Han – baıyrǵyhandyqmemlekettegi eń joǵary laýazym, bılik ıesi, el bıleýshi. Qazaq handyǵyndaǵy joǵarǵy bılik hannyń qolynda boldy. Han tıtýly ejelgi túrki zamanynan bastaý alyp, Mońǵol ımperııasy kezeńinde qoldanysqa ıe bolyp, Qazaq handyǵy tusynda eń joǵary laýazymdy bildirdi.
Han sóziniń shyǵý tegin V.Radlov, V.Bartold, G.Ramstedt, B.Vladımırov, M.Orazov syndy beligili túrkologtar jan-jaqty qarastyrǵan. Zertteýshilerdiń kóbisi han sóziniń kóne túrki zamanynda eń joǵary laýazym retinde tanylǵan qaǵan sózinen qysqartýǵa ushyraǵany týraly lıngvıstıkalyq turǵydan túsindiredi. Alaıda, han qaǵan termınimen qatar VIII ǵasyrdaǵy áıgili Orhon jazýlarynda kezdesetindegi týraly alǵash ret V.Radlov pen V.Bartold aıtqan edi. V.Bartoldtiń pikirine súıener bolsaq, han men qaǵan termınderiniń Orhon jazbalarynda kezdesetindigine qaraǵanda, han ataýy kóne túrki ulystaryndaǵy (túrki qaǵanaty, batys jáne shyǵys qaǵanattary, túrgesh qaǵanaty jáne t.b.) eń joǵarǵy bılik ıesine qatysty qoldanylǵan joq. Ol kóne túrki ulystarynyń bılik laýazymynda «aımaq basshysy» (Bartoldtiń berýi boıynsha – knıaz) degendi bildirip, eń joǵarǵy bıleýshi «sultan» dep atalyndy. Ortalyq Azııadaǵy Mońǵol ımperııasynyń alǵashqy kezeńinde de han (nemese kaan) ataýy jeke oblystyń bıleýshisi ataǵyn bildirdi. Al ımperııanyń eń joǵarǵy ámirshisi Shyńǵys qaǵan (nemese qahan) dep ataldy. Osylaısha Mońǵol ımperııasynda han ataýy ýaqyt óte kele qaǵan termınin birte-birte yǵystyryp qoldanystan shyǵardy.
Baıyrǵy qazaq qoǵamyndaǵy ataq-laýazym ataýlarynyń tildik sıpatyn jiti zerttegen fılologııa ǵylymynyń kandıdaty Naǵıma Áshimbaeva han ataýynyń mán-maǵynasy men atqarǵan mindeti qazaq handyǵy tusynda ózgergenin tilge tıek ete kele, oıyn bylaısha órbitedi: «Qazaq handyǵynyń tarıhyn saralaı otyryp, onyń ón boıynda han sózimen saıası dárejesi birdeı emes bıleýshilerdiń atalǵanyn baıqaımyz. Mysaly, Táýke han dúnıeden ótken soń, keıin qazaq júzderi óz aýmaǵynda jeke-jeke bılik qura bastady. Negizinen alǵanda, jalpy saıası odaqtastyq joıylmaǵan júzderdiń osyndaı birlestigi (konfederaııasy) jaǵdaıynda ár júzdiń basynda otyrǵan handar, tutas memleket ıesi emes, jeke knıazdikterdiń basshysy deýge ǵana keletin edi. Nemese Edil men Jaıyqtyń arasyndaǵy qazaqtyń burynǵy aýmaǵynda qurylǵan vassaldyq handyq Bókeı ordasynyń da sońǵy hany Jáńgir hannyń saıası statýsy hannan góri Reseıdiń general-gýbernatoryna kóbirek uqsaıtyn». Ǵalymnyń bul tujyrymdamasyn Qazaq handyǵynyń tarıhynda oryn alǵan Kelte handar kezeńimen baılanystyrýǵa bolady.
Kelte handar. Táýke hannyń bıliginen (shamamen 1680-1715 jyldary) keıin taqqa kelgen Qaıyp han Qazaq handyǵynyń burynǵy ulylyǵyn berik ustap tura almady. Qazaqtyń úsh júzinde óz handary paıda bola bastady. Qazaqta mundaı shashyrańqy bıliktegi handardy «kelte handar» dep ataǵan. Al osy dáýir qazaq handyǵynyń tarıhynda «Kelte handar kezeńi» degen atqa ıe boldy. Atalmysh kezeń 1822 jylǵy «Sibir qyrǵyzdaryn basqarý jónindegi jarǵydan bastaý alǵan qazaq qoǵamyndaǵy handyq bılikti múldem joıýǵa baǵyttalǵan ártúrli saıası-ákimshilik, ákimshilik-terrıtorııalyq reformalardyń júrgizilgen ýaqytymen aıaqtaldy. Bul 1822-1824 jyldary Qazaqstanda okrýgterdiń qurylýy, 1824 jyly «Orynbor qyrǵyzdary jónindegi erejeniń» qabyldanýy jáne Kishi júzdegi handyq bıliktiń joıylýy sekildi oqıǵalarmen baılanysty boldy. Alaıda tarıhshy ǵalym Bereket Káribaev ústimizdegi jyly jaryq kórgen «Qazaq handary» atty eńbeginde kelte handardyń bastaý tarıhyn bylaısha saraptaıdy: «Úsh jarym ǵasyrlyq tarıhy bar Qazaq handyǵy qalyptasý, damý, kúsheıý, quldyraý kezeńderin bastan ótkerdi. Osylardyń ishindegi álsireý kezeńinde, naqtysyn aıtqanda Qasym han qaıtys bolǵan ýaqytta qazaqta bir mezette úsh han boldy. Batys bólikte Ahmet han, ortalyq óńirde Toǵym han, Jetisý ólkesinde Buıdash han boldy. Bulardyń ishinde tek Buıdash han ǵana bizge belgili bolyp keldi». Demek, Qazaq handyǵynda mańyzdy oryn alǵan kelte handar kezeńi zertteýdi qajet etedi.
Gúlsinaı ISAEVA,
A.Baıtursynuly atyndaǵy Til bilimi ınstıtýty
Etnolıngvıstıka bóliminiń aǵa ǵylymı qyzmetkeri,
fılologııa ǵylymynyń kandıdaty,
"Ana tili"
