Eki-úsh jyldyń aldy bolý kerek, aıtys óneriniń búgingi deńgeıge jetýine kóp kúsh jumsaǵan shár aqyn Júrsin Ermanovqa otyzǵa jetpeı opat bolǵan Orazaly saqı Dosbosynov týraly maqala jazyp berýge qolqa saldyq. Biraq, Júkeń kelisim bergen mezgilden maqalany keshiktire berdi. Bir-eki márte qońyraý shaldyq. Kúnderdiń kúni Júkeń redakııaǵa keldi, qolynda «Qulmambettiń qulyny» deıtin degdar esse bar.«Áı, inim-aı, Orazaly týraly jazý maǵan qanshalyqty azap ekenin sezinesiń be? Jaǵymdy saýyp otyryp Jarylqasynnyń balasy jaıly estelik jazý úsh uıyqtasam túsime kirip pe edi?» – dep bastalatyn qusnı-hat joqtaýdyń keshikkendegi mináıi sebebin sonda baryp túsindik.
Jadymyzǵa Ábdirashtyń Jarasqanynyń Saǵat Áshimbaevtyń bolmysyna qashaǵan:
– Maqtaý óleń jazaıyn dep júrgende,
Joqtaý óleń jazǵyzǵanyń netkeniń? – deıtin epıtafııa joldary orala berdi.
Tul aıǵyrdyń quıryq tuqylyndaı ǵana mynaý bes kún jalǵannan Orazaly shaıyr Dosbosynovtyń kóshkenine de birshama jyldyń júzi bolypty-aý…Qazaqtyń aldaspanyna balanatyn aıtys óneriniń tarıhynda 2004 jyldyń 31 qazany qaraly kún bolyp qaldy. Sonaý Keńester dáýiriniń kemesi bodan ulttardyń RÝH atty alyp aısbergine soǵylyp qaırańdap qalǵan shaqta, eski men jańanyń tartysy sharpysyp turǵan tusta kebisin óksheleı kıse de ulttyq jaýapkershilikti anyq sezingen qazaq rýhanııaty Azattyqtyń kók týyn tikteýge kómekke keldi. «Júregim men zarlymyn jaralyǵa» dep ysqyshynan ot shashqan qobyzyn qolyna alyp Bekbolattyń kúńirengeni sol tus bolatyn. Kómeıine kún sáýlesi túsken Ramazan ánshiniń maıdaqońyr áýeni Alty alashtyń jelbirjeken jurtyn óz yrǵaǵymen áldılep bastaǵan shaǵy. Bul – naryq pen naýbaıhananyń eki ortasyn jol qylǵan qalyń buqaranyń kitap patshalyǵynan alystap qalǵan kezi edi. Sol tusta osy bir bos qalǵan keńistiktiń bir pushpaǵyndaǵy rýhanı mindetti atamura aıtys óneri qolǵa aldy.
Bul, bálkim, úlken sóz bolyp shyǵýy da múmkin, alaıda aıdyń qıyǵyndaı ǵana aqıqat osy.Qaıta qurýdyń «qyzýy» býynǵa túsip, qos qoǵam qalyń áleýmetti qaqpaqylǵa salyp jatqan álgi bir eleń-alań tusta talantynyń túbinde qalǵyp jatýdy qosh kórmegen bahadúrler aldaspanyn ońdy-soldy sermep aıtys alamanyna lap qoıdy. Olar osy bir arda ónerge betburys ákelýden buryn, halyqtyń basylyp qalǵan rýhyn kóterýdi aldaryna baǵdarsham etti. Aıtysty mazmun jaǵynan ǵana emes, pishin, túr, ulttyq ustyn, dástúrshildik, qyl aıaǵy jarııalylyq turǵysynan túbegeıli ózgertýge qadam jasady. Ol jemisti boldy da. Muny nege aıtyp otyrmyz? Aıtys óneriniń búgingi jasaýyldaryna dańǵyl jol salyp bergen sol azamattardyń birazynyń ǵumyry kelte qaıyryldy. Olar: atamura ónerge tutqıyldan «ılıgaılap» kirip, qapyda qaraqshylar qolynan mert bolǵan jarkenttik jampoz Jandarbek Begimbetov, eldik muratty, ulttyq rýhty Esildiń erke aǵysynyń arnasymen qazaq sahnasyna shyǵarǵan, qapelimde ajal jastyǵyna bas qoıǵan Erik Asqarov, janyna Kandagar men Kabýl erte jara salǵan, áziz basyn aıtysqa kelip kótergen jambyldyq qabylan Ázimbek Janqulıev.Ókinishke qaraı, oıda joq jerden quıryqty juldyzdaı Orazaly aǵyp tústi.Nebary jıyrma bir-aq jasynda taǵdyr-tuzy taýsylǵan jambyldyq Artyǵalı Ybyraevtyń:
– Adamdar syıǵan tabytqa,
Aqyndar biraq syımaıdy, – degen jyr joldary júrekti jıi túrtkileıdi.
Biz keıde jalpaqshesheılikke salyp, shyǵarmashylyq tulǵalardyń ózine laıyqty baǵasyn bermeı jatamyz. Qazaq óleńinde orda buzar shaǵyna deıin óz oryndaryn aıqyndap ketken, «sóz óneri dertpen teń» degendi jerine jetkizip berip ketken qos aqynnyń taǵdyry týraly jıi oıǵa qalamyz. Onyń biri – qazaq óleńinde tóńkeris jasaǵan Tólegen Aıbergenov, ekinshisi – Táýelsizdiktiń násip etýimen qazaq aıtysyna reforma alyp kelgen Orazaly Dosbosynov. Ras, aıtystyń aıshylyq jerge uzap ketýine shyǵarmashylyq izdenis jaǵynan tikeleı yqpal etken, ýaqyt óte kele betburys jasaǵanyn ózderi de sezinbeı qalǵan saýsaqpen ǵana sanarlyq azamattardy biz ilkide bir sanamalap shyqqanbyz, qaıtalaýdy da ar kórmeımiz. Olar: Muhametjan Tazabekov, Bekarys Shoıbekov, Orazaly Dosbosynov jáne Balǵymbek Imashev. Árqaısysy óz shamasy kelgenshe aıtystyń sapalyq deńgeıin arttyrdy. Olardyń árqaısysynyń ózindik sony soqpaǵy, býryl buıraty bar topyraqtan tamyr alǵan talanttar.
Búgingi aıtys ónerindegi órteńge shyqqan kók jelekteı jaıqalǵan jas talanttardyń táleıli bolýyna, qanattary qataıýyna aldyńǵy býynnyń qosqan úlesi orasan. Eki jastyń birine kelmesten bir qoldan jeń, bir jaǵadan bas shyǵaryp bútin mektep qalyptastyrýǵa bar kúsh-jigerlerin salǵan sol sanaýly ǵana aqyndardyń bel ortasynda qasqa tisiniń arasynan sóz boraǵan qarǵa boıly Orazaly marqum da júrdi.
Ásili, qasıeti, kepıeti de bólek Jetisý topyraǵy – Qydyr qarııanyń jele jortyp bara jatqanda dorbasynyń túbi sógitilip, bir túıir dáni qalǵan jer bolsa kerek. Ult rýhanııatyna uly týyndylar usynǵan kesek tulǵalar, eldi-jerdi qorǵaýdyń surapyl úlgilerin qaldyrǵan batyrlardyń tarıhı shejiresi osylaı demeske laj qaldyrmaı otyr.
Osyndaı jerasty sýlary sekildi birimen-biri baılanysyp jatqan qubylystar óz áserin bermeı qoımaıdy eken. Qara jerdi jaryp shyqpaıynsha ózegi tynysh tappaıtyn eń paıdaly Geızer sýyn árkim-aq bilýge tıis. Hantáńiriniń baýraıyn buzyp-jaryp shyqqan sol Geızer sýy syndy qubylys – Orazaly edi.
– Atym Oraz bolǵanmen,
Otyzdan jasym aspaǵan,
Iegin saqal jappaǵan,
Súıinbaımyn, Jambylmyn,
Tańjaryqpyn, Sharǵynmyn,
Basynan sóz aspaǵan!
Kódekten qalǵan bir ulmyn,
Qaımyqpaı sóıler patshadan.
Qulmambetten qalǵan qulynmyn
– Halyqtyń ózi baptaǵan,
– dep borandy kúni buıdasy tozǵan qaıyqpen teńizge saparǵa shyqty.
Keshegi qara óleńnen daýyl turǵyzǵan uly babalarymyz Súıinbaı men Jambyldyń, Sharǵyn men Tańjaryqtyń, Qulmambet pen Kódek dástúriniń birden-bir jalǵastyrýshysy bolǵan, halyq aýyz ádebıetiniń qaımaǵy men qaınaryn qanyp ishken, taýdyń dana shaldary saqalyna orap júrip ósirgen Orazaly aqyn qazaq aıtysyna abyzdardyń kóne saryny men órdiń móldir bulaǵyndaı tazalyqty alyp keldi. Sýyrypsalma ónerdiń tuma tabıǵatyn saraılarda san ret pash etti. Ishki mádenıeti men boıyn kernegen bula talanty, qalaqtaı ǵana bitimindegi bas bermes asaý minezi Jaratýshynyń júregine quıǵan jyly aǵysyn jasandylyqtan, jolbıkelikten, járkeshtikten, jaramsaqtyqtan ada bolýǵa kóp septesti. Jazba óleńderdiń ózinde kezdese bermeıtin ishki-syrtqy baılanystarda ádebıet synshylary kútpegen ǵajaıyp úlgilerge bardy. Jymıyp otyryp nebir obrazdar túzdi. Áleýmettik teńsizdik pen qaımana jurttyń baılyǵyn qapyda ýysyna túsirgen «kóldeneń kók attylardy», kishkentaı ǵana bıligin iri qanaý quralyna aınaldyrǵan áýmeser ákim-qaralardy san ret syn tezine aldy. Keshegi ult muratyn ómirlik ustanymyna aınaldyrǵan Alash arystarynyń astanasyna aınalǵan aqıqatty jyr qyldy. Shymbolat Dildebaevtan qalǵan shyndyqtyń aýlasyna túnedi. HH ǵasyrdyń uly aqyny Muqaǵalı Maqataevtyń jyrlaryndaǵy bekzadalyqty, aqsúıektikti, áadylyqty aıtys minbesine múlde ózge sıpatta túrlendirip alyp shyqty.
Ekinshi dúnıejúzilik qyrǵynnyń bas batyry Baýyrjan Momyshuly myna bir támsildi kúıip ketkende aıtqan bolýy kerek: «Aqıqat, shyndyq deıtin bar, biraq ol únemi keshigip júredi». Osy bir uly batyrdyń uǵymy qamshynyń sabyndaı ǵana qysqa dáýren keshken Orazaly Dosbosynovtyń shyǵarmashylyq, azamattyq bolmysynda erterek ústemdik qursa quba-qup bolar edi.
«Týǵan aı – týraǵan et» degen ras eken, arnasynan asyp-tasyp, qaıta basylyp ótip jatqan ómir-darııa qalaqtaı ǵana Orazaly Jarylqasynulynyń tarıhı aıtystar jasaǵanyn sát saıyn aldymyzǵa ákeledi. Qaısybir «atqa jeńil, taıǵa shap» aqyndar sekildi bir sáttik dańqqa nemese talaı aqynnyń talqanyn taýysqan temir-tersek úshin emes, saf ónerdiń ómirsheńdigi úshin óleń ozdyrdy.
Qadyr Myrza Áli birde: «Qazaqtyń iri aqyndarynyń til syndyryp, álip tanyǵan mektebi dombyranyń baýyrynan órbigen óleń-jyrlar álemi edi. Qazir qazaq jyryna dombyradan keletin aqyndar az, endigi jerde ondaılar azaıa da bermek. Bardyń narqyn, joqtyń parqyn bilmeýmen kúresý kerek» – degen edi. Bizdińshe bul anyqtama jazba aqyndarmen qatar aıtys ónerinde aıryqsha izi bar aıbozdarǵa da arnalyp aıtylǵany sózsiz. Bul tizimniń jýan ortasynda oraq tildi Orazaly shaıyrdyń baryna qapysyz senesiz.
15 qarasha kelgen saıyn júregimiz álsin-álsin ornynan yrshyp túsedi.
Ilgeridegi jyly bir top azamat aqynnyń týǵan aýyly – Raıymbek aýdanyndaǵy Tegistikke arnaıy at basyn burdy. Orazalyny este qaldyrýǵa arnap úlken aıtys ótkizdi. Aldaǵy ýaqytta Orazaly Dosbosynovty máńgilik este qaldyrý maqsatynda jergilikti atqarýshy bıliktiń kómegimen, máslıhat quramy arqyly birqatar sharalar ótkizý máselesi kún tártibinde tur. «Óli razy bolmaı tiri baıymaıdy» deıdi halyq naqyly. Al Azamatyn ulyqtaǵan ulttyń kókjıegi kesteli. Aıtystyń alhımıgi – Orazaly týraly az-kem tolǵanǵandaǵy aıtpaq oıymyz da osy edi. Al juldyzdy quıryqtaı aǵyp ótip, maqshar tańyna tap bolǵandar sát saıyn qulaq túbińde «Tirilermen tirimin» dep sybyrlap turatyndaı… Rasynda, baqıǵa kóshken bahadúrler jaıly árdaıym jyly sóz aıtý – tirilerge mindet, paryz. Óıtkeni, ólgender qaıtyp kelmeıdi…
Janarbek ÁShIMJAN,
«Daryn» memlekettik jastar syılyǵynyń laýreaty
