Táýelsizdigimizdiń 20 jyldyǵyna oraı ál-Farabı atyndaǵy Qazaq Ulttyq ýnıversıteti men «Adyrna» ulttyq-etnografııalyq birlestiginiń uıymdastyrýymen «Birjan dep atym shyqty alty alashqa» atty qazaqtyń birtýma sal-serisi Birjan Qojaǵululynyń ánderinen kesh ótken bolatyn. Osy konert barysynda ánshi-kompozıtor týraly birtalaı tyń derekter aıtylyp, jaryqqa shyqpaǵan keıbir týyndylary alǵash ret oryndaldy. Týǵan jeri Kókshetaý óńirinen Birjannyń shóberesi Maral Muhamedqalıuly Temirtasov arnaıy kelip, atasy týraly syr shertti. Biz búgin halyq kompozıtory, aıtysker aqyn týraly buryn-sońdy aıtylmaǵan tyń da mańyzdy málimetterdi nazarlaryńyzǵa usynamyz.
Erlan TÓLEÝTAI, ánshi, ónertanýshy:
- Birjan sal shyǵarmashylyǵy osy ýaqytqa deıin el jadynda umtylmaı, qymbat qazynadaı qasterlenip, halyq ónerpazdarynyń altyn sandyq keýdesinde saqtalyp keldi. Kompozıtordyń bizdiń zamanymyzǵa ártúrli nusqalaryn qosa eseptegende, alpystan asa áni jetken. Atalmysh án keshinde 20 ónerpazdyń oryndaýynda 30-y oryndaldy. Bul — Birjan sal shyǵarmashylyǵy tuńǵysh ret tolyqtaı tyńdarman nazaryna usynyldy degen sóz!
Birjannyń «Mamakeń Aıtbaı dese kúlimdeıdi, Sur jorǵa astymdaǵy súrinbeıdi. Aqqýdaı aspandaǵy júz qubyltyp, Sal Birjan án salýǵa erinbeıdi» dep keletin «Aıtbaı» ánin alǵash ret ánshi Erkin Shúkimanov jurt nazaryna usyndy. Al «Bazaryń qutty bolsyn, ardaqty elim» dep bastaý alatyn qazirgi aıtylyp júrgen nusqasynyń sózi kezinde «Birjan Sara» operasyna laıyqtalyp, arnaıy jazylǵany belgili. Birjannyń taǵy bir shyǵarmasy «Aqtentektiń áni» dep atalady. Toqsanynshy jyldardyń bas kezinde Ábiken Hasenovtiń shákirti Sáken Ábishev degen qart kúıshige oryndap bergenimde, ol kisi maǵan tarıhyn áńgimelep bergen bolatyn. Sáken kúıshi atalǵan shyǵarmanyń Qaraǵandy oblysy, Shet aýdanynda ómir súrgen Aqtentek serige, onyń birinen-biri ótken sulý qyzdary: Shuǵa, Maqpal, Ajar atty arýlarǵa arnalǵanyn aıtqan edi. Birjan osy ándi Aqtentek serige sálem berýge barǵan saparynda shyǵarypty. Ókinishtisi, bul joly Aqtentek pen Birjan salǵa kezdesýdiń sáti túspeıdi. Aqtentek seriniń ózi de el aralap, saldyq quryp ketse kerek. Birjan tobyn Aqtentektiń aqyldy, kórikti, ózderi de ónerpaz qyzdary kútip, shyǵaryp salypty. Osylaısha, «Aqtentektiń áni» dúnıege kelgen desedi. «Aqtentektiń áni» mýzykalyq qurylymy jóninen Aıbozymmen týys án. «Aıbozym» Birjannyń jasy ulǵaıǵanda dúnıege kelgen áni ekeni belgili.
Sol sııaqty Birjan saldyń buryn esh jerde aıtylmaı, halyq ánshileriniń oryndaýynda notaǵa túsip, Birjan salǵa arnalǵan án jınaqtarynda ǵana nemese «Qazaq radıosy» men muraǵattarda saqtalǵan «Dúnıe», «Kerkekil», «Birlán», «Quıań bel», «Aqjorǵajan», «Máti Dáýlen», «Qýandyq», «Birjan sal aqyn», «Birjan saldyń sońǵy áni», «Minezi júırik attyń soqpa-soqpa» jáne Abaıdyń sózine shyǵarylǵan ánder delinip júrgen «Men kórdim uzyn qaıyń qulaǵanyn», «Jasymda ǵylym bar dep eskermedim» dep atalatyn birneshe ánderi tuńǵysh ret jaryqqa shyǵyp otyr. Jalpy sany — 12 án. Demek, atalmysh sharada shyrqalǵan ánderdiń jartysyna jýyǵy tyń dúnıeler boldy. Bul ánderdiń barlyǵy «Adyrna» etnografııalyq birlestiginde ánshi Jolaman Qujımanovtyń ustazdyq etýimen jas ánshilerge úıretildi.
Bir aıta keterligi, atalǵan ánderdiń birazynyń shyǵý tarıhy saqtalmaǵan. Saqtalǵandarynyń ózi adamdy qıly-qıly oıǵa jeteleıdi. Máselen, «Qýandyq» ánin alaıyq. Birjan Saramen aıtysqan kezde, ózin «Saıraǵan Orta júzdiń bulbulymyn, Arǵynnyń Altaı-Qarpyq aqtangeri» dep tanystyrady. Iaǵnı bul jerde Birjan ózin «Arǵynnyń Qýandyq taıpasynan taraıtyn Altaı-Qarpyq elinenmin» dep tur. Al, shyn máninde, Birjannyń rýy Kereı, onyń ishinde Aqsary, odan Kóshek bolyp taraıdy. Kóptegen derekterde «Birjan óziniń kedeıligin jasyrý úshin Arǵynnyń Altaı rýynyń atynan aıtysty» delinedi. Biraq meniń oıymsha, qazaqtyń rýlyq júıesimen kelgende Kereıdiń joly Naımannan kishi, olaı bolǵan jaǵdaıda Sara ata jolyn alǵa tartyp, Birjandy bet baqtyrmaýy múmkin edi dep topshylaımyz. Qalaı bolǵanda da, kezinde mýzyka zertteýshisi Tymat Merǵalıev sonaý alpysynshy jyldary Jańaarqalyq ánshi-qarttardyń aýzynan jazyp alyp, notaǵa túsirgen, keıin ánshi Qaırat Baıbosynov tuńǵysh ret oryndaǵan Birjan saldyń «Qýandyq» ániniń tarıhynda biraz syr jatqandaı.
Birjan saldyń taǵy bir áni — Máti Dáýlen. Máti Dáýlen — tarıhta bolǵan adam. On eki myń jylqy bitken asa dáýletti kisi eken. Onyń balasy Musabek qajylyqqa barǵan saparynda Mekkede qaıtys bolypty. Al Musabektiń balasy Shárip te qajyǵa barǵandyqtan, zamanynda Shárip qajy atalǵan. Osy Sháriptiń qaryndasy Muqysh sulýdy Aqmola men Aqqóldiń ortasynda Ayly Aıryq degen ózenniń boıynda belgili ánshi-kompozıtor Ǵazız Faızollauly alyp qashqan. Keıin bunyń arty úlken daý bolyp, ol daýǵa ataqty Balýan Sholaqtyń qatysqany tarıhtan belgili. Birjan saldyń Máti Dáýleni de tuńǵysh ret halyqpen qaýyshty. Shóje aqyn bir sózinde «Qazaqta bir qutym bar, Máti Dáýlen, ishinde barlyq qazaq jalǵyz sáýlem» deıdi. Sondaı-aq Abaıdyń sózine Birjan sal shyǵardy degen «Jasymda ǵylym bar dep eskermedim» jáne «Men kórdim uzyn qaıyń qulaǵanyn» degen eki án týraly derekterdiń bir-birimen keraǵarlyǵy bizdi dúdamal oılarǵa qaldyryp turǵanyn jasyra almaımyz. Máselen, Abaı óziniń «Jasymda ǵylym bar dep eskermedim» degen óleńin 1885 jyly jazǵan. Al Birjan saldyń Abaımen kezdesken oqıǵasy 1868 -1869 jyldary bolǵan. Óıtkeni Birjan sal men Sara aıtysy 1869 jyly ótken degen derek nanymdylaý. Birjan sal Abaıǵa osy Jetisýǵa bara jatqan saparynda kezdesken. Biraq keı derekter Abaı men Birjannyń Shyńǵystaý ólkesindegi Barlybaı jaılaýyndaǵy kezdesýi 1875 jyly bolǵan deıdi. Jazýshy Asqar Súleımenov aǵamyz da óziniń «Adasqaq» atty shyǵarmasynda osylaı degen. Al endi Abaıdyń Lermontovtan aýdarǵan «Men kórdim uzyn qaıyń qulaǵanyn» atty óleńi 1898 jyly jazylǵan. Buǵan shyǵarylǵan Rýbenshteınniń romansy da bar. Bir qyzyǵy, bul óleń jazylǵan kezde Birjan sal ómirde joq, ol kisi 1897 jyly qaıtys bolyp ketken bolyp tur. Keıbir zertteýshiler Birjan men Sara aıtysy 1896 jyly bolǵan degen pikirdi kóldeneń tartady. Óıtkeni Saranyń ózi 1878 jyly dúnıege kelgen deıdi. Olaı bolýy múmkin emes der edik. Sebebi Tórebaı men Saranyń aıtysynda Tórebaı aqyn Saranyń Birjannyń qalaı aıtysqanyn qaı jyly aıtysqanyna deıin óleńge aınaldyrady. Tórebaıdyń deregine súıensek, Sara 1853 — 1954 jyly týǵan bolyp shyǵady. Menińshe, osy derektiń jany bar jáne durystaý. Sol kezde Birjan — Sara aıtysyn jazyp shyǵardy deıtin Árip aqyn 7-10 jas shamasynda ǵana. Árip aqyn 1924 jyly 62 jasynda qaıtys boldy. Biraq Árip aqyn 1882 jyly Qazaq — Qytaı shekarasyn bólgen kezde (ol kezde orys — qytaı shekarasy), sol ekspedıııanyń quramynda bolyp, Sara aqynnyń óz aýzynan aıtysty jazyp alǵan degen derekter bar. Sondaı-aq «Birjan — Sara» aıtysyn tuńǵysh ret ótken ǵasyrdyń basynda baspadan basyp shyǵarǵan Júsipbek Shaıholıslámuly da óziniń aıtysty Saranyń óz aýzynan jazyp alǵanyn jazyp ketken. Aıtysta Birjan Abaıdy «jas jolbarys» dep sýretteıdi. Bunyń ózi aıtystyń 1869 jyly bolǵandyǵyna aıǵaq bolǵandaı. Óıtkeni aıtys 1896 jyly bolar bolsa, bul kezde mosqal tartyp qalǵan Abaı aqyn «jas jolbarys» dep sýrettelmes edi. Aıtystyń bolǵanyna taǵy bir derek: jazýshy Sábıt Muqanov Birjan saldyń aǵasy Nurjannyń Ahmetjan degen balasyna kezdesip tildeskenin, sol joly Ahmetjan Jetisýǵa Birjanǵa atqosshy bolyp barǵanyn, aıtysty kózimen kórgenin jazýshyǵa estelik qylyp aıtqan.
Meniń óz basym Eshkiólmes degen taýǵa arnaıy bardym. Orazhan degen kisi meni arnaıy aparyp, týra aıtystyń bolǵan ornyn kórsetti. Ol jerdi kúni búginge deıin «Toǵyzqumalaq» dep ataıdy eken. Osynyń barlyǵy Birjannyń Abaı óleńderine sóz jazdy degennen týǵan pikirler. Biraq qolda bar derekterdiń bir-birine qaıshylyǵy Abaı óleńderine Birjan sal án shyǵardy dep kesip aıtýǵa qol baılaý bolyp turǵany da shyndyq.
Taǵy bir úlken másele, Birjan saldyń jerlengen jeri jóninde. Bul týrasynda kezinde qaıshy pikirler kóp bolǵan. Osy máseleniń anyq-qanyǵyna kóz jetkizeıin degen maqsatpen, 90-jyldardyń orta kezinde Kókshetaýǵa bardym. Sonda Birjan saldyń múrdesiniń qaı jerde jatqanyn biletin musylmansha-oryssha saýatty bir zııaly qarııaǵa kezdestim. Ol kisiniń ákesi Birjan ólgende jerleý sharalarynyń ishinde bolǵan. Biletin aqsaqaldardyń qarsylyǵyna qaramaı Birjanǵa basqa jerden beıit soqtyrǵan soń, álgi qarııanyń ákesi «sen endi bul jerdi óziń bilip júr, keıin zaman jaqsarǵanda elge kórsetersiń» dep tabystaıdy. Sondaı-aq sol joly Birjan saldyń keshke jaqyn shyǵyp án aıtatyn Buzaý tóbesin de kórdim. Osy jerden shyrqaǵan Birjan saldyń áni 14 shaqyrymǵa jetedi eken. Odan keıin ol kisi maǵan ataqty Qojaǵul bulaǵyn kórsetti. Biraq bulaqtyń qazirgi jaǵdaıy óte aıanyshty, tipti adam shoshıtyndaı… Bulaqtyń aınalasyn bir belsendiler býldozermen aıǵyz-aıǵyz kúretip tastapty. Kózi bitelip qalǵan káýsarda bir tamshy sý joq, múlde keýip qalǵan.
Gıtler álemdi óziniń tórt birdeı jandaıshabymen jaýlaı alǵan joq. Nemister álemdi ózderiniń tórt uly kompozıtory: Bah, Gaıdn, Moart, Bethovenderdiń darynymen jaýlady. Táńir bizge Birjan sal, Muhıt, Aqan seri bastaǵan, Qurmanǵazy, Táttimbet, Dáýletkereı bastaǵan tolyp jatqan dúnıejúzinde teńdesi joq álemdik mýzyka alyptaryn berdi. Biraq Táýelsizdik alǵan Qazaq eli osynshama mol murany álemdik mádenıettiń jaýharyna aınaldyrmaq túgili, jalpy qazaqtyń rýhanı azyǵy qyla almaı otyrǵan jaǵdaıymyz bar. «Adyrna» ulttyq-etnografııalyq birlestigi uıymdastyrǵan halqymyzdyń uly kompozıtory Birjan sal týraly ıgi shara halyq mýzykasyna degen jańa betburystyń basy bolǵaı.
Tursynbek KÁKIShEV, akademık:
- «Birjan — Sara» operasynyń qalaı jazylǵanyn biletin adammyn. 1944 jyly Aqmola qalasyna qazaqtyń uly kompozıtory Muqan Tólebaev kelip, Qosymjan Babaqovtyń úıinde bir aı jatty. Sol ýaqytta men Qosymjan Babaqovpen birge Aqmolanyń oblystyq teatrynda jumys istep, úıinde birge turatynmyn. Kún saıyn ekeýi túngi bir-ekige deıin jumys isteıtin. «Birjan — Sara» operasy osylaı dúnıege kelgen. 1946 jyly týyndy úlken sahnada qoıylǵanda da alǵashqy tyńdaýshylarynyń biri boldym. Bul — men úshin úlken maqtanysh. Birjannyń murasy qazaq bar jerinde máńgi jasaı beredi dep senemiz.
Maral TEMIRTASOV:
- Meniń ákem — Muhamedqalı Birjannyń uly Temirtastyń balasy. Iaǵnı men Birjannyń shóberesi bolyp kelemin. Asyl, Aqyqtan urpaq bar-joǵyn anyq bilmeımin. Bar bolǵan kúnde de baılanysymyz joq. Temirtastyń kindiginen bir qyz, bir ul taraǵan. Qýǵyn-súrgin zobalańy Birjan sal urpaqtaryn da aınalyp ótpegen. Atamyz shahtada jumys istep júrip, «halyq jaýy» degen jalamen bir túnde Sibirge aıdalyp ketip, súıegi sol jaqta qalypty. Ájemiz týraly da naqty derek joq. Áıteýir ákemiz Muhamedqalı aman-esen soǵystan keıin elge oralady. Tórt ul ósirgen. Ol kisiniń ájepteýir qońyr daýysy bolatyn. «Temirtasty» aıtyp otyratyn.
Ákemizdiń aıtýy boıynsha, Birjan atam 16 jasynda tús kóripti. Sonda bir qarııa «Óleń alasyń ba, kógen alasyń ba?» dep suraǵan kórinedi. Sonda ol «Atamnyń 1500 jylqysy bar, maǵan óleń kerek» degen eken. Tańerteń tursa, óne boıyn óleń kernep jatypty. Sodan bastap ónerdi janyna serik etedi.
Atamyz jap-jaqsy án shyrqaǵanymen, qarapaıym tirshilik keshken. Ol zamanda ony «Birjannyń nemeresi» dep eshkim áspetteı de qoımaǵan.
Ózim 7-synyptan beri sportpen aınalysamyn. Mektepte dene shynyqtyrý sabaǵynyń muǵalimimin. Bizge óner darymapty. Degenmen aǵamnyń azdap án salatyny bar. Balalarymyz talpynys jasap júr. Qudaıǵa shúkir, Birjan atamyzdyń bes shópshegi men úsh týajaty ósip keledi.
Baıanǵalı ÁLIMJANOV, belgili aqyn, Birjannyń atalas týysy:
- Birjannyń sýreti dep kórip júrgenimiz anyq ózi emes. Eshkim ol kisini arnaıy túsirmegen. Keńes zamanynda basyna eskertkish ornatý úshin «Birjannyń sýretin tabyńdar» degen buıryq bolǵan eken. Bizdiń elde aýdandyq mádenıet bólimin basqarǵan Áshken degen azamat bar-tyn. Jany qysylǵannan óz atasynyń beınesin bergen kórinedi. Keıin ózi birneshe ret «Birjan dep júrgenderiń meniń atam» dep kúletin. Ony ózimiz de biletinbiz. Músinshi Tólegen Dosmaǵambetovtiń qolynan shyqqan eki eskertkish Kókshetaý qalasynda jáne zıratynyń basyna ornatyldy. Ondaǵy beıne Temirtastyń balasy Muqametqalı aqsaqalǵa uqsaıdy. Sýretshi sol kisige qarap otyryp, obrazyn jasaǵan. Qyr muryndy, shoqsha saqal, dombyra ustap turǵan kisi Birjan sal emes. Bul — aıtylýy tıis shyndyq.
Taǵy bir, sóz júzinde qalyp kele jatqan másele, Eńbekshilder aýdany «Birjan sal» dep atalýy turǵysynda. Birde Elbasy Kókshetaýǵa kelgende aqsaqaldar «Eńbekshilder» aýdanyn Birjan sal aýdany dep atasaq qaıtedi?» dep suraq qoıdy. Prezıdent: «Usynyńyzdar, qoldaımyz» dedi. Sodan usynys jiberilip, ol qaralyp, úsh-tórt jyl buryn oń sheshim shyqqan. Biraq sonyń aıaǵy sıyrquıymshaqtanyp, zań ózgerip, jekelegen kisi attary jer-sý ataýlaryna berilmeıtin boldy. Biraq alǵashqy sheshim keıingi zań shyqqanǵa deıin júzege asýy kerek edi. Sol boıy bul bastama aıaqsyz qaldy. Sal-seriniń mereıtoılary da, ókinishke qaraı aýdandyq, oblystyq deńgeıde ǵana ótip keledi.
Aldaǵy ýaqytta osy jaǵy eskerilse…
Qanshaıym BAIDÁÝLETOVA, «Aıqyn».
