Orazmuhammed ot qarýdyń syry men qupııasyn qazaq jerine jetkizgende bálkim, órisimizdiń óńi ózgerer me edi?! Orazmuhammed elge jetkende, onymen birge el basqarýdyń túrleri, ony damytý men jetildirýdiń neshe túri qazaq topyraǵyna kelip, qazaqtyń handyq memlekettik júıesin jańa sapaǵa, jańa kezeńge shyǵarǵan bolar edi. Amal qaısy, Orazmuhamed oralmady.
Sóz joq, el bolyp irgesin japqan qazaq handyǵynyń tarıhy 1465 jyl dep eseptesek, Han Keneniń on jyldyq ult-azattyq kóterilisimen sońǵy ret yshqyna bulqynyp, Han Keneniń basyndaı izim-ǵaıym tarıh qoınaýyna ketken qazaqtyń handyq memlekettik qurylymynyń ózindik erekshe joly boldy. Jáne ózindik saıası mektebi boldy.
Handyq memleket tusyndaǵy saıası mektepti qazaq bıleri qalyptastyrdy. Mysaly,
«Áı, Abylaı, Abylaı,
Men seni alǵash kórgende,
Turymtaıdaı ul ediń,
Túrkistanda júr ediń,
Úısin Tóle bıdiń
Túıesin baqqan qul ediń», — dep keletin áıgili Buqar jyraýdyń jyr joldary qazaq bıleriniń saıası mektebinen syr beredi. Qazaq bıleri biz biletindeı, el arasyndaǵy daýdyń túıinin tarqatyp qana otyrmaǵan olar halyqaralyq másele de, eldiń ishki máselesinde, han ordasynan shyǵatyn jarlyqtar men orda mańyndaǵy saıası máselelerge de aralasyp otyrǵan jáne sheshýshi ról atqarǵan. Qazaq bıleri qalyptastyrǵan saıası mekteptiń eń úlken jetistigi retinde qazaq jeriniń tutastyǵynyń saqtalyp qalýyn aıtýǵa bek negiz bar. Bul saıası mekteptiń quqyqtyq saladaǵy jetistigi — «Jeti jarǵy», «Esim hannyń eski joly», «Qasym hannyń qasqa joly». Kóshpendi handyq memlekettegi bıler qalyptastyrǵan jáne jetilidirip otyrǵan kóshpendilerdiń saıası mektebiniń shyrqaý shegi Han Abylaıdyń bıligimen tuspa-tus keledi. Budan keıingi jerde bıler negizdegen saıası mekteptiń quldyraýy bastaldy desek te bolady. Han Ábilqaıyr men Reseı patshalyq úkimetiniń arasyndaǵy kelisimniń jasalýy jáne bu kelisimniń tym uzaqqa sozylǵan tarıhı saldary biz sóz ǵyp otyrǵan saıası mekteptiń álsiregeniniń kýási. Bizdińshe, Han Ábilqaıyrdyń áreketin satqyndyq dep baǵalaýǵa bolmaıdy. Han Ábilqaıyrdyń qadamy saıası qatelik bolatyn jáne kóshpendi memlekettegi saıası mektep sol tustaǵy saıası jaǵdaılarǵa jaýap bere almady.
Árıne, budan keıingi jerde bılerdiń saıası mektebi eli ishinde ǵana yqpaly bar bılik qurylymyna aınaldy. Tipti, keıbir kezde el ishinde degi saıası toptardyń aldynda álsizdik tanytty. Biraq, qazaq bıleriniń qalyptastyrǵan saıası mektebi óz mıssııasyn tolyǵymen atqardy. Ol tipti, qazaq eli Reseı bodanyna aınalǵan kezeńde de jumysyn toqtatpady. Sózsiz, qazaq handyq memleketindegi saıası meketeptiń túp tamyry Shyńǵyshannyń alyp ımperııasynan bastaý alyp jatqany belgili.
Sonymen, kóshpendi handyq memlekettegi saıası mekteptiń eń sońy áskerı handyq bılikke ulasyp, Han Keneniń ult-azattyq kóterilisiniń jeńilis tabýymen aıaqtaldy.
Odan keıingi jerde qazaq dalasyndaǵy zamanaýı saıası mekteptiń qalyptasýynyń basynda Abaı tur degen pikir bar. Abaı saıası tulǵa emes. Biraq, Abaı shyǵarmalary saıası mekteptiń alǵyshartyna negiz boldy deýge qısyn bar. Alaıda, handyq memleket tusyndaǵy saıası mekteptiń joqtyǵynyń saldarynan el ishindegi bılik óziniń sharýashylyq jáne jeke múddesin kózdeýshilerdiń qolyna ótip ketti. Tipti, Abaıda bolys bolyp kórdi. Iaǵnı Abaıda jańa saıası mektep qalyptastyrý oı bolýy múmkin. Biraq zaman talaby, dúnıeniń óńi ózgerip ketken edi.
Jańa zamanaýı saıası mekteptiń basynda Álıhan Nurmuhmeduly Bókeıhan turdy. Eger, Álıhan Bókeıhannyń tóre tuqymynan ıaǵnı han tuqymynan ekenin eskersek, onda kóshpeli handyq memlekettegi saıası mekteptiń 20 ǵasyr basynda túbegeıli ózgerip, jańa saıası mektepke aınalǵanyn kórýge bolady. «Han balasynda qazaqtyń qaqysy bar, tiri bolsam qazaqqa qyzmet etpeı qoımaımyn» degen Álıhannyń sózi biz aıtyp otyrǵan eki saıası mekteptiń sabaqtastyǵyn jáne jańa saıası mekteptiń kóshbasshysynyń úlken jaýapkershilikti moınyna alǵanyn kórsetedi.
Álıhan Bókeıhan eki býyn qazaq saıasatkerleri tálim kórgen jańa saıası mekteptiń kóshbasshysy ári negizin qalaýshy boldy. 1905 jylǵy qazaq halqynyń atynan Reseı patshasyna jazylǵan quzyrhattan bastap, Muhtar Áýezovtiń kózi jumylǵansha etken eńbegi osy Alash saıası mektebiniń jumysy. Alash saıası mektebi jańa zamandaǵy ozyq oıly qazaq saıasatkerlerin qalyptastyrdy jáne ulttyq terrıtorııalyq avtonomııa qurdy. Iaǵnı Táýelsizdikke bir taban jaqyn qaldy. Dál osy jerde taǵy Orazmuhamed aldymyzdan shyǵady. Eger, Orazmuhamed ot qarýdyń qupııasyn jáne ózi kórgen dúnıeni qazaq dalasyna jetkizgende, jetkende bári basqasha bolar edi. Bul maqala da múldem basqasha jazylar edi… Nege? Sebebi, Alashorda ulttyq terrıtorııalyq avtonomıasyn jarııalaǵan ekinshi jalpyqazaq sezinde birden táýelsizdik jarııalaıyq degen pikirlerde boı kótergen. Alaıda, oǵan qazaqtyń áskerı áleýetiniń joqtyǵy, turaqty armııasy, jetilgen qarýynyń bolmaý bóget bolǵan. Mine, Orazmuhedtiń elge jete almaýyn qaıtalap otyrǵanymyzdyń syry. Sovet ókimeti tarapynan Alashorda ulttyq terrıtorııalyq avtonomııasy taratylǵannan keıin Alash saıası mektebiniń ekinshi býyny sovet ókimeti jaqqa óte otyryp, basty maqsatta jumys jasady. Alaıda, bul da uzaqqa barmady. Sóıtip, Alash saıası mektebi ǵylym men bilimge, mádenıetke ıaǵnı aǵartýshylyqqa tolyǵymen den qoıdy. Ulttyń negizin saqtap qalýǵa, ony birjola joıylyp ketýden saqtap qalýǵa kúsh saldy. Óıtkeni, saıası mekteptiń kóshbasshylary men ókilderi sovet ókimetiniń bolashaǵyna jasaǵan boljamdarynyń shyndyqtan alys emes ekenin sezdi.
Sovet ókimetiniń ornaýymen birge, jat bılikke qyzmet etýshi top paıda boldy. Iaǵnı jańa sovet ókimetiniń saıası mektebiniń adal shákirtteri óz ókimetterine rııasyz qyzmet etti. Óz kezeginde bulardyń qolymen qazaq jerinde qanquıly tarıhı oqıǵalar júzege asty. Jalpy, Alash saıası mektebiniń sońǵy ókili Muhtar Áýezov deıtin bolsaq, onda Muhtar Omarhanulynyń ulttyq mádenıette atqarǵan jumystary Alash saıası mektebiniń jemisi bolyp tabylady.
Reseıdegi saıası bıliktiń ózgergenine qaramastan, odan ári jalǵasqan bodan el retindegi jyldarda Qazaqstandy uzaq jyl basqarǵan Dinmuhamed Qonaevtyń ózindik saıası mektep qalyptastyrǵanyn aıtpaýǵa bolmaıdy. Biraq, bul saıası mekteptiń negizgi mindeti men ustanymy aıqyn bolmaǵanǵa uqsaıdy. Sebebi, saıası mekteptiń eń áýelgi maqsaty laýazymdy qyzmet qana bolǵan sııaqtanady. Jalpy, eki kózi tórt bolyp Máskeýge jaltaqtaýmen ótken bodan qazaq sovet bıliginiń búgingi qazaq bıligimen uqsastyqtary kóp. Búgingi saıasattaǵy beldi tulǵalar sol qazaq sovet saıası mektebiniń túlekteri ekeninde esten shyǵarmaǵanymyz abzal. Qonaevty el qarapaıym adamı qasıetteri úshin jáne tynyshtyq pen mamyrajaı toqshylyq zamanǵa qazaqty keneltkeni úshin jaqsy kóredi. Árıne, bodan memlekettiń basshy bolsa da, ol halqyna adal boldy. Sol úshin de halyq júreginde búgingi Qonaev beınesi saqtalyp otyr. Alaıda, qazaq sovet saıası mektebinde o bastan naqty biriktirýshi aıqyn maqsat-murat bolǵan joq. Bul saıası mekteptiń ókilderiniń árbiri eń joǵarǵy bılikke bir ózi ǵana barýǵa umtyldy. Bul jolda olar eshnárseden aıanǵan joq. Mundaı saıası mekteptiń qalyptasýynyń negizinde saıası tulǵalardyń tek jáne tanym máselesi jatty. Óıtkeni, kedeıge teńdik áperemiz dep jar salǵan sovet ókimeti jergilikti bılikke kedeılikten kóz ashpaǵan áleýmettik, qoǵamdyq toptyń ókilderin tartty. Dál osy proess kezinde tanym, tek, bilim degen dúnıelerdiń qat bolýy sebepti jergilikti bılik úshin tartystardyń tarıhı taǵany qalana bastady. Iaǵnı saıası básekelestik rýlastyqpen, tamyr-tanystyqpen, jershildikpen, baılyqpen, yqpalmen ólshene bastady. Jáne bul «dástúr» keıin qanatyn jaıyp, ózge de elementtermen tolyǵyp, tolysa bastady. Bul qazaq sovet saıası mektebiniń qalyptasýy edi.
Táýelsiz Qazaqstandaǵy búgingi qazaq bıligi árıne, qazaq sovet saıası mektebiniń sońǵy túlekteri bolyp tabylady. Táýelsizdik jyldaryndaǵy jańa saıası mekteptiń boı kóterýi 2000-ynshy jyldardyń basyna dóp keledi. Sol kezdegi saıası ómirdegi ózgerister jańa saıası mekteptiń negizi qalana bastaǵanynan habar bergen edi. Alaıda, saıası kúrester kezinde jańa saıası mekteptiń irgesi buzyla bastaǵany baıqaldy. Biraq, Altynbek Sársenbaıulyn jańa saıası mekteptiń kóshbasshysy retinde qarastyrsaq, bul saıası mekteptiń ómir súrip jatqanyn baıqaýǵa bolady. Ol árıne, búgingi oppozıııa emes.
Qazaqta saıası mektep bar ma degen saýal tóńireginde oıymyzdy qoryta kelgende, budan keıin de paıda bolatyn saıası mektepterdiń arqa súıeıtin jáne boıy men oıyn túzeıtin jalǵyz saıası mektep — ol Alash saıası mektebi ekenin ańǵardyq. Iaǵnı dástúrli ulttyq saıası mektepke arqa súımegen, odan úlgi almaǵan, onyń ultqa qyzmet etýdegi isin úırenbegen saıası mektep qazaq arasynda qoldaýǵa ıe bolýy, onyń ómirsheń bolýy ekitalaı. Bunyń bári álbette, jeke pikir. Ońasha oı.
Ómirjan Ábdihalyq,
«Abaı-aqparat»
