Küi qūdıretı

Biyl öner ölkesınıŋ ekı alyby — zamanymyzdyŋ zaŋǧar jazuşysy — Mūhtar Omarhanūly Äuezov pen halyq kompozitory, küişı — Sügır Älievtıŋ ömırden ötkenıne tura elu jyl toldy. Osyǧan orai belgılı jurnalist, öner zertteuşısı — Jaulybai İmanälievtıŋ estelıgın ūsynyp otyrmyz. Būdan ekı jyl būryn gazetımızdıŋ (9 mausym, 2009 jyl) 102 (1283) sanynda «Mūhtardy täntı etken öner» atty estelıgın jariialaǧan edık. Myna estelıgı sonyŋ jalǧasy ıspettes... Üidıŋ janyna bırınen soŋ bırı tızbektelıp kelıp, kıleŋ jeŋıl kölıkterdıŋ toqtai qalǧanyn kö­rıp, Sügır qariia sasyp qaldy. Kö­ŋı­­lınde «Būl ne?» degen saual tūrdy. - «Assalaumaǧalleikum, aqsa­qal!» dep kıleŋ ädemı qalpaqty aza­mattardyŋ özıne jaqyndai ber­genın sezgen küişı aqsaqaldyŋ jüregı oinaqşyp, bır quanyştyŋ nyşanyn sezdırgendei. Ä, de­gende tanyǧany — keŋşardyŋ di­rekto­ry Bolatbai Äbdıramanov­tyŋ jüzı boldy. Basqalarynyŋ bärı būryn körgen adamdary emes.Küişı qariianyŋ üiıne kırıp, jūmsaq körpege otyryp, jaiǧas­qan soŋ, tanysu-bılısu, amandyq-saulyq sūrasu boldy. Sonau Alma­tydan arnaiy ızdep kelıp otyrǧan jazuşy — Mūhtar Äuezov pen jur­nalist Täken Älımqūlov eken. Sü­gırge Täkennıŋ jüzı tanys siiaq­ty. Basqalary özımızdıŋ sozaq­tyq­tar bolsa kerek. Köp ūzamai, dastarqan jaiylyp, aq samauryn keldı yzyldap... «Negızı, päk sezımdı, tereŋ oidy körkemdep jetkızetın än emes, küi eken-au. Men mūny bū­ry­nyraq qalai aŋǧarmaǧanmyn. Küi­ge kelgende tolǧauy toqsan qyzyl tıl nege ünsız qalyp, oiǧa şo­mady desem, adamnyŋ sanasy qiialǧa sam­ǧap, ädemı sarynnyŋ äserı ömır­dıŋ şynaiy örnekterın köz aldyŋa äkeledı eken-au. Oi, toba».Sügır aqsaqal küidı bıtırıp, be­tınıŋ terın oramalymen sürtıp otyr­ǧany sol edı: - Küidıŋ atyn «Telqoŋyr» de­dı­ŋız be? — dep sūraq qoiǧany bı­rınıŋ. Jūrt tym-tyrys.Täken äldenenı türtınektep qoiyp, däpterıne jazyp otyr, ja­zyp otyr. - İä, «Telqoŋyr» dep, küişı aqsaqal jauabyn qysqa qaiyrdy. Älden soŋ baryp: - Ädemı eken, — dedı Mūhtar aǧa.Jūrt lezde dabyr-dübır qoz­ǧalyp, jazuşynyŋ küişıge süisı­nıp otyrǧanyn sezınıp, özderınşe maqtanyp, töbelerı kökke jet­kendei, sırä.Sügır aqsaqal osy jaidan yŋ­ǧai­syzdandy ma, dombyrasynyŋ qūlaǧyn qaita-qaita būrap, qoz­ǧa­laqtap otyrdy da: «Menıŋ myna bır küiıme qūlaq türıŋızder» dedı de, küidı bastai berdı. - Küidıŋ atyn… - Küidıŋ atyn atap-atap tar­tyŋyz, — dep qalysty bır-ekeuı.Sügır ünsız küidı jorǧalatyp jalǧastyra berdı. Jurnalist Tä­ken degen jıgıt jazuşyǧa būry­lyp, moinyn sozyŋqyrap «Yŋ­ǧai­tök» dedı bäseŋdeu ünmen. Küi­­şı aqsaqal Täkenge qarap ba­syn bır izep qoidy. Onysy «Küi­dıŋ atyn dūrys taptyŋ» degendegısı bolsa kerek. Küi tögılıp otyr, tögılıp otyr. Küişınıŋ sol qolyndaǧy köilek jeŋınıŋ tüimesı dombyranyŋ bet qaqpaǧyna qaita-qaita tiıp, ädemı yrǧaqqa sän bergendei edı. Sügır aqsaqal köpten berı mūndai şeşı­lıp, jūrttyŋ aldynda aǧyl-tegıl küi tartpaǧaly qai zaman?! Naǧyz tyŋdauşylaryn tapqa­ny­na qua­nyp otyr ma, kım bılsın, äiteuır erekşe şabyttanyp ket­tı. - Au, myna saryn maǧan tanys qoi. Qaidan, qaşan estıp edım? — dep, Mūhtar aǧa qabaǧyn tüiıŋ­kırep, şüiılıp otyr. Asau jorǧa berısı tört aiaqtyŋ tarsylyn şūbyrtyp otyr, şū­byr­typ otyr. Asau jorǧa endı bır­de basyn oŋdy-soldy şūlǧyp otyr, şūlǧyp otyr. Auyzdyq pen jügennıŋ kümıs syldyry qūlaqqa anyq estılgendei bolady.Taŋdy-taŋǧa asyryp ūzaq dastandardan jyr tögıp otyrǧandai sezınesıŋ keide özıŋdı. - Apyrau, mynau jyraulardyŋ saryny emes pe? E-e, bäse myna şaldyŋ quyn-ai! Bäse-bäse, qū­laǧyma tanys, — dep Mūhtar aǧa küidıŋ sarynyn endı tanyǧandai. Köpten saǧynysyp körıspegen bauyrymen qūşaqtasyp kezdes­kendei sezımde otyr.Sügır aqsaqal küidı baiyppen baiaulatyp aiaqtady. - Ou, aqsaqal mynauyŋyz küi emes, än ǧoi. Būl ejelden kele jat­qan jyraulardyŋ saryny emes pe? — degenı Mūhtar aǧanyŋ. Sügır aqsaqal ezuın tartyp küldı. Maŋdaiynyŋ terın sürtıp oty­ryp: - Küişıler men jyrşy­lar­dyŋ saryny bızdıŋ Qaratau öŋı­rınde auys-tüiıs aralasyp kelıp otyratyny bar. Mūny sız jaqsy aŋǧaryp otyrsyz, — dedı küişı. - E-e, gäp qaida jatyr. Bäse. Būl öŋırde jyraular men küişıler köp bolǧan-au, sırä, — dep qaldy jazuşy. Basqalary ünsız. Sügır osy otyrysta neşe küi tartqanyn özı de bılmeidı. Ony sanaǧan eşkım joq. Tek jurnalist Täken ǧana bolmasa, manadan ba­syn kötermei türtınektep otyr­ǧan.Är küidıŋ atyn, mazmūnyn täp­tıştep aityp alady da, kı­şı­rek kelgen qyzyl qalaqşa dom­byrasyn söiletedı kelıp, söi­le­tedı. Sügırdıŋ qarapaiym ǧana qam kesekten soǧylǧan üiı, küi küm­bezıne ainaldy da kettı. Ülken basyn kışıreitıp, auyl­dyŋ qarapaiym şalyna kelıp, ädeiı sälem berıp, tartqan küi­lerıne qūlaq türıp aitqany: - Aqsaqal-au, tırı Tättımbettıŋ özı ekensız ǧoi, — degen Mūhtar aǧanyŋ bırauyz sözı boldy. Sügır küişınıŋ tartqan küilerı — sū­lu­lyqtyŋ simvoly ǧoi, sen osyny baiqadyŋ ba?, — dedı Mūhtar Tä­kenge syrtqa şyqqan soŋ. - İä, «Aqquy» qandai şırkın. «Kertolǧauy» netken sūlu edı?! — dep, jurnalist Täken de manadan ädemı sezımde tūr edı.

- «Bozıngenı» netken tamaşa?! Men bır sol kezde jelmaiaǧa mınıp alyp, bükıl dünienı kezıp jür­gen­dei sezındım özımdı.., — dep ezuın tartty jazuşy. «Ädemılıktı, sū­lulyqty adam negızı, sözben emes, ünsız jüregımen sezınedı eken-au» degen oi jas qalamgerdı şyr­ma­uy­­na alyp, tolǧandyryp tūr­ǧan-dy.

Älgınde ǧana Sügır aqsaqaldyŋ küi tartyp otyrǧan bolmysynan, onyŋ süp-süiır sausaǧy täp-tättı küilerdıŋ tamşylaryn sauyp otyr­ǧanyn köz aldyna elestetıp, Mūh­tar aǧa da, Täken de bırazǧa deiın öz oilarymen bolyp, bır-bırıne ün qatyspady. Mūhtar aǧanyŋ köŋılınde sū­lu­­lyq degenıŋ, iapyr-ai qara­paiym ǧana tūrmystyŋ ortasynda jürıp, küişınıŋ sausaǧynda, än­şınıŋ ädemı dauysynda jasyry­nyp jüre beretının közben körıp, qūlaǧymen tyŋdaǧanyna riza. - Myna Sozaqtyŋ tünı qandai ädemı tūnyq. Aspany möldır kök, jūldyzdary jarqyrap, erekşe körınedı eken, — dep qaldy Mūhtar aǧa. Temekısın būrqyratyp oŋaşa­lau tūrǧan Täken aspanǧa basyn köterıp bır qarady da, zaŋǧar jazuşynyŋ aŋǧarympazdyǧyna, onyŋ ädemı sezımde tūrǧanyna riza boldy. Täkennıŋ köŋılınde: «Bızdıŋ auyl, bızdıŋ Sozaq osyn­dai» degendei maqtanyş sezımı boiyn bilei bergendı. - Al qūrmettı qonaqtarym, ket­­tık bızdıŋ üige, — dedı keŋşar direktory Baltabai Äbdıra­ma­nov. Bärı jeŋıl kölıkterıne oty­ryp, jarysa şyqqan jūmsaq mo­tor dauysy qonaqtardy da şy­ǧa­ryp salyp tūrǧan. Sügır küişını de «Sau bolyŋyzdar, raqmet» de­gı­zıp qala berdı. Qas-qaǧym sätte öttı de kettı älgı qyzyqtyŋ bärı. Tüs körgendei bolyp küişı Sügır tūr. Onyŋ köŋılıne, «auyryp jür­gen siiaqty edım, äbüiır bolǧanda qolymnyŋ bır sürınbei jürıp bergenın körmeimısıŋ» degen oi keldı. Būl oqiǧa 1960 jyldyŋ ädemı jazynda bolǧan jai-tyn. Kelesı jyldyŋ, 1961 jyldyŋ aqpan aiy­nyŋ aiaǧynda Sügır küişı qai­tys boldy. Al däl osy jyldyŋ şıl­de­sınde jazuşy Mūhtar Äue­zov Mäs­keu qalasyndaǧy emhanada ja­typ dünieden öttı. Mūhtar Äuezov pen küişı Sügır Älievtıŋ taǧdyrlary osylai ma edı, ony kım bılgen? Äiteuır halyqqa at­tary aŋyz bolyp taraǧan öner ölkesınıŋ ekı alyby osylai kez­desıp, qoştasqany anyq. Qazaq degen halyqtyŋ ūsaq ūlystardan, rulardan bırıgıp, ül­ken ūlt bolyp qalyptasqan, ta­rih­tan, köne şejırelerden bel­gılı. Eşqandai sözge des bermegen, ymyraǧa könbegen batyrlar men el arasyndaǧy tentekterdı toq­tatqan ol küidıŋ qūdıretı. «Aqsaq qūlan» küiınıŋ aŋy­zynda, Joşy han özınıŋ bala­sy­nyŋ bır pälege ūşyraǧanyn seze tūryp: «Kımde-kım balam jaily qa­raly habar jetkızse, sonyŋ kömeiıne qorǧasyn balqytyp qūiamyn» degen emes pe edı? Sonda amaly tausylǧan el-jūrt bır küi­şıge būl ıstı tapsyrady. Küişı onyŋ balasynyŋ aŋ aulap jürıp, kielı qūlannyŋ tep­kısınen ölgenın bırauyz söz ait­pai-aq, bolǧan oqiǧany küidıŋ sazymen jetkızgen. Būl dästürdı qazaq erte zaman­nan-aq paidalanǧan. Küidı tüsın­beitın, küige nanbaityn qazaq joq. Halqymyzdyŋ ülken elge, ūlt­qa ainalyp, bır tudyŋ astyna bırıgıp, memleket bolyp qalyp­tasuyna küidıŋ qosqan ülesı zor.

Jaulybai İMANÄLİEV, öner zertteuşı, jurnalist