Keldenbaı ÓLMESEKOV, dástúrli ánshi:
- Keldenbaı aǵa, jurtshylyq sizdi áýelden-aq dástúrli án óneriniń belgili ókili retinde jaqsy biledi. Biraq sońǵy jyldarda arnaıy lekııa-konertter berýmen erekshelenip júrsiz. Jalpy, oqyrman qaýymnyń ózińizdi kim dep qabyldaǵanyn qalaısyz?
- Men, negizi, ánshimin. Sońǵy 20 jylda Shákárimniń ánderin jınastyryp, oryndap júrgenime baılanysty, keıbireýler «zertteýshi» dep te esepteıdi. Alaıda men ǵalym emespin. Dástúrli ónerdiń ókili ári úlken janashyry retinde eski án-áýenderdi, mátinderdi jınaıtynym ras. Sondyqtan maǵan etnograf retinde qaraǵan durys bolatyn shyǵar. Shákárimniń án murasyn zerdeleı júrip, men sol tóńirektegi, zerttelmeı qalǵan kóptegen ónerpazdardy taptym, Maǵjan men Mirjaqyptyń ánderine jolyqtym.
- Maǵjan demekshi, siz ol kisiniń «Sen sulý» atty ánin oryndap júrsiz. Jáne ol Shámshi aǵamyzdyń kópshilikke jaqsy tanys, osy attas ánine uqsamaıdy…
- Óıtkeni Maǵjannyń óz «Sen sulýy», Shámshiniń óz «Sen sulýy» bar. Árıne, Shámshi ániniń sózin Maqsut Maıshekın Maǵjannyń izimen jazǵan. Menińshe, Shámshi de Maǵjannyń ánin bilgen sııaqty. Biraq eki ánniń sózi de, áýeni de múlde bólek.
- Al Maǵjannyń «Sen sulýy» sizge qalaı tap boldy?
- 94 jasqa kelip qaıtys bolǵan halyq aqyny Shákir Ábenov eski ánderdiń keremet bilgiri edi. Kezinde Sáken Seıfýllın, Jambyl Jabaev, Muhtar Áýezovterdiń janynda júrgen. Jas kezinde ózi de ánshi, kompozıtor bolǵan. Maǵjannyń «Sen sulýyn» maǵan sol kisi úıretti.
Al osydan 6-7 jyl buryn Aqsýat aýdanyn aralap júrgende Qarpyqbaı Egizov degen qart muǵalimnen Mirjaqyptyń «Muń» degen ánin aldym. Qarpyqbaı aqsaqal ony 1944-45 jyldary bir jýrnalıst týysynan úırenipti. Eskiniń adamdary esti ǵoı, qarııanyń sonshama ýaqyt boıy umytpaı, jadynda saqtap kelgen sol áni 60 jyldan keıin meniń qolyma tıdi. Bir reti kelgende Qazaq radıosyna jazǵyzǵan edim.
Jigitter ózderi sodan alyp, «Qazaqtyń 1000 áni» degen atpen shyqqan dıskiler jınaǵyna engizipti.
- Shákárim ánderiniń búgingi tyńdarmanǵa jetýine, negizinen, kimder muryndyq bolǵan?
- Bizge Shákárim ánderin jetkizgen úsh adam bar. Biri — M.Áýezovtiń dosy, ańshy, Shákárimniń súıegin taýyp bergen Qabysh Aınaqulov, ekinshisi — Nııazbek Aldajarov, úshinshisi — aqynnyń óz balasy Ahat Qudaıberdıev. Al ánderdi osy úsheýinen tikeleı jazyp alǵan — Semeıdegi Abaı murajaıynyń dırektory Tóken Ibragımov.
- Oryndaýshy retinde Shákárim ánderiniń ózindik ereksheligi, mańyzy jóninde ne aıtar edińiz?
- Erterekte shaldar balalarǵa «Batyrlar jyryn» oqytýshy edi. Men sonyń shet jaǵasyn kórdim. 5-6 synypta oqyp júrgen kezimde «Er Tarǵyn», «Qobylandy», «Alpamys batyr» sııaqty birtalaı jyrdy jatqa biletinmin. Ol — teledıdardyń joq kezi.
Atam kún saıyn keshke jyr oqytyp qoıatyn. Sonda baıqaǵanym, jaı ǵana maqammen oqysań, jattalmaıdy, al ándetip oqysań, tez sińedi, tyńdarmanǵa da keremet uǵynyqty bolady. Osy rette, Shákárimniń kompozıtorlyǵy da Aqan seri, Birjan saldardan bólek. Iaǵnı Shákárim ándi oıdy jetkizý quraly retinde paıdalanǵan. Sondyqtan alǵashqyda qulaqqa birtúrli estilip, aýyrlaý qabyldanýy da múmkin. Sebebi onda qazaqqa jat ıntervaldar kóp. Sosyn bizdiń án shýmaqtary, ádette, tórt joldan turatyn bolsa, bul kisiniń keıbir shýmaqtary 6-7, tipti 8-9 jolǵa deıin ketip qalady. Meniń oıymsha, Shákárim kompozıtor bolýdy maqsat etip qoımaǵan da.
Árıne, Abaıǵa elikteý de bar shyǵar, biraq negizinen, aıtar oıyn án-áýen arqyly jetkizýge tyrysqan.
- Jalpy, siz Shákárim ánderimen qalaı tabystyńyz? Ol kisi aqtalǵannan keıin be?
- Men Shákárimniń ánin eń alǵash ret 1982 jyly estidim. Sóıtip, «Jastyq týraly», «Kárilik týraly» degen ánderin úırenip alyp, ońashada, óz ortamyzda aıtyp júrdim. Codan Tóken Ibragımovke bardym. Tóken aǵa: «Kel, myna bir ándi tyńda. Orystar Pasternagyn, bárin aqtap aldy. Osy ózgeris bizge de keledi. Shákárimder, Maǵjandar aqtalatyn kún alys emes», — dedi. Sóıtip, sol kúni Shákárimniń birneshe ánin úırendim. Shynymen-aq artynsha Shákárim aqtalyp, jazda Abaı aýdanynda toı boldy. Sol toıda men Shákárimniń eki ánin oryndadym. Sodan zaman da ózgerdi. 10-15 adammen el aralap, konert berý degen ózin-ózi aqtamaıtyn boldy. Sosyn Tóken aǵamyzǵa Shákárimniń ómirbaıany men shyǵarmashylyq tarıhyn qysqasha jazǵyzyp aldym da ony ózimshe qorytyp, lekııa daıyndadym. Soǵan súıene otyryp, bas-aıaǵy bir saǵattyń ishinde tyńdarmanǵa Shákárimniń kim ekenin uǵyndyratyndaı múmkindikke ıe boldym.
- Lekııa-konertterińizdiń tarıhy osylaı bastalǵan eken ǵoı. Al oǵan tyńdarman qaýymnyń qyzyǵýshylyǵy qanshalyqty?
- Lekııa-konertterimniń arqasynda men dombyramen orys mektepterine de emin-erkin kire beretin boldym. Muny aıtyp otyrǵan sebebim, kez kelgen qalada qazaq mektebinen góri orys mektebi kóp qoı. Al men jylyna 200-den astam konert beremin. Tabys tabý — óz aldyna, biraq áńgimeń qyzyqty, ánderiń tartymdy bolmasa, tyńdaýshy da bolmaıdy. Osy turǵydan alǵanda, men jasóspirimderdiń Shákárim ánderine degen keremet qyzyǵýshylyǵyn baıqadym. Mysaly, orystyń 10-11 synypta oqıtyn jalańbut qyzdary konertten keıin qoltańba surap turady. «Jastyǵyma elikti» deıtindeı jas emespin, «túrime qyzyqty» deıtindeı túrim de joq, demek, meniń áńgimemniń, ánderimniń olardyń júregine jetip, sanasyna sál de bolsyn birdeńe quıǵany ǵoı. Áıtpese óner-bilimge, tárbıege zorlyq júrmeıdi, eshteńeni kúshpen sińire almaısyń.
- Mektepterdegi konertter barysynda túrli suraqtar qoıylatyn shyǵar. Osy oraıda, jasóspirimderdiń ne bilgileri keledi, olardy Shákárimge baılanysty ne qyzyqtyrady?
- Ádette, men Shákárimdi aıta otyryp, jalpy, qazaq mýzykasy týraly da habar berýge tyrysamyn. Sodan balalar halyq ánderiniń ereksheligi týraly suraıdy. Mysaly, «bir ándi nege ekinshi ánniń sózimen aıta berýge bolady?» degen sııaqty. Al Shákárimge baılanysty bir qyz bala: «Abaı» spektaklinde Kerim Aıdarǵa ý beredi ǵoı. Endeshe nege biz ony nasıhattaýymyz kerek?» — dep suraq qoıdy. Suńǵylalyǵy ǵoı, ıaǵnı ana Kerimdi Shákárim dep qabyldap tur. Sosyn men pesanyń jazýshy qııalynan týǵan kórkem dúnıe ekendigin, keıipkerleriniń de oıdan shyǵarylǵanyn barynsha túsindirýge tyrystym. Qazirgi balalar óte saýatty. Keıbir suraǵyna ne dep jaýap bererińdi bilmeı, esiń shyǵyp ketetin de kez bolady.
- Shynymen de qyzyq eken. Mysaly, halyq ániniń ereksheligine qatysty suraqqa qandaı jaýap aıttyńyz? Rasynda da, nege án sózderi bir-birimen almastyryp aıta berýge qolaıly?
- Óıtkeni bári — qara óleń úlgisinde ǵoı. Onyń ústine jazý-syzý, magnıtofonǵa basyp alý degen bolmaǵan. Umytylyp qalǵan jerlerin ne ózi shyǵara salady, ne bireýdikin ákep qystyra salady. Al siz mynany bilesiz be? 1933 jyly bizde úgit-nasıhatqa qaıshy keletin 100 ánge sot bolǵan. Sodan «myna óleń múlde jaramaıdy», «al myna óleńniń myna jerin túzetý kerek» dep saralap, «qudaı», «paıǵambar», «baı» degen sııaqty, jańa talappen úılespeıtin talaı mátinderdi ózgertkizgen. Negizinen, kóp ánderdiń sózin Isa Baızaqov qaıta jazyp shyqqan, keıbirine túzetý engizgen. «Aı qabaq, altyn kirpik, qyzyl erin», bolmasa «Altaıdyń ken shyǵardym saıasynan» degen tárizdi óleńderdiń kópshiligi — Isanyki. Olardyń án áýenimen sonshalyqty úılesip, jatyq shyqqany sonshalyq, qazir tipti qaısy ánniń ózgerip, qaısy ánniń ózgermegenin ajyrata almaı qalyp jatqan jaıymyz bar.
- Negizi, sondaı nárselerdiń aq-qarasyn ajyratýǵa tyrysý, qalpyna keltirý búginde qanshalyqty qajet?
- Sokrattyń «Platon — meniń dosym, biraq shyndyq odan qymbat» degen naqylǵa aınalyp ketken bir sózi bar ǵoı. Men jalpy, keıde «osy búginde aıtylyp júrgen halyq ánderine, ańyz-áńgimelerge revızııa jasaý kerek shyǵar» dep te oılaımyn. Máselen, Jırenshe sheshenge qatysty «úıine kirip kósilip jatsa, aıaǵy dalaǵa shyǵyp ketedi eken» degen bir áńgime bar ǵoı. Osy keńestik ótirik bolýy múmkin. Malsyz adamdy qazaq eshqashan bılikke salmaǵan. Sebebi satylyp ketýi yqtımal ǵoı. Al halyq ánderine kelsek, ózektiligin joǵaltqandary da bar. Solardyń mátinin qaıta jazyp nemese o bastaǵy nusqasyn izdestirip kórse, artyq bolmas edi. Bir jaǵynan, baıaǵyda qazaq ánin jınastyrǵandar orystildiler boldy ǵoı. Sonyń saldarynan shala-sharpy, qalaı bolsa, solaı jınaldy. Mysaly, Zataevıchti áli kúnge deıin tóbemizge kóteremiz. Men sol jınaǵan 1000 ándi de, 500 ándi de túgel qarap shyqtym. Ishinen bir ándi ala almaısyz. Osy turǵydan alǵanda, Zataevıchtiń halqymyzǵa paıdasy tıdi me, tımedi me, ol jaǵyn anyq aıta almaımyn. Kóp kompozıtorlar halyq mýzykasyn paıdalanyp ketti, talaı dúnıe shyqpaı da qalyp jatyr.
- Al shyǵyp jatqan dúnıeler týraly ne aıtýǵa bolady? Mysaly, sońǵy ýaqyttarda jaryq kórgen ánder men kúılerdiń nota jınaqtary, túrli antologııalar, dıskiler kózińizge tústi me? Olardyń artyq-kem tustary nede?
- Kóp halyqtarmen salystyrǵanda, qudaıǵa shúkir, biz óz dástúrimizdi, mýzykalyq muralarymyzdy joǵaltpaǵan elmiz. Estýimshe, mysaly, Franııanyń óz folklory joq kórinedi. Negizi, halyqtyń baıyrǵy án murasyna óte yqtııatty bolyp, muqııat qaraý kerek. Án, kúı jınaqtaryn da asyqpaı, jaýapkershilikpen shyǵarsa. Mysaly, solar erinbeı Semeıge kelse, barlyq ánimdi aıtyp beremin ǵoı. Biraq olar óıtpeıdi, konertimdi alady da, notaǵa aıdap jiberedi. Ol degen erteń úırenetin adamǵa obal ǵoı. Áýenge mán berilmegennen keıin áıteýir bir shıkiligi shyǵyp turady. Ásili, folklor degen — óte qaýipti nárse. Mysaly, bir ándi jazyp otyryp, óz janymnan birdeńe qosyp jibersem, sol boıy ketedi. Úırengen adam baıqap, túzetip aıtsa, jaqsy. Túzetpese, solaı qalyptasyp qalady. Mine, osy jaǵyna abaı bolsaq deımin.
- Osy oraıda, búgingi án óneriniń baıyrǵy halyq mýzykasymen úndestigi, sabaqtastyǵy qalaı?
- Shákir Ábenov: «Ánniń úsh avtory bar: aqyn, kompozıtor, ánshi. Osynyń ishinde eń kóp jumys isteıtini — ánshi», — dep aıtyp otyrýshy edi. Qazir ózi án de, ánshi de sańyraýqulaq sııaqty qaptap ketti. Jaqsysy da, jamany da bar. Eń bastysy, talapty jastardyń baıyrǵy halyq murasymen barynsha sýsyndap, túp negizi, tamyry bar dúnıeler týǵyzýǵa umtylǵany abzal. Ol úshin kóp izdený kerek,úırený kerek. Bir ókinetinim, mende kólik bolmady. Áıtpese Abaıdy, Shákárimdi, Muhtardy aıtyp otyratyn, basqa da ǵulamalardyń kózin kórgen, jón biletin qanshama qarııalar boldy. Kópshiligi dúnıeden ótip ketti. Qazirgi úlken aqsaqaldardyń ǵıbratty áńgime aıtýǵa ýaqyty da, qulqy da joq. Jáne «balalardy ǵaripke aınaldyryp otyrmyz» dep esh oılamaıdy.
- Sizdińshe, halyq mýzykasy búginde qanshalyqty suranysqa ıe?
- Qarap tursańyz, qazir radıo-teledıdar efırlerin túgeldeı jylaýyq, yńyrsyǵan án-áýender jaýlap aldy. Halyq ánderiniń hali múshkil qazir. Al keıingi ánderdiń deni — tamyrsyz, ıaǵnı negiz joq.
- Al ne nárseni nemese qandaı taqyryptardy negizge alýǵa bolar edi?
- Ánshilerge aıtarym, eń birinshiden, halyq ánderin jaqsy bilý kerek. Mysaly, olardyń negizinde ne jatýshy edi? Dala, orman, taý men tas, tabıǵat, adamnyń adamǵa degen kóńili, adamı qarym-qatynastary, ómir týraly túsinigi men parasat-paıymy. Qazirgi ánderdiń kópshiligi Batysqa elikteýden týyp jatyr, sonyń saldarynan oısyz, mán-maǵynasyz dúnıeler qaptap ketti.
- Jalpy, án arqyly qandaı ıdeıany nasıhattaýymyz kerek, ne nárseni negiz etýge tıispiz dep oılaısyz?
- Negizi, qalaı bolǵanda da, qazaqtyń tilin saqtap turǵan — ánshi, jyrshy, termeshiler. Solar arqyly qazaqtyń sózi halyqqa tarap jatyr. Mysaly, sabaqqa kúnde barǵanymen, oqýshy ustazyn birde tyńdaıdy, birde tyńdamaıdy. Kóp jaǵdaıda muǵalimniń eńbegi zaıa ketýi de múmkin. Al keremet ánshini, sal-serini tyńdamaıtyn adam bolmaıdy.
- Sondyqtan «án arqyly júrgiziletin tárbıeni kúsheıtý kerek. Dástúrli mýzykany, ónerdi kóterý kerek» deısiz ǵoı…
- Árıne. «Tilimiz quryp bara jatyr», «mádenıetimiz kenjelep qaldy» dep baıbalam sala bergendi qoıyp, patrıottyq tárbıeni myqtap qolǵa alý kerek. Árbir balanyń júreginde «Bul — meniń elim!», «Osy el úshin, jer úshin men otqa da, sýǵa da túsemin!» degen túsinik berik ornyqqan jaǵdaıda til de, tarıh ta, mádenıet te eńsesin tikteıdi.
Alashqa aıtar datym…
Ádette, jaman oı birinshi júredi ǵoı. Birjan saldyń: «Qorqamyn, aýrýymnyń túri jaman, Birjannyń kim ustar dep dombyrasyn», Qasymnyń: «Kúnine júz oılanyp, myń tolǵanam, Ózimmen birge ólmesin óleńim dep» degeni sııaqty, keıde men de «halyq ánderi ólip kete me» dep qorqamyn. Sebebi biz tyńdaýshymyzdan aıyrylyp bara jatyrmyz. Osy rette, mektepte halyq mýzykasynan arnaıy sabaq júrse, áldeqaıda ońdy bolar edi. «Uıyqtap jatqan júrekti án oıatar» dep Abaı tegin aıtpaǵan. Biz shyndyǵynda, ánniń qadirin asa bilmeımiz. Tańerteń — jınalys, túste — tamaq, tústen keıin — taǵy jınalys… Al osylaısha jınalystan mezi bolǵan adam ádemi bir án estise, gúl sııaqty ashylyp shyǵa keler edi!..
Suhbattasqan Roza RAQYMQYZY
«Alash aınasy» gazeti
