ورازمۇحاممەد وت قارۋدىڭ سىرى مەن قۇپياسىن قازاق جەرىنە جەتكىزگەندە بالكىم، ءورىسىمىزدىڭ ءوڭى وزگەرەر مە ەدى؟! ورازمۇحاممەد ەلگە جەتكەندە، ونىمەن بىرگە ەل باسقارۋدىڭ تۇرلەرى، ونى دامىتۋ مەن جەتىلدىرۋدىڭ نەشە ءتۇرى قازاق توپىراعىنا كەلىپ، قازاقتىڭ حاندىق مەملەكەتتىك جۇيەسىن جاڭا ساپاعا، جاڭا كەزەڭگە شىعارعان بولار ەدى. امال قايسى، ورازمۇحامەد ورالمادى.
ءسوز جوق، ەل بولىپ ىرگەسىن جاپقان قازاق حاندىعىنىڭ تاريحى 1465 جىل دەپ ەسەپتەسەك، حان كەنەنىڭ ون جىلدىق ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىسىمەن سوڭعى رەت ىشقىنا بۇلقىنىپ، حان كەنەنىڭ باسىنداي ءىزىم-عايىم تاريح قويناۋىنا كەتكەن قازاقتىڭ حاندىق مەملەكەتتىك قۇرىلىمىنىڭ وزىندىك ەرەكشە جولى بولدى. جانە وزىندىك ساياسي مەكتەبى بولدى.
حاندىق مەملەكەت تۇسىنداعى ساياسي مەكتەپتى قازاق بيلەرى قالىپتاستىردى. مىسالى،
«ءاي، ابىلاي، ابىلاي،
مەن سەنى العاش كورگەندە،
تۇرىمتايداي ۇل ەدىڭ،
تۇركىستاندا ءجۇر ەدىڭ،
ءۇيسىن تولە ءبيدىڭ
تۇيەسىن باققان قۇل ەدىڭ»، — دەپ كەلەتىن ايگىلى بۇقار جىراۋدىڭ جىر جولدارى قازاق بيلەرىنىڭ ساياسي مەكتەبىنەن سىر بەرەدى. قازاق بيلەرى ءبىز بىلەتىندەي، ەل اراسىنداعى داۋدىڭ ءتۇيىنىن تارقاتىپ قانا وتىرماعان ولار حالىقارالىق ماسەلە دە، ەلدىڭ ىشكى ماسەلەسىندە، حان ورداسىنان شىعاتىن جارلىقتار مەن وردا ماڭىنداعى ساياسي ماسەلەلەرگە دە ارالاسىپ وتىرعان جانە شەشۋشى ءرول اتقارعان. قازاق بيلەرى قالىپتاستىرعان ساياسي مەكتەپتىڭ ەڭ ۇلكەن جەتىستىگى رەتىندە قازاق جەرىنىڭ تۇتاستىعىنىڭ ساقتالىپ قالۋىن ايتۋعا بەك نەگىز بار. بۇل ساياسي مەكتەپتىڭ قۇقىقتىق سالاداعى جەتىستىگى — «جەتى جارعى»، «ەسىم حاننىڭ ەسكى جولى»، «قاسىم حاننىڭ قاسقا جولى». كوشپەندى حاندىق مەملەكەتتەگى بيلەر قالىپتاستىرعان جانە جەتىلىدىرىپ وتىرعان كوشپەندىلەردىڭ ساياسي مەكتەبىنىڭ شىرقاۋ شەگى حان ابىلايدىڭ بيلىگىمەن تۇسپا-تۇس كەلەدى. بۇدان كەيىنگى جەردە بيلەر نەگىزدەگەن ساياسي مەكتەپتىڭ قۇلدىراۋى باستالدى دەسەك تە بولادى. حان ابىلقايىر مەن رەسەي پاتشالىق ۇكىمەتىنىڭ اراسىنداعى كەلىسىمنىڭ جاسالۋى جانە بۇ كەلىسىمنىڭ تىم ۇزاققا سوزىلعان تاريحي سالدارى ءبىز ءسوز عىپ وتىرعان ساياسي مەكتەپتىڭ السىرەگەنىنىڭ كۋاسى. بىزدىڭشە، حان ابىلقايىردىڭ ارەكەتىن ساتقىندىق دەپ باعالاۋعا بولمايدى. حان ابىلقايىردىڭ قادامى ساياسي قاتەلىك بولاتىن جانە كوشپەندى مەملەكەتتەگى ساياسي مەكتەپ سول تۇستاعى ساياسي جاعدايلارعا جاۋاپ بەرە المادى.
ارينە، بۇدان كەيىنگى جەردە بيلەردىڭ ساياسي مەكتەبى ەلى ىشىندە عانا ىقپالى بار بيلىك قۇرىلىمىنا اينالدى. ءتىپتى، كەيبىر كەزدە ەل ىشىندە دەگى ساياسي توپتاردىڭ الدىندا السىزدىك تانىتتى. بىراق، قازاق بيلەرىنىڭ قالىپتاستىرعان ساياسي مەكتەبى ءوز ميسسياسىن تولىعىمەن اتقاردى. ول ءتىپتى، قازاق ەلى رەسەي بودانىنا اينالعان كەزەڭدە دە جۇمىسىن توقتاتپادى. ءسوزسىز، قازاق حاندىق مەملەكەتىندەگى ساياسي مەكەتەپتىڭ ءتۇپ تامىرى شىڭعىسحاننىڭ الىپ يمپەرياسىنان باستاۋ الىپ جاتقانى بەلگىلى.
سونىمەن، كوشپەندى حاندىق مەملەكەتتەگى ساياسي مەكتەپتىڭ ەڭ سوڭى اسكەري حاندىق بيلىككە ۇلاسىپ، حان كەنەنىڭ ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىسىنىڭ جەڭىلىس تابۋىمەن اياقتالدى.
ودان كەيىنگى جەردە قازاق دالاسىنداعى زاماناۋي ساياسي مەكتەپتىڭ قالىپتاسۋىنىڭ باسىندا اباي تۇر دەگەن پىكىر بار. اباي ساياسي تۇلعا ەمەس. بىراق، اباي شىعارمالارى ساياسي مەكتەپتىڭ العىشارتىنا نەگىز بولدى دەۋگە قيسىن بار. الايدا، حاندىق مەملەكەت تۇسىنداعى ساياسي مەكتەپتىڭ جوقتىعىنىڭ سالدارىنان ەل ىشىندەگى بيلىك ءوزىنىڭ شارۋاشىلىق جانە جەكە مۇددەسىن كوزدەۋشىلەردىڭ قولىنا ءوتىپ كەتتى. ءتىپتى، ابايدا بولىس بولىپ كوردى. ياعني ابايدا جاڭا ساياسي مەكتەپ قالىپتاستىرۋ وي بولۋى مۇمكىن. بىراق زامان تالابى، دۇنيەنىڭ ءوڭى وزگەرىپ كەتكەن ەدى.
جاڭا زاماناۋي ساياسي مەكتەپتىڭ باسىندا ءاليحان نۇرمۇحمەدۇلى بوكەيحان تۇردى. ەگەر، ءاليحان بوكەيحاننىڭ تورە تۇقىمىنان ياعني حان تۇقىمىنان ەكەنىن ەسكەرسەك، وندا كوشپەلى حاندىق مەملەكەتتەگى ساياسي مەكتەپتىڭ 20 عاسىر باسىندا تۇبەگەيلى وزگەرىپ، جاڭا ساياسي مەكتەپكە اينالعانىن كورۋگە بولادى. «حان بالاسىندا قازاقتىڭ قاقىسى بار، ءتىرى بولسام قازاققا قىزمەت ەتپەي قويمايمىن» دەگەن ءاليحاننىڭ ءسوزى ءبىز ايتىپ وتىرعان ەكى ساياسي مەكتەپتىڭ ساباقتاستىعىن جانە جاڭا ساياسي مەكتەپتىڭ كوشباسشىسىنىڭ ۇلكەن جاۋاپكەرشىلىكتى موينىنا العانىن كورسەتەدى.
ءاليحان بوكەيحان ەكى بۋىن قازاق ساياساتكەرلەرى ءتالىم كورگەن جاڭا ساياسي مەكتەپتىڭ كوشباسشىسى ءارى نەگىزىن قالاۋشى بولدى. 1905 جىلعى قازاق حالقىنىڭ اتىنان رەسەي پاتشاسىنا جازىلعان قۇزىرحاتتان باستاپ، مۇحتار اۋەزوۆتىڭ كوزى جۇمىلعانشا ەتكەن ەڭبەگى وسى الاش ساياسي مەكتەبىنىڭ جۇمىسى. الاش ساياسي مەكتەبى جاڭا زامانداعى وزىق ويلى قازاق ساياساتكەرلەرىن قالىپتاستىردى جانە ۇلتتىق تەرريتوريالىق اۆتونوميا قۇردى. ياعني تاۋەلسىزدىككە ءبىر تابان جاقىن قالدى. ءدال وسى جەردە تاعى ورازمۇحامەد الدىمىزدان شىعادى. ەگەر، ورازمۇحامەد وت قارۋدىڭ قۇپياسىن جانە ءوزى كورگەن دۇنيەنى قازاق دالاسىنا جەتكىزگەندە، جەتكەندە ءبارى باسقاشا بولار ەدى. بۇل ماقالا دا مۇلدەم باسقاشا جازىلار ەدى… نەگە؟ سەبەبى، الاشوردا ۇلتتىق تەرريتوريالىق اۆتونومياسىن جاريالاعان ەكىنشى جالپىقازاق سەزىندە بىردەن تاۋەلسىزدىك جاريالايىق دەگەن پىكىرلەردە بوي كوتەرگەن. الايدا، وعان قازاقتىڭ اسكەري الەۋەتىنىڭ جوقتىعى، تۇراقتى ارمياسى، جەتىلگەن قارۋىنىڭ بولماۋ بوگەت بولعان. مىنە، ورازمۇحەدتىڭ ەلگە جەتە الماۋىن قايتالاپ وتىرعانىمىزدىڭ سىرى. سوۆەت وكىمەتى تاراپىنان الاشوردا ۇلتتىق تەرريتوريالىق اۆتونومياسى تاراتىلعاننان كەيىن الاش ساياسي مەكتەبىنىڭ ەكىنشى بۋىنى سوۆەت وكىمەتى جاققا وتە وتىرىپ، باستى ماقساتتا جۇمىس جاسادى. الايدا، بۇل دا ۇزاققا بارمادى. ءسويتىپ، الاش ساياسي مەكتەبى عىلىم مەن بىلىمگە، مادەنيەتكە ياعني اعارتۋشىلىققا تولىعىمەن دەن قويدى. ۇلتتىڭ نەگىزىن ساقتاپ قالۋعا، ونى ءبىرجولا جويىلىپ كەتۋدەن ساقتاپ قالۋعا كۇش سالدى. ويتكەنى، ساياسي مەكتەپتىڭ كوشباسشىلارى مەن وكىلدەرى سوۆەت وكىمەتىنىڭ بولاشاعىنا جاساعان بولجامدارىنىڭ شىندىقتان الىس ەمەس ەكەنىن سەزدى.
سوۆەت وكىمەتىنىڭ ورناۋىمەن بىرگە، جات بيلىككە قىزمەت ەتۋشى توپ پايدا بولدى. ياعني جاڭا سوۆەت وكىمەتىنىڭ ساياسي مەكتەبىنىڭ ادال شاكىرتتەرى ءوز وكىمەتتەرىنە رياسىز قىزمەت ەتتى. ءوز كەزەگىندە بۇلاردىڭ قولىمەن قازاق جەرىندە قانقۇيلى تاريحي وقيعالار جۇزەگە استى. جالپى، الاش ساياسي مەكتەبىنىڭ سوڭعى وكىلى مۇحتار اۋەزوۆ دەيتىن بولساق، وندا مۇحتار ومارحانۇلىنىڭ ۇلتتىق مادەنيەتتە اتقارعان جۇمىستارى الاش ساياسي مەكتەبىنىڭ جەمىسى بولىپ تابىلادى.
رەسەيدەگى ساياسي بيلىكتىڭ وزگەرگەنىنە قاراماستان، ودان ءارى جالعاسقان بودان ەل رەتىندەگى جىلداردا قازاقستاندى ۇزاق جىل باسقارعان دىنمۇحامەد قوناەۆتىڭ وزىندىك ساياسي مەكتەپ قالىپتاستىرعانىن ايتپاۋعا بولمايدى. بىراق، بۇل ساياسي مەكتەپتىڭ نەگىزگى مىندەتى مەن ۇستانىمى ايقىن بولماعانعا ۇقسايدى. سەبەبى، ساياسي مەكتەپتىڭ ەڭ اۋەلگى ماقساتى لاۋازىمدى قىزمەت قانا بولعان سياقتانادى. جالپى، ەكى كوزى ءتورت بولىپ ماسكەۋگە جالتاقتاۋمەن وتكەن بودان قازاق سوۆەت بيلىگىنىڭ بۇگىنگى قازاق بيلىگىمەن ۇقساستىقتارى كوپ. بۇگىنگى ساياساتتاعى بەلدى تۇلعالار سول قازاق سوۆەت ساياسي مەكتەبىنىڭ تۇلەكتەرى ەكەنىندە ەستەن شىعارماعانىمىز ابزال. قوناەۆتى ەل قاراپايىم ادامي قاسيەتتەرى ءۇشىن جانە تىنىشتىق پەن مامىراجاي توقشىلىق زامانعا قازاقتى كەنەلتكەنى ءۇشىن جاقسى كورەدى. ارينە، بودان مەملەكەتتىڭ باسشى بولسا دا، ول حالقىنا ادال بولدى. سول ءۇشىن دە حالىق جۇرەگىندە بۇگىنگى قوناەۆ بەينەسى ساقتالىپ وتىر. الايدا، قازاق سوۆەت ساياسي مەكتەبىندە و باستان ناقتى بىرىكتىرۋشى ايقىن ماقسات-مۇرات بولعان جوق. بۇل ساياسي مەكتەپتىڭ وكىلدەرىنىڭ ءاربىرى ەڭ جوعارعى بيلىككە ءبىر ءوزى عانا بارۋعا ۇمتىلدى. بۇل جولدا ولار ەشنارسەدەن ايانعان جوق. مۇنداي ساياسي مەكتەپتىڭ قالىپتاسۋىنىڭ نەگىزىندە ساياسي تۇلعالاردىڭ تەك جانە تانىم ماسەلەسى جاتتى. ويتكەنى، كەدەيگە تەڭدىك اپەرەمىز دەپ جار سالعان سوۆەت وكىمەتى جەرگىلىكتى بيلىككە كەدەيلىكتەن كوز اشپاعان الەۋمەتتىك، قوعامدىق توپتىڭ وكىلدەرىن تارتتى. ءدال وسى پروتسەسس كەزىندە تانىم، تەك، ءبىلىم دەگەن دۇنيەلەردىڭ قات بولۋى سەبەپتى جەرگىلىكتى بيلىك ءۇشىن تارتىستاردىڭ تاريحي تاعانى قالانا باستادى. ياعني ساياسي باسەكەلەستىك رۋلاستىقپەن، تامىر-تانىستىقپەن، جەرشىلدىكپەن، بايلىقپەن، ىقپالمەن ولشەنە باستادى. جانە بۇل «ءداستۇر» كەيىن قاناتىن جايىپ، وزگە دە ەلەمەنتتەرمەن تولىعىپ، تولىسا باستادى. بۇل قازاق سوۆەت ساياسي مەكتەبىنىڭ قالىپتاسۋى ەدى.
تاۋەلسىز قازاقستانداعى بۇگىنگى قازاق بيلىگى ارينە، قازاق سوۆەت ساياسي مەكتەبىنىڭ سوڭعى تۇلەكتەرى بولىپ تابىلادى. تاۋەلسىزدىك جىلدارىنداعى جاڭا ساياسي مەكتەپتىڭ بوي كوتەرۋى 2000-ىنشى جىلداردىڭ باسىنا ءدوپ كەلەدى. سول كەزدەگى ساياسي ومىردەگى وزگەرىستەر جاڭا ساياسي مەكتەپتىڭ نەگىزى قالانا باستاعانىنان حابار بەرگەن ەدى. الايدا، ساياسي كۇرەستەر كەزىندە جاڭا ساياسي مەكتەپتىڭ ىرگەسى بۇزىلا باستاعانى بايقالدى. بىراق، التىنبەك سارسەنبايۇلىن جاڭا ساياسي مەكتەپتىڭ كوشباسشىسى رەتىندە قاراستىرساق، بۇل ساياسي مەكتەپتىڭ ءومىر ءسۇرىپ جاتقانىن بايقاۋعا بولادى. ول ارينە، بۇگىنگى وپپوزيتسيا ەمەس.
قازاقتا ساياسي مەكتەپ بار ما دەگەن ساۋال توڭىرەگىندە ويىمىزدى قورىتا كەلگەندە، بۇدان كەيىن دە پايدا بولاتىن ساياسي مەكتەپتەردىڭ ارقا سۇيەيتىن جانە بويى مەن ويىن تۇزەيتىن جالعىز ساياسي مەكتەپ — ول الاش ساياسي مەكتەبى ەكەنىن اڭعاردىق. ياعني ءداستۇرلى ۇلتتىق ساياسي مەكتەپكە ارقا سۇيمەگەن، ودان ۇلگى الماعان، ونىڭ ۇلتقا قىزمەت ەتۋدەگى ءىسىن ۇيرەنبەگەن ساياسي مەكتەپ قازاق اراسىندا قولداۋعا يە بولۋى، ونىڭ ومىرشەڭ بولۋى ەكىتالاي. بۇنىڭ ءبارى البەتتە، جەكە پىكىر. وڭاشا وي.
ءومىرجان ابدىحالىق،
«اباي-اقپارات»
