ەكى-ءۇش جىلدىڭ الدى بولۋ كەرەك، ايتىس ونەرىنىڭ بۇگىنگى دەڭگەيگە جەتۋىنە كوپ كۇش جۇمساعان ءشار اقىن ءجۇرسىن ەرمانوۆقا وتىزعا جەتپەي وپات بولعان ورازالى ساقي دوسبوسىنوۆ تۋرالى ماقالا جازىپ بەرۋگە قولقا سالدىق. بىراق، جۇكەڭ كەلىسىم بەرگەن مەزگىلدەن ماقالانى كەشىكتىرە بەردى. ءبىر-ەكى مارتە قوڭىراۋ شالدىق. كۇندەردىڭ كۇنى جۇكەڭ رەداكتسياعا كەلدى، قولىندا «قۇلمامبەتتىڭ قۇلىنى» دەيتىن دەگدار ەسسە بار.«ءاي، ءىنىم-اي، ورازالى تۋرالى جازۋ ماعان قانشالىقتى ازاپ ەكەنىن سەزىنەسىڭ بە؟ جاعىمدى ساۋىپ وتىرىپ جارىلقاسىننىڭ بالاسى جايلى ەستەلىك جازۋ ءۇش ۇيىقتاسام تۇسىمە كىرىپ پە ەدى؟» – دەپ باستالاتىن قۇسني-حات جوقتاۋدىڭ كەشىككەندەگى ءمىنايى سەبەبىن سوندا بارىپ تۇسىندىك.
جادىمىزعا ءابدىراشتىڭ جاراسقانىنىڭ ساعات اشىمباەۆتىڭ بولمىسىنا قاشاعان:
– ماقتاۋ ولەڭ جازايىن دەپ جۇرگەندە،
جوقتاۋ ولەڭ جازعىزعانىڭ نەتكەنىڭ؟ – دەيتىن ەپيتافيا جولدارى ورالا بەردى.
تۇل ايعىردىڭ قۇيرىق تۇقىلىنداي عانا مىناۋ بەس كۇن جالعاننان ورازالى شايىر دوسبوسىنوۆتىڭ كوشكەنىنە دە ءبىرشاما جىلدىڭ ءجۇزى بولىپتى-اۋ…قازاقتىڭ الداسپانىنا بالاناتىن ايتىس ونەرىنىڭ تاريحىندا 2004 جىلدىڭ 31 قازانى قارالى كۇن بولىپ قالدى. سوناۋ كەڭەستەر ءداۋىرىنىڭ كەمەسى بودان ۇلتتاردىڭ رۋح اتتى الىپ ايسبەرگىنە سوعىلىپ قايراڭداپ قالعان شاقتا، ەسكى مەن جاڭانىڭ تارتىسى شارپىسىپ تۇرعان تۇستا كەبىسىن وكشەلەي كيسە دە ۇلتتىق جاۋاپكەرشىلىكتى انىق سەزىنگەن قازاق رۋحانياتى ازاتتىقتىڭ كوك تۋىن تىكتەۋگە كومەككە كەلدى. «جۇرەگىم مەن زارلىمىن جارالىعا» دەپ ىسقىشىنان وت شاشقان قوبىزىن قولىنا الىپ بەكبولاتتىڭ كۇڭىرەنگەنى سول تۇس بولاتىن. كومەيىنە كۇن ساۋلەسى تۇسكەن رامازان ءانشىنىڭ مايداقوڭىر اۋەنى التى الاشتىڭ جەلبىرجەكەن جۇرتىن ءوز ىرعاعىمەن الديلەپ باستاعان شاعى. بۇل – نارىق پەن ناۋبايحانانىڭ ەكى ورتاسىن جول قىلعان قالىڭ بۇقارانىڭ كىتاپ پاتشالىعىنان الىستاپ قالعان كەزى ەدى. سول تۇستا وسى ءبىر بوس قالعان كەڭىستىكتىڭ ءبىر پۇشپاعىنداعى رۋحاني مىندەتتى اتامۇرا ايتىس ونەرى قولعا الدى.
بۇل، بالكىم، ۇلكەن ءسوز بولىپ شىعۋى دا مۇمكىن، الايدا ايدىڭ قيىعىنداي عانا اقيقات وسى.قايتا قۇرۋدىڭ «قىزۋى» بۋىنعا ءتۇسىپ، قوس قوعام قالىڭ الەۋمەتتى قاقپاقىلعا سالىپ جاتقان الگى ءبىر ەلەڭ-الاڭ تۇستا تالانتىنىڭ تۇبىندە قالعىپ جاتۋدى قوش كورمەگەن باھادۇرلەر الداسپانىن وڭدى-سولدى سەرمەپ ايتىس الامانىنا لاپ قويدى. ولار وسى ءبىر اردا ونەرگە بەتبۇرىس اكەلۋدەن بۇرىن، حالىقتىڭ باسىلىپ قالعان رۋحىن كوتەرۋدى الدارىنا باعدارشام ەتتى. ايتىستى مازمۇن جاعىنان عانا ەمەس، ءپىشىن، ءتۇر، ۇلتتىق ۇستىن، داستۇرشىلدىك، قىل اياعى جاريالىلىق تۇرعىسىنان تۇبەگەيلى وزگەرتۋگە قادام جاسادى. ول جەمىستى بولدى دا. مۇنى نەگە ايتىپ وتىرمىز؟ ايتىس ونەرىنىڭ بۇگىنگى جاساۋىلدارىنا داڭعىل جول سالىپ بەرگەن سول ازاماتتاردىڭ ءبىرازىنىڭ عۇمىرى كەلتە قايىرىلدى. ولار: اتامۇرا ونەرگە تۇتقيىلدان «يليگايلاپ» كىرىپ، قاپىدا قاراقشىلار قولىنان مەرت بولعان جاركەنتتىك جامپوز جانداربەك بەگىمبەتوۆ، ەلدىك مۇراتتى، ۇلتتىق رۋحتى ەسىلدىڭ ەركە اعىسىنىڭ ارناسىمەن قازاق ساحناسىنا شىعارعان، قاپەلىمدە اجال جاستىعىنا باس قويعان ەرىك اسقاروۆ، جانىنا كانداگار مەن كابۋل ەرتە جارا سالعان، ءازىز باسىن ايتىسقا كەلىپ كوتەرگەن جامبىلدىق قابىلان ازىمبەك جانقۇليەۆ.وكىنىشكە قاراي، ويدا جوق جەردەن قۇيرىقتى جۇلدىزداي ورازالى اعىپ ءتۇستى.نەبارى جيىرما ءبىر-اق جاسىندا تاعدىر-تۇزى تاۋسىلعان جامبىلدىق ارتىعالي ىبىراەۆتىڭ:
– ادامدار سىيعان تابىتقا،
اقىندار بىراق سىيمايدى، – دەگەن جىر جولدارى جۇرەكتى ءجيى تۇرتكىلەيدى.
ءبىز كەيدە جالپاقشەشەيلىككە سالىپ، شىعارماشىلىق تۇلعالاردىڭ وزىنە لايىقتى باعاسىن بەرمەي جاتامىز. قازاق ولەڭىندە وردا بۇزار شاعىنا دەيىن ءوز ورىندارىن ايقىنداپ كەتكەن، «ءسوز ونەرى دەرتپەن تەڭ» دەگەندى جەرىنە جەتكىزىپ بەرىپ كەتكەن قوس اقىننىڭ تاعدىرى تۋرالى ءجيى ويعا قالامىز. ونىڭ ءبىرى – قازاق ولەڭىندە توڭكەرىس جاساعان تولەگەن ايبەرگەنوۆ، ەكىنشىسى – تاۋەلسىزدىكتىڭ ءناسىپ ەتۋىمەن قازاق ايتىسىنا رەفورما الىپ كەلگەن ورازالى دوسبوسىنوۆ. راس، ايتىستىڭ ايشىلىق جەرگە ۇزاپ كەتۋىنە شىعارماشىلىق ىزدەنىس جاعىنان تىكەلەي ىقپال ەتكەن، ۋاقىت وتە كەلە بەتبۇرىس جاساعانىن وزدەرى دە سەزىنبەي قالعان ساۋساقپەن عانا سانارلىق ازاماتتاردى ءبىز ىلكىدە ءبىر سانامالاپ شىققانبىز، قايتالاۋدى دا ار كورمەيمىز. ولار: مۇحامەتجان تازابەكوۆ، بەكارىس شويبەكوۆ، ورازالى دوسبوسىنوۆ جانە بالعىمبەك يماشەۆ. ارقايسىسى ءوز شاماسى كەلگەنشە ايتىستىڭ ساپالىق دەڭگەيىن ارتتىردى. ولاردىڭ ارقايسىسىنىڭ وزىندىك سونى سوقپاعى، بۋرىل بۇيراتى بار توپىراقتان تامىر العان تالانتتار.
بۇگىنگى ايتىس ونەرىندەگى ورتەڭگە شىققان كوك جەلەكتەي جايقالعان جاس تالانتتاردىڭ تالەيلى بولۋىنا، قاناتتارى قاتايۋىنا الدىڭعى بۋىننىڭ قوسقان ۇلەسى وراسان. ەكى جاستىڭ بىرىنە كەلمەستەن ءبىر قولدان جەڭ، ءبىر جاعادان باس شىعارىپ ءبۇتىن مەكتەپ قالىپتاستىرۋعا بار كۇش-جىگەرلەرىن سالعان سول ساناۋلى عانا اقىنداردىڭ بەل ورتاسىندا قاسقا ءتىسىنىڭ اراسىنان ءسوز بوراعان قارعا بويلى ورازالى مارقۇم دا ءجۇردى.
ءاسىلى، قاسيەتى، كەپيەتى دە بولەك جەتىسۋ توپىراعى – قىدىر قاريانىڭ جەلە جورتىپ بارا جاتقاندا دورباسىنىڭ ءتۇبى سوگىتىلىپ، ءبىر ءتۇيىر ءدانى قالعان جەر بولسا كەرەك. ۇلت رۋحانياتىنا ۇلى تۋىندىلار ۇسىنعان كەسەك تۇلعالار، ەلدى-جەردى قورعاۋدىڭ سۇراپىل ۇلگىلەرىن قالدىرعان باتىرلاردىڭ تاريحي شەجىرەسى وسىلاي دەمەسكە لاج قالدىرماي وتىر.
وسىنداي جەراستى سۋلارى سەكىلدى بىرىمەن-ءبىرى بايلانىسىپ جاتقان قۇبىلىستار ءوز اسەرىن بەرمەي قويمايدى ەكەن. قارا جەردى جارىپ شىقپايىنشا وزەگى تىنىش تاپپايتىن ەڭ پايدالى گەيزەر سۋىن اركىم-اق بىلۋگە ءتيىس. ءحانتاڭىرىنىڭ باۋرايىن بۇزىپ-جارىپ شىققان سول گەيزەر سۋى سىندى قۇبىلىس – ورازالى ەدى.
– اتىم وراز بولعانمەن،
وتىزدان جاسىم اسپاعان،
يەگiن ساقال جاپپاعان،
ءسۇيiنبايمىن، جامبىلمىن،
تاڭجارىقپىن، شارعىنمىن،
باسىنان ءسوز اسپاعان!
كودەكتەن قالعان بiر ۇلمىن،
قايمىقپاي سويلەر پاتشادان.
قۇلمامبەتتەن قالعان قۇلىنمىن
– حالىقتىڭ ءوزi باپتاعان،
– دەپ بوراندى كۇنى بۇيداسى توزعان قايىقپەن تەڭىزگە ساپارعا شىقتى.
كەشەگى قارا ولەڭنەن داۋىل تۇرعىزعان ۇلى بابالارىمىز ءسۇيىنباي مەن جامبىلدىڭ، شارعىن مەن تاڭجارىقتىڭ، قۇلمامبەت پەن كودەك ءداستۇرىنىڭ بىردەن-ءبىر جالعاستىرۋشىسى بولعان، حالىق اۋىز ادەبيەتىنىڭ قايماعى مەن قاينارىن قانىپ ىشكەن، تاۋدىڭ دانا شالدارى ساقالىنا وراپ ءجۇرىپ وسىرگەن ورازالى اقىن قازاق ايتىسىنا ابىزداردىڭ كونە سارىنى مەن ءوردىڭ ءمولدىر بۇلاعىنداي تازالىقتى الىپ كەلدى. سۋىرىپسالما ونەردىڭ تۇما تابيعاتىن سارايلاردا سان رەت پاش ەتتى. ىشكى مادەنيەتى مەن بويىن كەرنەگەن بۇلا تالانتى، قالاقتاي عانا بىتىمىندەگى باس بەرمەس اساۋ مىنەزى جاراتۋشىنىڭ جۇرەگىنە قۇيعان جىلى اعىسىن جاساندىلىقتان، جولبيكەلىكتەن، جاركەشتىكتەن، جارامساقتىقتان ادا بولۋعا كوپ سەپتەستى. جازبا ولەڭدەردىڭ وزىندە كەزدەسە بەرمەيتىن ىشكى-سىرتقى بايلانىستاردا ادەبيەت سىنشىلارى كۇتپەگەن عاجايىپ ۇلگىلەرگە باردى. جىميىپ وتىرىپ نەبىر وبرازدار ءتۇزدى. الەۋمەتتىك تەڭسىزدىك پەن قايمانا جۇرتتىڭ بايلىعىن قاپىدا ۋىسىنا تۇسىرگەن «كولدەنەڭ كوك اتتىلاردى»، كىشكەنتاي عانا بيلىگىن ءىرى قاناۋ قۇرالىنا اينالدىرعان اۋمەسەر اكىم-قارالاردى سان رەت سىن تەزىنە الدى. كەشەگى ۇلت مۇراتىن ومىرلىك ۇستانىمىنا اينالدىرعان الاش ارىستارىنىڭ استاناسىنا اينالعان اقيقاتتى جىر قىلدى. شىمبولات دىلدەباەۆتان قالعان شىندىقتىڭ اۋلاسىنا تۇنەدى. حح عاسىردىڭ ۇلى اقىنى مۇقاعالي ماقاتاەۆتىڭ جىرلارىنداعى بەكزادالىقتى، اقسۇيەكتىكتى، اششادىلىقتى ايتىس مىنبەسىنە مۇلدە وزگە سيپاتتا تۇرلەندىرىپ الىپ شىقتى.
ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك قىرعىننىڭ باس باتىرى باۋىرجان مومىشۇلى مىنا ءبىر ءتامسىلدى كۇيىپ كەتكەندە ايتقان بولۋى كەرەك: «اقيقات، شىندىق دەيتىن بار، بىراق ول ۇنەمى كەشىگىپ جۇرەدى». وسى ءبىر ۇلى باتىردىڭ ۇعىمى قامشىنىڭ سابىنداي عانا قىسقا داۋرەن كەشكەن ورازالى دوسبوسىنوۆتىڭ شىعارماشىلىق، ازاماتتىق بولمىسىندا ەرتەرەك ۇستەمدىك قۇرسا قۇبا-قۇپ بولار ەدى.
«تۋعان اي – تۋراعان ەت» دەگەن راس ەكەن، ارناسىنان اسىپ-تاسىپ، قايتا باسىلىپ ءوتىپ جاتقان ءومىر-داريا قالاقتاي عانا ورازالى جارىلقاسىنۇلىنىڭ تاريحي ايتىستار جاساعانىن ءسات سايىن الدىمىزعا اكەلەدى. قايسىبىر «اتقا جەڭىل، تايعا شاپ» اقىندار سەكىلدى ءبىر ساتتىك داڭققا نەمەسە تالاي اقىننىڭ تالقانىن تاۋىسقان تەمىر-تەرسەك ءۇشىن ەمەس، ساف ونەردىڭ ومىرشەڭدىگى ءۇشىن ولەڭ وزدىردى.
قادىر مىرزا ءالى بىردە: «قازاقتىڭ ءىرى اقىندارىنىڭ ءتىل سىندىرىپ، ءالىپ تانىعان مەكتەبى دومبىرانىڭ باۋىرىنان وربىگەن ولەڭ-جىرلار الەمى ەدى. قازىر قازاق جىرىنا دومبىرادان كەلەتىن اقىندار از، ەندىگى جەردە وندايلار ازايا دا بەرمەك. باردىڭ نارقىن، جوقتىڭ پارقىن بىلمەۋمەن كۇرەسۋ كەرەك» – دەگەن ەدى. بىزدىڭشە بۇل انىقتاما جازبا اقىندارمەن قاتار ايتىس ونەرىندە ايرىقشا ءىزى بار ايبوزدارعا دا ارنالىپ ايتىلعانى ءسوزسىز. بۇل ءتىزىمنىڭ جۋان ورتاسىندا وراق ءتىلدى ورازالى شايىردىڭ بارىنا قاپىسىز سەنەسىز.
15 قاراشا كەلگەن سايىن جۇرەگىمىز ءالسىن-ءالسىن ورنىنان ىرشىپ تۇسەدى.
ىلگەرىدەگى جىلى بiر توپ ازامات اقىننىڭ تۋعان اۋىلى – رايىمبەك اۋدانىنداعى تەگiستiككە ارنايى ات باسىن بۇردى. ورازالىنى ەستە قالدىرۋعا ارناپ ۇلكەن ايتىس وتكىزدى. الداعى ۋاقىتتا ورازالى دوسبوسىنوۆتى ماڭگىلىك ەستە قالدىرۋ ماقساتىندا جەرگىلىكتى اتقارۋشى بيلىكتىڭ كومەگىمەن، ءماسليحات قۇرامى ارقىلى بىرقاتار شارالار وتكىزۋ ماسەلەسى كۇن تارتىبىندە تۇر. «ءولى رازى بولماي ءتىرى بايىمايدى» دەيدى حالىق ناقىلى. ال ازاماتىن ۇلىقتاعان ۇلتتىڭ كوكجيەگى كەستەلى. ايتىستىڭ الحيميگى – ورازالى تۋرالى از-كەم تولعانعانداعى ايتپاق ويىمىز دا وسى ەدى. ال جۇلدىزدى قۇيرىقتاي اعىپ ءوتىپ، ماقشار تاڭىنا تاپ بولعاندار ءسات سايىن قۇلاق تۇبىڭدە «تىرىلەرمەن ءتىرىمىن» دەپ سىبىرلاپ تۇراتىنداي… راسىندا، باقيعا كوشكەن باھادۇرلەر جايلى ءاردايىم جىلى ءسوز ايتۋ – تىرىلەرگە مىندەت، پارىز. ويتكەنى، ولگەندەر قايتىپ كەلمەيدى…
جاناربەك ءاشىمجان،
«دارىن» مەملەكەتتىك جاستار سىيلىعىنىڭ لاۋرەاتى
