Ekı-üş jyldyŋ aldy bolu kerek, aitys önerınıŋ bügıngı deŋgeige jetuıne köp küş jūmsaǧan şär aqyn Jürsın Ermanovqa otyzǧa jetpei opat bolǧan Orazaly saqi Dosbosynov turaly maqala jazyp beruge qolqa saldyq. Bıraq, Jükeŋ kelısım bergen mezgılden maqalany keşıktıre berdı. Bır-ekı märte qoŋyrau şaldyq. Künderdıŋ künı Jükeŋ redaksiiaǧa keldı, qolynda «Qūlmambettıŋ qūlyny» deitın degdar esse bar.«Äi, ınım-ai, Orazaly turaly jazu maǧan qanşalyqty azap ekenın sezınesıŋ be? Jaǧymdy sauyp otyryp Jarylqasynnyŋ balasy jaily estelık jazu üş ūiyqtasam tüsıme kırıp pe edı?» – dep bastalatyn qūsni-hat joqtaudyŋ keşıkkendegı mınäiı sebebın sonda baryp tüsındık.
Jadymyzǧa Äbdıraştyŋ Jarasqanynyŋ Saǧat Äşımbaevtyŋ bolmysyna qaşaǧan:
– Maqtau öleŋ jazaiyn dep jürgende,
Joqtau öleŋ jazǧyzǧanyŋ netkenıŋ? – deitın epitafiia joldary orala berdı.
Tūl aiǧyrdyŋ qūiryq tūqylyndai ǧana mynau bes kün jalǧannan Orazaly şaiyr Dosbosynovtyŋ köşkenıne de bırşama jyldyŋ jüzı bolypty-au…Qazaqtyŋ aldaspanyna balanatyn aitys önerınıŋ tarihynda 2004 jyldyŋ 31 qazany qaraly kün bolyp qaldy. Sonau Keŋester däuırınıŋ kemesı bodan ūlttardyŋ RUH atty alyp aisbergıne soǧylyp qairaŋdap qalǧan şaqta, eskı men jaŋanyŋ tartysy şarpysyp tūrǧan tūsta kebısın ökşelei kise de ūlttyq jauapkerşılıktı anyq sezıngen qazaq ruhaniiaty Azattyqtyŋ kök tuyn tıkteuge kömekke keldı. «Jüregım men zarlymyn jaralyǧa» dep ysqyşynan ot şaşqan qobyzyn qolyna alyp Bekbolattyŋ küŋırengenı sol tūs bolatyn. Kömeiıne kün säulesı tüsken Ramazan änşınıŋ maidaqoŋyr äuenı Alty alaştyŋ jelbırjeken jūrtyn öz yrǧaǧymen äldilep bastaǧan şaǧy. Būl – naryq pen naubaihananyŋ ekı ortasyn jol qylǧan qalyŋ būqaranyŋ kıtap patşalyǧynan alystap qalǧan kezı edı. Sol tūsta osy bır bos qalǧan keŋıstıktıŋ bır pūşpaǧyndaǧy ruhani mındettı atamūra aitys önerı qolǧa aldy.
Būl, bälkım, ülken söz bolyp şyǧuy da mümkın, alaida aidyŋ qiyǧyndai ǧana aqiqat osy.Qaita qūrudyŋ «qyzuy» buynǧa tüsıp, qos qoǧam qalyŋ äleumettı qaqpaqylǧa salyp jatqan älgı bır eleŋ-alaŋ tūsta talantynyŋ tübınde qalǧyp jatudy qoş körmegen bahadürler aldaspanyn oŋdy-soldy sermep aitys alamanyna lap qoidy. Olar osy bır arda önerge betbūrys äkeluden būryn, halyqtyŋ basylyp qalǧan ruhyn köterudı aldaryna baǧdarşam ettı. Aitysty mazmūn jaǧynan ǧana emes, pışın, tür, ūlttyq ūstyn, dästürşıldık, qyl aiaǧy jariialylyq tūrǧysynan tübegeilı özgertuge qadam jasady. Ol jemıstı boldy da. Mūny nege aityp otyrmyz? Aitys önerınıŋ bügıngı jasauyldaryna daŋǧyl jol salyp bergen sol azamattardyŋ bırazynyŋ ǧūmyry kelte qaiyryldy. Olar: atamūra önerge tūtqiyldan «iligailap» kırıp, qapyda qaraqşylar qolynan mert bolǧan jarkenttık jampoz Jandarbek Begımbetov, eldık mūratty, ūlttyq ruhty Esıldıŋ erke aǧysynyŋ arnasymen qazaq sahnasyna şyǧarǧan, qapelımde ajal jastyǧyna bas qoiǧan Erık Asqarov, janyna Kandagar men Kabul erte jara salǧan, äzız basyn aitysqa kelıp kötergen jambyldyq qabylan Äzımbek Janqūliev.Ökınışke qarai, oida joq jerden qūiryqty jūldyzdai Orazaly aǧyp tüstı.Nebary jiyrma bır-aq jasynda taǧdyr-tūzy tausylǧan jambyldyq Artyǧali Ybyraevtyŋ:
– Adamdar syiǧan tabytqa,
Aqyndar bıraq syimaidy, – degen jyr joldary jürektı jiı türtkıleidı.
Bız keide jalpaqşeşeilıkke salyp, şyǧarmaşylyq tūlǧalardyŋ özıne laiyqty baǧasyn bermei jatamyz. Qazaq öleŋınde orda būzar şaǧyna deiın öz oryndaryn aiqyndap ketken, «söz önerı dertpen teŋ» degendı jerıne jetkızıp berıp ketken qos aqynnyŋ taǧdyry turaly jiı oiǧa qalamyz. Onyŋ bırı – qazaq öleŋınde töŋkerıs jasaǧan Tölegen Aibergenov, ekınşısı – Täuelsızdıktıŋ näsıp etuımen qazaq aitysyna reforma alyp kelgen Orazaly Dosbosynov. Ras, aitystyŋ aişylyq jerge ūzap ketuıne şyǧarmaşylyq ızdenıs jaǧynan tıkelei yqpal etken, uaqyt öte kele betbūrys jasaǧanyn özderı de sezınbei qalǧan sausaqpen ǧana sanarlyq azamattardy bız ılkıde bır sanamalap şyqqanbyz, qaitalaudy da ar körmeimız. Olar: Mūhametjan Tazabekov, Bekarys Şoibekov, Orazaly Dosbosynov jäne Balǧymbek İmaşev. Ärqaisysy öz şamasy kelgenşe aitystyŋ sapalyq deŋgeiın arttyrdy. Olardyŋ ärqaisysynyŋ özındık sony soqpaǧy, buryl būiraty bar topyraqtan tamyr alǧan talanttar.
Bügıngı aitys önerındegı örteŋge şyqqan kök jelektei jaiqalǧan jas talanttardyŋ täleilı boluyna, qanattary qataiuyna aldyŋǧy buynnyŋ qosqan ülesı orasan. Ekı jastyŋ bırıne kelmesten bır qoldan jeŋ, bır jaǧadan bas şyǧaryp bütın mektep qalyptastyruǧa bar küş-jıgerlerın salǧan sol sanauly ǧana aqyndardyŋ bel ortasynda qasqa tısınıŋ arasynan söz boraǧan qarǧa boily Orazaly marqūm da jürdı.
Äsılı, qasietı, kepietı de bölek Jetısu topyraǧy – Qydyr qariianyŋ jele jortyp bara jatqanda dorbasynyŋ tübı sögıtılıp, bır tüiır dänı qalǧan jer bolsa kerek. Ūlt ruhaniiatyna ūly tuyndylar ūsynǧan kesek tūlǧalar, eldı-jerdı qorǧaudyŋ sūrapyl ülgılerın qaldyrǧan batyrlardyŋ tarihi şejıresı osylai demeske laj qaldyrmai otyr.
Osyndai jerasty sulary sekıldı bırımen-bırı bailanysyp jatqan qūbylystar öz äserın bermei qoimaidy eken. Qara jerdı jaryp şyqpaiynşa özegı tynyş tappaityn eŋ paidaly Geizer suyn ärkım-aq bıluge tiıs. Hantäŋırınıŋ bauraiyn būzyp-jaryp şyqqan sol Geizer suy syndy qūbylys – Orazaly edı.
– Atym Oraz bolǧanmen,
Otyzdan jasym aspaǧan,
İegin saqal jappaǧan,
Süiinbaimyn, Jambylmyn,
Taŋjaryqpyn, Şarǧynmyn,
Basynan söz aspaǧan!
Ködekten qalǧan bir ūlmyn,
Qaimyqpai söiler patşadan.
Qūlmambetten qalǧan qūlynmyn
– Halyqtyŋ özi baptaǧan,
– dep borandy künı būidasy tozǧan qaiyqpen teŋızge saparǧa şyqty.
Keşegı qara öleŋnen dauyl tūrǧyzǧan ūly babalarymyz Süiınbai men Jambyldyŋ, Şarǧyn men Taŋjaryqtyŋ, Qūlmambet pen Ködek dästürınıŋ bırden-bır jalǧastyruşysy bolǧan, halyq auyz ädebietınıŋ qaimaǧy men qainaryn qanyp ışken, taudyŋ dana şaldary saqalyna orap jürıp ösırgen Orazaly aqyn qazaq aitysyna abyzdardyŋ köne saryny men ördıŋ möldır būlaǧyndai tazalyqty alyp keldı. Suyrypsalma önerdıŋ tūma tabiǧatyn sarailarda san ret paş ettı. Işkı mädenietı men boiyn kernegen būla talanty, qalaqtai ǧana bıtımındegı bas bermes asau mınezı Jaratuşynyŋ jüregıne qūiǧan jyly aǧysyn jasandylyqtan, jolbikelıkten, järkeştıkten, jaramsaqtyqtan ada boluǧa köp septestı. Jazba öleŋderdıŋ özınde kezdese bermeitın ışkı-syrtqy bailanystarda ädebiet synşylary kütpegen ǧajaiyp ülgılerge bardy. Jymiyp otyryp nebır obrazdar tüzdı. Äleumettık teŋsızdık pen qaimana jūrttyŋ bailyǧyn qapyda uysyna tüsırgen «köldeneŋ kök attylardy», kışkentai ǧana bilıgın ırı qanau qūralyna ainaldyrǧan äumeser äkım-qaralardy san ret syn tezıne aldy. Keşegı ūlt mūratyn ömırlık ūstanymyna ainaldyrǧan Alaş arystarynyŋ astanasyna ainalǧan aqiqatty jyr qyldy. Şymbolat Dıldebaevtan qalǧan şyndyqtyŋ aulasyna tünedı. HH ǧasyrdyŋ ūly aqyny Mūqaǧali Maqataevtyŋ jyrlaryndaǧy bekzadalyqty, aqsüiektıktı, äşadylyqty aitys mınbesıne mülde özge sipatta türlendırıp alyp şyqty.
Ekınşı düniejüzılık qyrǧynnyŋ bas batyry Bauyrjan Momyşūly myna bır tämsıldı küiıp ketkende aitqan boluy kerek: «Aqiqat, şyndyq deitın bar, bıraq ol ünemı keşıgıp jüredı». Osy bır ūly batyrdyŋ ūǧymy qamşynyŋ sabyndai ǧana qysqa däuren keşken Orazaly Dosbosynovtyŋ şyǧarmaşylyq, azamattyq bolmysynda erterek üstemdık qūrsa qūba-qūp bolar edı.
«Tuǧan ai – turaǧan et» degen ras eken, arnasynan asyp-tasyp, qaita basylyp ötıp jatqan ömır-dariia qalaqtai ǧana Orazaly Jarylqasynūlynyŋ tarihi aitystar jasaǧanyn sät saiyn aldymyzǧa äkeledı. Qaisybır «atqa jeŋıl, taiǧa şap» aqyndar sekıldı bır sättık daŋqqa nemese talai aqynnyŋ talqanyn tauysqan temır-tersek üşın emes, saf önerdıŋ ömırşeŋdıgı üşın öleŋ ozdyrdy.
Qadyr Myrza Älı bırde: «Qazaqtyŋ ırı aqyndarynyŋ tıl syndyryp, älıp tanyǧan mektebı dombyranyŋ bauyrynan örbıgen öleŋ-jyrlar älemı edı. Qazır qazaq jyryna dombyradan keletın aqyndar az, endıgı jerde ondailar azaia da bermek. Bardyŋ narqyn, joqtyŋ parqyn bılmeumen küresu kerek» – degen edı. Bızdıŋşe būl anyqtama jazba aqyndarmen qatar aitys önerınde airyqşa ızı bar aibozdarǧa da arnalyp aitylǧany sözsız. Būl tızımnıŋ juan ortasynda oraq tıldı Orazaly şaiyrdyŋ baryna qapysyz senesız.
15 qaraşa kelgen saiyn jüregımız älsın-älsın ornynan yrşyp tüsedı.
Ilgerıdegı jyly bir top azamat aqynnyŋ tuǧan auyly – Raiymbek audanyndaǧy Tegistikke arnaiy at basyn būrdy. Orazalyny este qaldyruǧa arnap ülken aitys ötkızdı. Aldaǧy uaqytta Orazaly Dosbosynovty mäŋgılık este qaldyru maqsatynda jergılıktı atqaruşy bilıktıŋ kömegımen, mäslihat qūramy arqyly bırqatar şaralar ötkızu mäselesı kün tärtıbınde tūr. «Ölı razy bolmai tırı baiymaidy» deidı halyq naqyly. Al Azamatyn ūlyqtaǧan ūlttyŋ kökjiegı kestelı. Aitystyŋ alhimigı – Orazaly turaly az-kem tolǧanǧandaǧy aitpaq oiymyz da osy edı. Al jūldyzdy qūiryqtai aǧyp ötıp, maqşar taŋyna tap bolǧandar sät saiyn qūlaq tübıŋde «Tırılermen tırımın» dep sybyrlap tūratyndai… Rasynda, baqiǧa köşken bahadürler jaily ärdaiym jyly söz aitu – tırılerge mındet, paryz. Öitkenı, ölgender qaityp kelmeidı…
Janarbek ÄŞIMJAN,
«Daryn» memlekettık jastar syilyǧynyŋ laureaty
