اقپارات تاسقىنىنداعى توبىردان ءبولىنىپ تۇلعا بولا المادى. تاۋەلسىزدىك العاننان بەرى قازاق قالامگەرى ويمەن، سوزبەن، كوركەم شىعارمامەن ءتىپتى بۇرىنعى كەڭەستەس ەلدەر ىشىنەن بوي وزدىرىپ شىعا المادى. فەنتەزي، بەستيللەر، دەتەكتيۆ سەكىلدى تاقىرىپ ىشىندە تىڭ تۇياق ەشكىم تانىمادى. ەجەلدەن تانىس ليريكا، تراگەديا، دراما ىشىندە بايگە المادى. ءبىزدىڭ اتىمىزدان ءبىر كەيىپكەر شىعىپ مىنا الەمگە سويلەي المادى. بوس جەرگە بورات كەلىپ،بوراتتى. بۇرىنعىداي «مۇسىلمان مەن كاۋىردىڭ اراسىن بۇزىپ ءدىندى اشا المادىق»
دىندە دىرىلدەك، ساياساتتا «شىرىلداپ» بولىپ شىقتىق.
تۇرىكتى قورعاپ ەشكىم ءسوز ايتا المادى! جازۋشىلار وداعىنىڭ باسشىسى تەك دەپۋتات قانا ەمەس، مينيسترلەر كابينەتىنىڭ مۇشەسى بولۋعا ءتيىستى. قازاق جازۋشىسى قازاقتىڭ عانا مۇنىن ايتادى. باسقا ەشكىم بۇعان بارماق ەمەس. ەگەر «الاش ورىستارى» توڭكەرىستىڭ تەتىگىن ءبىلىپ كەرەنسكي، لەنين، ستاليندەرمەن «يىق تەڭەستىرىپ» ۇلت ازاتتىعىنىڭ كونتسەپتسياسىن ۇسىنا المادى. ءتىپتى ءتۇبىرلى، قاقىرا قازىنا پىكىر شىقپادى. ءدىن تاقىرىبى جازۋشىسى س.ا.نيلۋس (1862 - 1929) «بليز ەست، پري دۆەرەح: و توم، چەمۋ نە جەلايۋت ۆەريت ي چتو تاك بليزكو»، سەرگيەۆ پوساد. 1917 جىلعى ەڭبەگىندە جەكە شىعارعان. 1905 جىلى «ۆەليكوە و مالوم» كىتابىندا، 1905 جىلعى كىتابىندا «سيون دانىشپاندارىنىڭ جيناعىن» جاريالادى. ءوز كەزەگىندە ءدال وسى «قاۋلى» 1917 جىلعى جەبىرەي توڭكەرىسىنە الىپ كەلدى. «جەبىرەي جۇرتى» جاعدايى جايلى «قازاق» گازەتاسى دا ماسەلە كوتەرگەن بولاتىن. |1906 جىلى قاۋلىمەن تانىسقان II نيكولاي «ەڭبەك» شەتىنە «نە موجەت بىت سومنەني ۆ يح پودلەننوستي »، « گلۋبينا مىسلي»، «كاكايا پرەدۋسموتريتەلنوست»، سەكىلدى «ەسكەرتپەلەر» جازعان ەدى. قارسى رەاكتسيا كوپ كۇتتىرمەدى. جەبىرەي پارۆۋس ارقىلى «ورىستىڭ سوڭعى سولداتى قالعانشا، نەمىستىڭ سوڭعى اقشاسى قالعانشا» ۇلى ساۋدا باستالىپ كەتتى. اقشاسىنان، بايلىعىنان ايىرلعان نەمىس جۇرتى «ۆەرسال»كەلىسىمى سەبەبىنەن وكپەلى جۇرتقا اينالىپ، قولىنا قايتا قارۋ الدى. الەمدە بولماعان «ەكىنشى الەمدىك سوعىس» ادامزات بالاسىن، اتوم بومباسىمەن، «ەتىگىمەن قان كەشىرىپ» توقتاتتى. بۇنىڭ سوڭى سەمەيدەگى سىناققا ۇلاستى. بىراق وسى سۇمدىقتار، ءىرى وزگەرىستەر ورىس جازۋشىسى س.ا.نيلۋستان باستالعانىن ورىستاردىڭ ءوزى ۇمىتتى. قالام قايدا اپارارى وقىعاندى كورىنەدى.
تاعى ءبىر جانعا باتار جايى، قازاق ۇلتىنىڭ باعاسى جوق. جەتپىس جىل ۇركوكپە، جىلتىرشىل، جالعان ماقتاۋمەن ازاماتىن ويدان، قازاناتىن قويدان شىعارماعان ساياسات دەگەنىن ىستەدى. باسقا ۇلتتىڭ ءبارى بىزگە كەلگەندە «قولدارىندا ءدىن كىتاپتارى، بىزدە جەر بار ەدى». ەندى بىزدە مىڭ كىتاپ، ولاردا جەر قالدى. قازاق قولىندا زاۋىت، وسكەن ءوندىرىس، كەمەل كەن جوق. ەسەسىنە دۇنيە ءجۇزىنىڭ بارلىق ءدىني اعىمى، بار ۇلتى، بار ءتىلى بىزدە.
بەتكە شىققان بار قايماقتاردى «سالافيت»، «قۇرانيت»، «ۆاحاببيت»، «سوپى»، «ءتاڭىرشىل ، «شالا قازاق»، «ۇلى ءجۇز»، «ورتا ءجۇز»، «كىشى ءجۇز»، «ورالمان»، «تورە»، «قوجا» ت.ب. اتتار، ەسىمدەر تاڭبالانىپ سالىندى. باسقا ۇلت، دياسپارا باۋىرى ءبۇتىن، جاماۋسىز، قۇراۋسىز، ءبۇتىن. ءتىپتى وتكەن وتىزىنشى جىلدارى، قازاقتىڭ قارياسى، ارداگەر اقساقالى ج.جاباەۆتى ادەبيەتكە ارالاستىرىلىپ، بۋىنى قاتپاعان بالعىن جۇيەنىڭ باتاگويىنە اينالدىرىلدى. ول ەجەلگى گرەكتىڭ سوتسياليزمگە جەتكەن اەدى، راپسودى جولىن جالعاۋشى بەينەسىندە كورىندى. (سوكولوۆ يۋ.م رۋسكي فولكلور.م. 1941. 539-540 بەتتەر)
بۇل سول كەزدە ەكىنشى باعالى، تومەن تۇردى دەگەن ەلگە قانشا ءمان بەرگەنىن كورسەتەدى. ال ءوز قۇنى جوق ۇلتتىڭ ادەبيەتى شىعانعا شىقپاق ەمەس. اعىلشىننىڭ «روبين گۋدىن»، «ورمەكشى ادامىن»، مەكسيكانىڭ «زورروسىن» بىلەر جۇرت، قازاقتىڭ، ەۆەنكيدىڭ، بۋرياتتىڭ،حالحانىڭ، شوردىڭ، چۋكچانىڭ، بوريگەننىڭ، پيگمەيدىڭ، سارى ۇيعىردىڭ ءبىر كەيىپكەرىن اتاپ بەرە المايدى. ويتكەنى، كەيىنگى اتالعاندار سىباعاسىز قالعان مۇحيتقا جەلكەنسىز شىققاندار. شىندىق وسى.اقيقات وسى. دەمەك ءۇشىنشى ءتۇيىن قۇنسىز جۇرتتىڭ ادەبيەتىنىڭ قادىرى بولمايدى.
ازىرگە بارى وسى... «ءسوزىمدى توقتاتايىن» الىمدى پىكىر، نانىمدى پىكىر بولسا كەلىسۋگە ءازىرمىن ..
سەرىك ەلىكباي
