Bıyl óner ólkesiniń eki alyby — zamanymyzdyń zańǵar jazýshysy — Muhtar Omarhanuly Áýezov pen halyq kompozıtory, kúıshi — Súgir Álıevtiń ómirden ótkenine týra elý jyl toldy.
Osyǵan oraı belgili jýrnalıst, óner zertteýshisi — Jaýlybaı Imanálıevtiń esteligin usynyp otyrmyz. Budan eki jyl buryn gazetimizdiń
(9 maýsym, 2009 jyl) 102 (1283) sanynda «Muhtardy tánti etken óner» atty esteligin jarııalaǵan edik. Myna esteligi sonyń jalǵasy ispettes...
Úıdiń janyna birinen soń biri tizbektelip kelip, kileń jeńil kólikterdiń toqtaı qalǵanyn kórip, Súgir qarııa sasyp qaldy. Kóńilinde «Bul ne?» degen saýal turdy.
- «Assalaýmaǵalleıkým, aqsaqal!» dep kileń ádemi qalpaqty azamattardyń ózine jaqyndaı bergenin sezgen kúıshi aqsaqaldyń júregi oınaqshyp, bir qýanyshtyń nyshanyn sezdirgendeı. Á, degende tanyǵany — keńshardyń dırektory Bolatbaı Ábdiramanovtyń júzi boldy. Basqalarynyń bári buryn kórgen adamdary emes.Kúıshi qarııanyń úıine kirip, jumsaq kórpege otyryp, jaıǵasqan soń, tanysý-bilisý, amandyq-saýlyq surasý boldy. Sonaý Almatydan arnaıy izdep kelip otyrǵan jazýshy — Muhtar Áýezov pen jýrnalıst Táken Álimqulov eken. Súgirge Tákenniń júzi tanys sııaqty. Basqalary ózimizdiń sozaqtyqtar bolsa kerek. Kóp uzamaı, dastarqan jaıylyp, aq samaýryn keldi yzyldap...
«Negizi, pák sezimdi, tereń oıdy kórkemdep jetkizetin án emes, kúı eken-aý. Men muny burynyraq qalaı ańǵarmaǵanmyn. Kúıge kelgende tolǵaýy toqsan qyzyl til nege únsiz qalyp, oıǵa shomady desem, adamnyń sanasy qııalǵa samǵap, ádemi sarynnyń áseri ómirdiń shynaıy órnekterin kóz aldyńa ákeledi eken-aý. Oı, toba».Súgir aqsaqal kúıdi bitirip, betiniń terin oramalymen súrtip otyrǵany sol edi:
- Kúıdiń atyn «Telqońyr» dedińiz be? — dep suraq qoıǵany biriniń. Jurt tym-tyrys.Táken áldeneni túrtinektep qoıyp, dápterine jazyp otyr, jazyp otyr.
- Iá, «Telqońyr» dep, kúıshi aqsaqal jaýabyn qysqa qaıyrdy. Álden soń baryp:
- Ádemi eken, — dedi Muhtar aǵa.Jurt lezde dabyr-dúbir qozǵalyp, jazýshynyń kúıshige súısinip otyrǵanyn sezinip, ózderinshe maqtanyp, tóbeleri kókke jetkendeı, sirá.Súgir aqsaqal osy jaıdan yńǵaısyzdandy ma, dombyrasynyń qulaǵyn qaıta-qaıta burap, qozǵalaqtap otyrdy da: «Meniń myna bir kúıime qulaq túrińizder» dedi de, kúıdi bastaı berdi.
- Kúıdiń atyn…
- Kúıdiń atyn atap-atap tartyńyz, — dep qalysty bir-ekeýi.Súgir únsiz kúıdi jorǵalatyp jalǵastyra berdi. Jýrnalıst Táken degen jigit jazýshyǵa burylyp, moınyn sozyńqyrap «Yńǵaıtók» dedi báseńdeý únmen. Kúıshi aqsaqal Tákenge qarap basyn bir ızep qoıdy. Onysy «Kúıdiń atyn durys taptyń» degendegisi bolsa kerek.
Kúı tógilip otyr, tógilip otyr. Kúıshiniń sol qolyndaǵy kóılek jeńiniń túımesi dombyranyń bet qaqpaǵyna qaıta-qaıta tıip, ádemi yrǵaqqa sán bergendeı edi. Súgir aqsaqal kópten beri mundaı sheshilip, jurttyń aldynda aǵyl-tegil kúı tartpaǵaly qaı zaman?! Naǵyz tyńdaýshylaryn tapqanyna qýanyp otyr ma, kim bilsin, áıteýir erekshe shabyttanyp ketti.
- Aý, myna saryn maǵan tanys qoı. Qaıdan, qashan estip edim? — dep, Muhtar aǵa qabaǵyn túıińkirep, shúıilip otyr.
Asaý jorǵa berisi tórt aıaqtyń tarsylyn shubyrtyp otyr, shubyrtyp otyr. Asaý jorǵa endi birde basyn ońdy-soldy shulǵyp otyr, shulǵyp otyr. Aýyzdyq pen júgenniń kúmis syldyry qulaqqa anyq estilgendeı bolady.Tańdy-tańǵa asyryp uzaq dastandardan jyr tógip otyrǵandaı sezinesiń keıde ózińdi.
- Apyraý, mynaý jyraýlardyń saryny emes pe? E-e, báse myna shaldyń qýyn-aı! Báse-báse, qulaǵyma tanys, — dep Muhtar aǵa kúıdiń sarynyn endi tanyǵandaı. Kópten saǵynysyp kórispegen baýyrymen qushaqtasyp kezdeskendeı sezimde otyr.Súgir aqsaqal kúıdi baıyppen baıaýlatyp aıaqtady.
- Oý, aqsaqal mynaýyńyz kúı emes, án ǵoı. Bul ejelden kele jatqan jyraýlardyń saryny emes pe? — degeni Muhtar aǵanyń. Súgir aqsaqal ezýin tartyp kúldi. Mańdaıynyń terin súrtip otyryp:
- Kúıshiler men jyrshylardyń saryny bizdiń Qarataý óńirinde aýys-túıis aralasyp kelip otyratyny bar. Muny siz jaqsy ańǵaryp otyrsyz, — dedi kúıshi.
- E-e, gáp qaıda jatyr. Báse. Bul óńirde jyraýlar men kúıshiler kóp bolǵan-aý, sirá, — dep qaldy jazýshy. Basqalary únsiz.
Súgir osy otyrysta neshe kúı tartqanyn ózi de bilmeıdi. Ony sanaǵan eshkim joq. Tek jýrnalıst Táken ǵana bolmasa, manadan basyn kótermeı túrtinektep otyrǵan.Ár kúıdiń atyn, mazmunyn táptishtep aıtyp alady da, kishirek kelgen qyzyl qalaqsha dombyrasyn sóıletedi kelip, sóıletedi. Súgirdiń qarapaıym ǵana qam kesekten soǵylǵan úıi, kúı kúmbezine aınaldy da ketti.
Úlken basyn kishireıtip, aýyldyń qarapaıym shalyna kelip, ádeıi sálem berip, tartqan kúılerine qulaq túrip aıtqany:
- Aqsaqal-aý, tiri Táttimbettiń ózi ekensiz ǵoı, — degen Muhtar aǵanyń biraýyz sózi boldy. Súgir kúıshiniń tartqan kúıleri — sulýlyqtyń sımvoly ǵoı, sen osyny baıqadyń ba?, — dedi Muhtar Tákenge syrtqa shyqqan soń.
- Iá, «Aqqýy» qandaı shirkin. «Kertolǵaýy» netken sulý edi?! — dep, jýrnalıst Táken de manadan ádemi sezimde tur edi.
- «Bozingeni» netken tamasha?! Men bir sol kezde jelmaıaǵa minip alyp, búkil dúnıeni kezip júrgendeı sezindim ózimdi.., — dep ezýin tartty jazýshy. «Ádemilikti, sulýlyqty adam negizi, sózben emes, únsiz júregimen sezinedi eken-aý» degen oı jas qalamgerdi shyrmaýyna alyp, tolǵandyryp turǵan-dy.
Álginde ǵana Súgir aqsaqaldyń kúı tartyp otyrǵan bolmysynan, onyń súp-súıir saýsaǵy táp-tátti kúılerdiń tamshylaryn saýyp otyrǵanyn kóz aldyna elestetip, Muhtar aǵa da, Táken de birazǵa deıin óz oılarymen bolyp, bir-birine ún qatyspady.
Muhtar aǵanyń kóńilinde sulýlyq degeniń, ıapyr-aı qarapaıym ǵana turmystyń ortasynda júrip, kúıshiniń saýsaǵynda, ánshiniń ádemi daýysynda jasyrynyp júre beretinin kózben kórip, qulaǵymen tyńdaǵanyna rıza.
- Myna Sozaqtyń túni qandaı ádemi tunyq. Aspany móldir kók, juldyzdary jarqyrap, erekshe kórinedi eken, — dep qaldy Muhtar aǵa. Temekisin burqyratyp ońashalaý turǵan Táken aspanǵa basyn kóterip bir qarady da, zańǵar jazýshynyń ańǵarympazdyǵyna, onyń ádemi sezimde turǵanyna rıza boldy. Tákenniń kóńilinde: «Bizdiń aýyl, bizdiń Sozaq osyndaı» degendeı maqtanysh sezimi boıyn bıleı bergendi.
- Al qurmetti qonaqtarym, kettik bizdiń úıge, — dedi keńshar dırektory Baltabaı Ábdiramanov.
Bári jeńil kólikterine otyryp, jarysa shyqqan jumsaq motor daýysy qonaqtardy da shyǵaryp salyp turǵan. Súgir kúıshini de «Saý bolyńyzdar, raqmet» degizip qala berdi. Qas-qaǵym sátte ótti de ketti álgi qyzyqtyń bári. Tús kórgendeı bolyp kúıshi Súgir tur. Onyń kóńiline, «aýyryp júrgen sııaqty edim, ábúıir bolǵanda qolymnyń bir súrinbeı júrip bergenin kórmeımisiń» degen oı keldi.
Bul oqıǵa 1960 jyldyń ádemi jazynda bolǵan jaı-tyn. Kelesi jyldyń, 1961 jyldyń aqpan aıynyń aıaǵynda Súgir kúıshi qaıtys boldy. Al dál osy jyldyń shildesinde jazýshy Muhtar Áýezov Máskeý qalasyndaǵy emhanada jatyp dúnıeden ótti. Muhtar Áýezov pen kúıshi Súgir Álıevtiń taǵdyrlary osylaı ma edi, ony kim bilgen? Áıteýir halyqqa attary ańyz bolyp taraǵan óner ólkesiniń eki alyby osylaı kezdesip, qoshtasqany anyq.
Qazaq degen halyqtyń usaq ulystardan, rýlardan birigip, úlken ult bolyp qalyptasqan, tarıhtan, kóne shejirelerden belgili. Eshqandaı sózge des bermegen, ymyraǵa kónbegen batyrlar men el arasyndaǵy tentekterdi toqtatqan ol kúıdiń qudireti.
«Aqsaq qulan» kúıiniń ańyzynda, Joshy han óziniń balasynyń bir pálege ushyraǵanyn seze turyp: «Kimde-kim balam jaıly qaraly habar jetkizse, sonyń kómeıine qorǵasyn balqytyp quıamyn» degen emes pe edi? Sonda amaly taýsylǵan el-jurt bir kúıshige bul isti tapsyrady.
Kúıshi onyń balasynyń ań aýlap júrip, kıeli qulannyń tepkisinen ólgenin biraýyz sóz aıtpaı-aq, bolǵan oqıǵany kúıdiń sazymen jetkizgen.
Bul dástúrdi qazaq erte zamannan-aq paıdalanǵan. Kúıdi túsinbeıtin, kúıge nanbaıtyn qazaq joq.
Halqymyzdyń úlken elge, ultqa aınalyp, bir týdyń astyna birigip, memleket bolyp qalyptasýyna kúıdiń qosqan úlesi zor.
Jaýlybaı IMANÁLIEV,
óner zertteýshi, jýrnalıst
