Berik Sultanovtyń «Shyndyq» portalyna jarııalanǵan «Qara jorǵa» — qazaqqa qasiret» maqalasy birden eleń etkizdi. Aıdyń, kúnniń amanynda «Qara jorǵa» bıindeı asyl muramyzdy jerden alyp, jerge salǵan maqala mazmuny qanyńyzdy qaradaı qaınatady.
«Qara jorǵa» babalarymyzdan qalǵan jádiger emes. Urpaǵyna bıdi mura qylatyndaı, babalaryma ne kórinipti? Sonda urpaǵyna ósıet eter dúnıeleri bolmaǵany ma?» — dep kósiledi avtor. Qyrandaı qalqyp, tolqyndaı terbelip, jorǵadaı taıpalyp, bılenetin «Qara jorǵa» qazaqtyń búkil bolmysyn kóz aldyńyzǵa ákeledi. Bıdiń ón boıynda órlik, erlik, sulýlyq, syrbazdyq, asqaqtyq, bıiktik jatyr. Ol — sondyqtan da qazaq bıiniń, tipti qazaq mádenıetiniń brendi bolýǵa tatıtyn qundy dúnıe. Endeshe, ulttyq bıimiz babalardan qalmaǵanda, aspannan salbyrap túse qalyp pa? Budan ári ol qazaqta «Qara jorǵanyń» bolmaǵanyna kózben kórgendeı-aq kepildik bere kelip, «Adamzattyń baqytty ómir súrýi úshin túsirilgen Quran-Kárimde Alla taǵala: «Zınaǵa jolamańdar!..» — deıdi. Zına jasaý bylaı tursyn, sol jolǵa alyp baratyn búkil jolǵa jolamaýymyzdy Alla bizge buıyryp tur. Al «Qara jorǵa» — zınaǵa alyp baratyn joldardyń biregeıi. Sebebi, bı barysynda qyz ben jigittiń bir-birine óte jaqyn bolatyny daýsyz. Qyzdyń tal shybyqtaı buralǵanyn, jyly kúlkisin, oınaqtaǵan kózin kórgen kez kelgen erge shaıtannyń jaman oı salatyny aıdan anyq. Ol oıdyń qandaı ekeni barlyǵymyzǵa aıan! Álemderdiń Rabbysy bolǵan Alla zınaǵa tyıym salsa, biz Allaǵa qarsy shyǵyp, bireýlerdiń: «Qoı dese de qoımań-dar!» — degen sózin basshylyqqa alýymyz kerek pe?» — dep dalaǵa laǵady.
Qudaı-aý, Áýlıeaǵashty órtedi, sálem salýǵa bolmaıdy dep, kelin men ata-eneniń arasyna jik saldy, ártúrli terrorlyq áreketterge bardy, endi kelip atadan muraǵa qalǵan «Qara jorǵaǵa» aýyz salǵany ma ásiredinshilderdiń? Eń soraqysy — mundaı túsiniktegilerdiń jyldan-jylǵa artyp kele jatqany.
Oǵan dálel — Berik Sultanovtyń jeke blogynda qaıta jarııalanǵan álgi maqalany teristeýdiń ornyna, qoshtaýshylar kóbirek tóbe kórsetipti. «Bıdi eń alǵash jyndar shyǵarǵan. Jyndardan adamdar úırengen. Baqsy, shamandardyń jyn shaqyrǵan kezde esten aıyrylyp, selkildep bıleıtinderi sondyqtan. Keıbir din ǵulamalarynyń pikirinshe, bı bılegen adamdy jyn silkilep turady», — dep pikir bildiredi Qýanysh esimdi oqyrman. Baqsynyń izgilik úshin kúresip, emdik, rýhanı ustazdyq qyzmetter atqarǵanyn Keńes úkimeti saldarynan umyta bastaǵynyn búgingi jastar qaıdan bilsin. Keńes úkimeti paıdalanǵan rýhanı otarlaý saıasaty dinı aǵymdar arqyly jalǵasyn tabady dep kim oılaǵan. «Bul bı — qazaqty qurtqysy keletinderge taptyrmaıtyn dúnıe. Qazaq «Qara jorǵany» bılese, altyn ýaqyttaryn bosqa ótkizedi, boıdaq jigitter ózderine aýrý tabady. Sóıtip, bilimge degen qushtarlyq azaıady. Tastandy balalar kóbeıip, jasandy túsik jasatý artady», — dep bir túıipti jýrnalıst Berik Sultanov.
Keıbir shıpajaılar men emhanalar «Qara jorǵanyń» densaýlyqqa myń da bir em ekenin túsinip, saýyqtyrý ádisi retinde paıdalana bastaǵany kópke málim. «Qara jorǵa» — 13288 adamnyń bıleýimen Gınnester kitabyna jazylǵan, Qytaıdaǵy Shyńjań ólkesinde oqýshylar dene shynyqtyratyn bıge aınalǵan, Germanııadaǵy qazaqtardyń ulttyq ereksheligine balanǵan, qala berdi, saýyq-dýmannyń sánine aınalǵan qazaq bıi. Búginde osy «Qara jorǵa» bıin kúlli Qazaqstan halqy toı-dýman kórigine aınaldyrdy.
Mundaı ulttyq ónerimizdi «bilimge qushtarlyqty joıady», «jasandy túsik artady» dep qara kúıe jaǵý dinı kórsoqyr bolmasa, sanaly adam aıtatyn sóz be? Aıtpaqshy, birinen-biri maqala kóshirip basyp, bir-birine silteme jasap, «jarnamalaǵan» «Ýaǵyz», «Shyndyq», «Namys», «Asyl arna», «Din ıslam», «Málimetter» tárizdi saıttardyń qaı-qaısysynan da qazaqqa qarsy, ulttyq múddemizge qaıshy ıdeıalardy tabýǵa bolady. Oǵan taǵy «azamattyq jýrnalıstıkany» jeleý etip kún saıyn tolyǵyp jatqan Berik Sultanovtyń blogy tárizdi ınternettegi jelilerdi qosyńyz. Jastar, negizinen, ınternetpen jumys jasaıtyndyqtan, mıssıonerler dinı ekspanııalaýdy osy baǵytta jumyldyrǵandy jón dep tapqanǵa uqsaıdy. Blogshy bolamyn dep boqshaǵa aınalyp bara jatqan jastardy kórip júrmiz. Qazaq rýhanııatyn túp-tamyrymen joıýdy maqsat tutqan ásiredinshilderdiń ınternettegi bassyzdyqtaryna tosqaýyl qoıý kerek. Dinı aǵymdar ózderine berilgen barlyq múmkindikti asyra paıdalanyp jatyr. Al biz mıssıonerlerden qorǵanýdyń qamyn oıladyq pa? Áı, qaıdam…
QILY QISYN
Dýman ANASh, «Almaty Aqshamy» gazetiniń qyzmetkeri:
Dinı fanatızmniń dástúrge qol salýy — qaýipti tendenııa. Óz basym, qazaqta «Orteke», «Býyn» sııaqty bılerdiń bolǵanyn etnograftardyń aýzynan estigenim bar. «Qara jorǵa» osy bılermen úndes. Onyń ústine, ultymyzdyń sal-seriler syndy úlken mýzykalyq ınstıtýty boldy. Olardyń daýysy Kóksheniń shyńdarynan ary asyp shyrqalǵanda, albyrt jastyń bári oıly keıipte bas shulǵyp, tyńdap otyrdy deı alasyz ba?.. Iaǵnı ár urpaqtyń óz jasy bar, óz jasamysy bar. Jas qaı kezde de jastyǵyn isteıdi. Onyń tula boıynda jaratylystyń zańdylyǵy bar. Eger bul zańdylyqqa moıynsunbasaq, onda biz kóbeımes edik. Kóbeımesek, el bolmas edik. Sondyqtan «Qara jorǵa» bıin zınaqorlyqqa aparady degen — jańsaq uǵym. Bul — qazirgi «adasqaq» aǵymdardyń yńǵaıyna qaraı ilkimdeý úshin jazylǵan, óte qaraý nıettegi jazba. Qazir adamdardyń ózin-ózi tappaı, qunarly dúnıeniń kózin bilmeı, estý, kórý daǵdysy boıynsha ǵana el-jurt ishindegi osyndaı jekelegen jandardyń sózine qulaq asýy baıqalady. Óte qaýipti tendenııa. Álıhan Bókeıhanov týraly Qoshke Kemeńgeruly: «Ol óz serikterin tatardyń dinı fanatızminen qutqara bildi», — dep aıtady. Bizde HH ǵasyr basynda ıslamnyń aýqymynda tatar fanatızmi bolsa, qazir HHI ǵasyrda bul fanatızmniń esebine jetýden qaldyq. Jáne onyń saltymyzǵa, dástúrimizge qol sala bastaǵany qorqynyshty. Jastardy sanany ýlaıtyn álgindeı áreketterden qorǵaı bilýimiz kerek.
Aıgúl BOLATHANQYZY, jýrnalıst:
Bir qynjyltarlyq nárse — dindi halyqtyń dástúri men saltynan joǵary qoıyp júrgenimiz. «Musylman bolý úshin aldymen arab bolý kerek» degen túsiniktiń qazaq jastarynyń arasyna dendegeni sonsha, jastarymyz qazaqtyq qalpynan ajyraı bastady. Ony kúnde kórip te júrmiz. Tipti sol hıdjab kıip júrgen qarakózderimizdiń ózi ekige bólinip alǵan ba dersiń. Olaı deıtinim — bireýleri túrli tústi ashyq matadan tigilgen kıimder kıse, endi bireýleri tek qara tústi kıim kıinedi. Bul endi — óz aldyna bólek taqyryp. Keıbir dindarlarymyz «Allaǵa serik qosý» dep, kelin sálemine qarsylyq tanytqany bylaı tursyn, qasıetti dombyramyzǵa, ulttyq ónerimizge «kóz alarta» bastady. Olardyń túsiniginshe, dombyra — shaıtannyń aspaby, qazaqta óner bolmaǵan. Qazaq tek bes ýaqyt namazdan bas kótermegen eken… Osyndaı kózqaras endi «Qara jorǵaǵa» da kelip jetti. Sonda qalaı, «Qara jorǵany» bılegenderdiń barlyǵy tastandy balalardyń kóbeıýine sebep pe eken? Álde olar tańnyń atysy, kúnniń batysy bı bıleýden qoldary tımeıdi dep oılaı ma? Meıli, «Qara jorǵany» qoıalyq, «Qyz qýýymyz» she? Júırik atqa mingen shabandoz jigittiń qýyp jetip qyz betinen súıetinin ne deımiz sonda? Demek, bul kisilerdiń túsiniginshe, olar da, keshirińizder, jasandy túsiktiń kóbeıýine jol beretinder ǵoı. Sol sebepti aıtqymyz kelgen nárseni adamǵa oı salatyndaı qısynǵa súıenip aıtsaq eken.
Mádı Kerimsal.
«Obestvennaıa pozıııa»
(proekt «DAT» № 43 (80) 01 jeltoqsan 2010 jyl.
