اباي تويىنا ازىرلىك – ءبىر رەتتىك ناۋقان ەمەس، ەل مادەنيەتىن تۇگەندەۋگە سەپتىگىن تيگىزگەن شارا بولدى. اباي تويلارىن اتاپ وتۋگە ءوزى دە قاتىسقان، ۇيىمداستىرعان بۇگىندە 90 جاسقا اياق باسقان شەجىرەشى قارت، كەزىندە وقۋ جانە مادەنيەت سالاسىندا قىزمەت اتقارعان مولدابەك جانبولاتوۆ سۇحباتىندا اقىن تويىنىڭ عيبراتىنا توقتالعان.
ابايدى ەسكە الۋ شارالارى – ەل رۋحانياتىنىڭ ەرەكشە بەلەستەرى. اقىن مۇراسىن ۇلىقتاۋ باعىتىنداعى مەملەكەتتىك دەڭگەيدەگى ءىس-شارالار، ءتۇرلى عىلىمي-مادەني باستامالار – ءبارى دە ۇلى تۇلعانىڭ حالقىنا قالدىرعان اماناتىنا دەگەن قۇرمەتتىڭ كورىنىسى. وسى ورايدا بىزگە ابايتانۋ سالاسىنا ۇلەس قوسىپ جۇرگەن زيالى ازامات، ەتنوگراف، تاريحشى، شەجىرەشى مولدابەك جانبولاتوۆ ابايدىڭ ءار كەزدەگى مەرەيتويى قالاي اتالىپ وتكەنىن، ولاردىڭ ماڭىزى مەن بۇگىنگى ۇرپاققا اسەرى جونىندە ءوز پىكىرىن ءبىلدىرىپ، ەستەلىكتەرىمەن ءبولىستى.
ابايدى ەسكە الۋعا ارنالعان العاشقى شارالار
– مولدابەك اعا، اباي قۇنانبايۇلىنىڭ مەرەيتويلارىنىڭ باسى-قاسىندا ءجۇرىپ، ءوزىڭىز ۇيىمداستىردىڭىز. ۇلى اقىندى ەسكە الۋ شارالارى قالاي اتالىپ ءوتتى جانە العاشقى رەسمي قۇرمەت قاشان كورسەتىلدى؟
– ابايعا دەگەن العاشقى رەسمي قۇرمەت 1914 جىلى جاسالدى. سول جىلى ءنازيپا قۇلجانوۆا مەن ونىڭ جولداسى نۇرعالي ابايدىڭ ومىردەن وتكەنىنە ون جىل تولۋىنا وراي ارنايى ەستەلىك كەشىن وتكىزگەن. بۇل كەشتە ابايدىڭ ولەڭدەرى وقىلىپ، ول تۋرالى العاشقى پىكىرلەر ايتىلا باستاعان بولاتىن. 1924 جىلى ابايدىڭ دۇنيە سالعانىنا 20 جىل تولۋىنا وراي، قالەل عابباسوۆ پەن مۇحتار اۋەزوۆ بايانداما جاساپ، ابايدىڭ ءومىرى مەن شىعارماشىلىعى تۋرالى كەڭ كولەمدە ءسوز قوزعادى. 1934 جىلى دا ابايدى ەسكە الۋ كەشتەرى جالعاسىن تاپتى. ابايعا سوۆەت ۇكىمەتى كەزىندەگى ەڭ العاشقى ءىرى قۇرمەت 1940 جىلى جاسالدى. سول جىلى ارنايى توي وتكىزۋ تۋرالى ماسەلە كوتەرىلگەن بولاتىن. ابايدىڭ 1945 جىلى وتەتىن 100 جىلدىق مەرەيتويى ءۇشىن دايىندىقتار باستالدى. الايدا سوعىس باستالىپ كەتىپ، دايىندىق جۇمىستارى ۋاقىتشا توقتاپ قالدى. سوعىس اياقتالعان سوڭ تويعا ناقتى دايىندىق قايتا قولعا الىندى. ارنايى وبلىستىق كوميتەت قۇرىلىپ، تويدى ۇيىمداستىرۋ ءىسى باستالدى. العاشقى ۇيىمداستىرۋ كوميتەتىنىڭ توراعاسى — وبلىستىق پارتيا كوميتەتىنىڭ باسشىسى مۋسين بولدى. ول قىزمەتتەن كەتكەننەن كەيىن، ونىڭ ورنىنا وبلىستىق كەڭەس اتقارۋ كوميتەتىنىڭ توراعاسى سايلانىپ، تويدى ۇيىمداستىرۋعا تىكەلەي باسشىلىق ەتتى. سول كەزەڭدە قازاق حالقى اۋىر جاعدايدان ءوتىپ جاتقان ەدى: اشارشىلىق، سوعىس، مال-مۇلىكتىڭ كونفيسكاتسياسى حالىقتى تيتىقتاتقان. سوعان قاراماستان، ەل رۋحاني بايلىقتى ساقتاپ قالۋعا، ابايداي ۇلى تۇلعانى ۇلىقتاۋعا ۇلكەن دايىندىقپەن كىرىستى. وبلىستىق اتقارۋ كوميتەتىنىڭ ارنايى قاۋلىسىمەن اباي اۋدانىنداعى 24 كولحوزدىڭ ارقايسىسىنا ەكى ۇيدەن تىگۋ، مال دايىنداۋ، توي وتكىزۋگە قاتىسۋ تاپسىرىلدى. سول تۇستا ءار كولحوزدا 300–400 شامالى عانا ادام بار بولاتىن. ءبارى بىرىگىپ، تويعا دايىندالدى. تويعا ابايعا تىكەلەي قاتىسى بار اياكوز، شۇبارتاۋ، ابىرالى، اباي اۋداندارىنان ارنايى ادامدار جۇمىلدىرىلدى. جالپى سانى قىرىققا جۋىق كيىز ءۇي تىگىلىپ، ۇلتتىق ناقىشتاعى ۇلكەن الاڭ جاسالدى. الاڭ ابىرالى مەن اباي اۋداندارىنىڭ ورتاسىندا ورنالاستى. ءبىر جاقتا اياكوز بەن شۇبارتاۋ حالقى، ەكىنشى جاقتا ابىرالى مەن ابايدىڭ ەلى ءۇي قۇرىپ، توي ورتاسىندا ءوتتى. ۇلتتىق ويىندار – جورعا جارىس، تەڭگە ءىلۋ، بالۋان كۇرەسى سەكىلدى سايىستار ۇيىمداستىرىلدى. تويعا باسقا رەسپۋبليكالاردان، الماتىدان ونەرپازدار مەن قوناقتار كەلدى. مەن ول كەزدە بالا بولسام دا، كورگەنىمدى ۇمىتپايمىن. تويدا ەرەكشە نازار اۋدارعان ادام — اتى اڭىزعا اينالعان پالۋان قاجىمۇقان مۇڭايتپاسوۆ تا بولدى.
125 جىلدىق نەگە ءوز ۋاقىتىندا اتالىپ وتپەدى؟
– ابايدىڭ مەرەيتويلارىنىڭ ىشىندە ەڭ ەستە قالارلىعى 125 جىلدىعى دەپ ەستىدىم. سول تۋرالى ايتىپ بەرىڭىزشى.
– اباي قۇنانبايۇلىنىڭ 125 جىلدىق مەرەيتويى 1970 جىلى ءوتۋى كەرەك ەدى. بىراق 1968–1969 جىلدارى سەمەي وبلىسى بويىنشا قاتتى جۇت بولىپ، توي كەيىنگە شەگەرىلدى. اباي اۋدانى مەن باسقا ايماقتارعا اۋىرتپالىق ءتۇستى – ماسكەۋدىڭ ارنايى شەشىمىمەن ءبىر كۇندە 120 مىڭ قوي، 20 مىڭداي ءىرى قارا مەن جىلقى سويىلىپ، ەت رەتىندە دايىندالدى. اشتىق قاۋپى تونگەندىكتەن، توي 1970 جىلى ەمەس، 1971 جىلى ءوتتى. مەن سول كەزدە اۋداندىق وقۋ جانە مادەنيەت ءبولىمىنىڭ باستىعى ەدىم. رەسپۋبليكالىق اۋقىمدا ۇيىمداستىرىلعان تويدىڭ بارلىق مادەني شارالارىنا قاتىستىم. ءان-كۇي، كونتسەرت، بەزەندىرۋ، قوناقتاردى قارسى الۋ – ءبارى ءبىزدىڭ جاۋاپكەرشىلىگىمىزدە بولدى. تويعا ارنالعان مەدال، ەستەلىك پاپكالارىن دايىنداۋ ءۇشىن ءۇش رەت لەنينگرادتاعى مونەتنىي دۆورعا بارۋىما تۋرا كەلدى. ءبىرىنشى بارعاندا – تاپسىرىس بەرىپ، ەكىنشى رەت – ۇلگىلەردى بەكىتىپ، ءۇشىنشى جولى – دايىن بۇيىمداردى قابىلداپ قايتتىم. تويعا دايىندىق اياسىندا ابايدىڭ جيدەبايداعى ءوز قولىمەن سالعىزعان ءۇيىن قايتا قالپىنا كەلتىرۋ جۇمىستارى باستالدى. بۇل ءۇي حح عاسىردىڭ باسىنان باستاپ ءتۇرلى ماقساتتا قولدانىلىپ، باستاپقى تاريحي قالپىنان ايىرىلعان ەدى: ول اشارشىلىق جىلدارى فەرما ورتالىعى بولعان، ەسىكتەر بۇزىلىپ، تەرەزەلەر قايتا جاسالعان. قوراعا اينالعان، قۇرىلىمى وزگەرگەن. وبلىستىق مادەنيەت باسقارماسىنىڭ باستىعى مۇحتار اعزامۇلى ءبىر كۇنى ماعان قوڭىراۋ شالىپ: "ابايدىڭ ءۇيىن قايتا سالىپ جاتىرمىز. ءۇيدىڭ بۇرىنعى قالپى قانداي بولعانىن، بولمەلەر مەن ىشكى زاتتارىن انىقتاپ، سىزباسىن جاساپ بەر", - دەپ تاپسىرما بەردى. مەن بۇل ءۇشىن اقساقالدارمەن كەڭەستىم. اكەسى ابايدىڭ اڭشىسى بولعان مۇحتار باشەەۆ دەگەن كىسى بولاتىن. سول كىسىدەن ءبارىن سۇرادىم. "جوق، بىلاي ەمەس، مىناۋ بىلاي ەدى. تاقتاي مىنا جەردە بولدى. تەرەزە مىنا جاقتا ەدى. توشالا وسىلاي ورنالاسقان", - دەپ ول ءبارىن تاپتىشتەپ ايتىپ بەردى. سونداي-اق، ابايدىڭ ۇيىندە تۇرعان ءارى ابايدان ءتالىم العان قاتپا ەسىمدى كىسىنىڭ بايبىشەسى — ماقىپ اپايدان دا اقپارات الىپ، ءۇيدىڭ ىشكى ورنالاسۋ، جيھاز، زاتتار جايىن تولىقتىرىپ جازىپ الدىم.
– قۇرىلىس بارىسى قيىن بولدى ما؟
– ءيا، اسا جاۋاپكەرشىلىكتى قاجەت ەتتى. ءسويتىپ، وبلىستىق قۇرىلىس باسقارماسىنان، پارتيا كوميتەتىنەن، پوليتەحنيكالىق قىزمەتكەرلەر كەلىپ، مەن دايىنداعان سىزبالار بويىنشا قۇرىلىس جۇرگىزۋگە شەشىم قابىلداندى. مەن تەحنادزور – قۇرىلىستىڭ تەحنيكالىق جاعىن قاداعالاۋشى بولىپ تاعايىندالدىم. ول كەزدە مۇعالىم باسىممەن قۇرىلىسقا جاۋاپتى بولدىم. ەڭ باستى تالاپ: ء"ۇيدىڭ ىرگەتاسى وزگەرمەۋى كەرەك. قاي جەردە بولعان – سول جەردە قالانۋى ءتيىس” دەلىندى. ءۇي تولىق اياقتالعان سوڭ، اۋداننىڭ اقساقالدارىن شاقىرىپ، ءدام بەرىپ، باتاسىن الدىق. اقساقالدار: "بۇل ماڭگىلىككە تۇراتىن ءۇي ەكەن. بىراق قىزىل كىرپىش تاريحي بەينەنى بۇزادى", - دەدى. بۇل سوزدەردى وبلىس ورىنباسارىنا جەتكىزدىم. ول كىسى دەرەۋ كەلىپ، اقساقالدارمەن سويلەسىپ، ءۇيدىڭ سىرت كورىنىسىن تولىق ۇلتتىق ستيلدە قايتا جاساپ، ءبارىن بوياپ، كوركەمدەدى. سولاي ءۇي مۋزەيلىك جانە مەموريالدىق مانگە تولىق ساي بولدى.
«ابايدىڭ ءۇيى شوپاننىڭ اق ءۇيى ءتارىزدى بولىپ قالدى»
– ابايدىڭ ۇيىنە وتكەن جىلى دا جوندەۋ جۇمىستارى جاسالعان ەكەن. قازىرگى قالپى قالاي؟
– وتكەن جىلى بۇل ۇيگە جوندەۋ جاسالعاندا، تاريحي تالاپتار ساقتالمادى. وبلىس وسكەمەنگە قاراعاندا، مۇراجاي ماماندارىن ەمەس، قۇرىلىسشىلاردى جۇمساپ، ءۇيدى تۇگەل اپپاق بوياۋمەن سىرلاپ تاستادى. وسىلايشا، ابايدىڭ ءۇيى شوپاننىڭ اق ءۇيى ءتارىزدى بولىپ قالدى. مۇراجايلىق، تاريحي، مەموريالدىق ءمان بۇزىلدى. ءدال وسىنداي جاعداي بورىلىدەگى مۇحتار اۋەزوۆتىڭ مۋزەيىندە دە ورىن العان. مۇندا بۇرىن قويىلعان 7 مەترلىك ستەلا (ەستەلىك تاس) جاپونيا مەن يتاليادان اكەلىنگەن تاستاردان جاسالعان ەدى. مۇحتار اۋەزوۆتىڭ "پەتا" شىعارماسىنان ءۇزىندى جازىلىپ قويىلعان. بىراق ول دا ۋاقىت وتە دۇرىس ساقتالماي، تاريحي ءمانى كومەسكىلەندى.
– مولدابەك اعا، وسى ابايدىڭ 125 جىلدىعىن تويلاعاندا كوپ ەكسپوناتتار جينالىپ، اباي مۋزەيىنەن ارتىلىپ قالعان جادىگەرلەر ءۇشىن اباي اۋدانى ورتالىعىنان تاعى دا جەكە اۋداندىق مۋزەي اشىلعان دەگەن دەرەكتەر كەزدەسەدى. قانشالىقتى شىندىق؟
– ابايدىڭ 125 جىلدىق تويىنا بايلانىستى ەشقانداي ەكسپەديتسيا بولعان جوق، مۋزەيگە ارنايى ەكسپوناتتار جينالمادى. اباي اۋدانىنداعى ولكەتانۋ مۋزەيى 1965–1966 جىلدارى قۇرىلدى. ول كەزدە مادەنيەت مەكەمەلەرىندە ولكەتانۋ ءىسى، تۋعان جەر تاريحىن ءبىلۋ جانە ناسيحاتتاۋ ۇلكەن مىندەت سانالدى. سول ۋاقىتتا اۋداندىق بالالار كىتاپحاناسىنىڭ مەڭگەرۋشىسى باحتياروۆا راحيماش، اۋداندىق كىتاپحانانىڭ مەڭگەرۋشىسى سەيىتبەكوۆا سارقىت، اۋداندىق مادەنيەت ءبولىمىنىڭ ديرەكتورى، كومپوزيتور امىرە قاپەز ولكەتانۋعا بايلانىستى كوپ دەرەكتەر جينادى. فوتوسۋرەتتەر، كونە اڭگىمەلەر مەن جىرلاردى جيناپ، ولاردى قۇراپ، «اڭىزدى ولكە» دەگەن ۇلكەن ستەند جاسادى. بۇل ستەند جىل سايىن تولىقتىرىلىپ وتىردى. سول كەزدە اۋداندا جىل سايىن ونەر بايقاۋلارى ءجيى ءوتىپ تۇراتىن. ءبىز بۇل بايقاۋلاردى جەتىلدىرىپ، ونى ءاربىر ۇجىمنىڭ – سوۆحوز، مەكەمە، ءوندىرىس ورىندارىنىڭ ەڭبەكشىلەرى الدىنداعى ەسەبىنە اينالدىردىق. ۇجىم باسشىسى حالىق الدىندا ەسەپ بەرىپ، ءوز مەكەمەسىنىڭ تاريحى، جەتىستىگى تۋرالى بايانداپ، سوعان بايلانىستى ەكسپوناتتار كورمەسى ۇيىمداستىرىلاتىن. سول كورمەدەن دە كوپتەگەن تاريحي دەرەكتەر جينادىق. اۋداندىق پارتيا كوميتەتى مەن اتقارۋ كوميتەتىنىڭ رۇقساتىمەن، ءبىز وسى ماتەريالداردى جيناي باستادىق. العاشىندا اۋداندىق مادەنيەت ءۇيىنىڭ ءبىر بولمەسىن مۋزەيگە ارناپ ەدىك، بىراق ول سىيماي قالدى. كەيىن بالالار كىتاپحاناسىنا اپاردىق، وعان دا سىيمادى. سودان سوڭ اۋداندىق پارتيا كوميتەتى مەن اتقارۋ كوميتەتىنىڭ الدىنا ارنايى مۋزەي ءۇشىن ورىن بەرۋ تۋرالى ماسەلە قويدىم. پارتيا كوميتەتىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى كارىم نۇرباەۆ پەن اۋداندىق اتقارۋ كوميتەتىنىڭ توراعاسى رىمحان عابدۋللين اعالارىمىز حالىققا پاتەر جەتىسپەي تۇرعانىنا قاراماستان، اۋداننىڭ باس جوسپارى بويىنشا مۋزەيگە ارناپ التى بولمەلى ءۇي سالىپ بەردى. ءبىز وعان جيناعان ماتەريالداردى ورنالاستىردىق. جينالعان دۇنيەلەردى سارالاي كەلە، ولاردى بەس تاقىرىپقا بولدىك:
- وكتيابر رەۆوليۋتسياسىنا دەيىنگى كەزەڭ;
- اباي الەمى;
- حالىقتىڭ الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق جاعدايى;
- حالىقتىڭ ادەت-عۇرپىنا بايلانىستى كيىم-كەشەك ۇلگىلەرى;
- ەتنوگرافيالىق بۇيىمدار – القا، سىرعا، شولپى سياقتى كۇمىس، التىن، قۇندىز ىشىك، تىماق، ىشىك، ت.ب.
سول كەزەڭدە حالىقتان وتە قۇندى زاتتار جينالدى. مىسالى، اۋداندىق پوشتا بايلانىس مەكەمەسىنىڭ باستىعى سايىن اعدام دەگەن اعامىز تورساۋىت - بابالاردىڭ ساۋىتتارىن اكەلىپ تاپسىردى. ول ساۋىتتار بەيىتتىڭ تۇبىندە كومۋلى تۇرعان، بىراق “ۇرپاق كورسىن” دەپ، مۋزەيگە وتكىزدى. سارجال اۋىلىنان ۇستا بورانباي دەگەن اقساقال كولحوزداستىرۋ كەزىندە قولدانىلعان ءبىر ءتىستى سوقانى قولدان سوعىپ بەردى. ول كەزدە اۋدانعا ەڭ ءبىرىنشى كەلگەن تراكتور — قازىقاق اتالعان تراكتور ەدى. ونىڭ قاڭقاسى قاراكەمەردەگى ەگىس القابىندا جاتقان. اگرونوم قاسەنوۆ سونى تاۋىپ، مۋزەيگە تاپسىردى. باقاناس اۋىلىنداعى قابىش كەرىمقۇلو ەسىمدى كىسى ەگىن جيناۋدا پايدالانىلعان «شاڭتاس» تاس قۇرالىن اكەلىپ بەردى. سونداي-اق اربا، شانا ۇلگىلەرى دە جينالدى. بۇل بۇيىمدار دالادا تۇراتىن بولعاندىقتان، قورشاۋ كەرەك بولدى. اۋداندىق مادەنيەت بولىمىندە 17 اۆتوكولىك بولاتىن. ولاردان تۇسەتىن قارجىنىڭ ەسەبىنەن تەمىر قورشاۋ جاسالدى — اۋداندىق اتقارۋ كوميتەتى وعان رۇقسات بەردى. جينالعان ماتەريالداردى كورە كەلە، بۇل جەردە مۋزەي اشۋعا بولاتىنى بەلگىلى بولدى. بىراق مۋزەيدى زاڭداستىرۋ كەرەك بولدى. ول ءۇشىن ارنايى شتات كەرەك ەدى. مەن بۇل ماسەلەنى وبلىستىق مادەنيەت باسقارماسىنا قويدىم. ولار سول كەزدەگى رەسپۋبليكالىق مادەنيەت مينيسترلىگىنە حابارلاسىپ، مينيسترلىكتەن كەلگەن ماماندار مۋزەيدەگى زاتتاردى قاراپ، وتە قۇندى ەكەن دەپ باعالادى. ءسويتىپ مۋزەي اشىلدى. ول سەمەيدەگى ولكەتانۋ مۋزەيىنىڭ فيليالى رەتىندە تىركەلدى. ءبىر شتات ءبولىندى. سەمەي مۋزەيىنىڭ ارتىق ەكسپوناتتارىنان قۇندى زاتتار بەرىلدى. وسىلايشا اۋداندىق تاريحي ولكەتانۋ مۋزەيى قۇرىلدى. حالىق كورىپ، ءبىلىپ، وتە قۇندى دۇنيە ەكەنىن مويىندادى. اۋدان جۇرتشىلىعى مۋزەيگە قوسىمشا ماتەريالدار اكەلىپ بەرىپ وتىردى. بۇل مۋزەيدىڭ قالىپتاسۋ تاريحى وسىنداي. ونى “ارنايى ەكسپەديتسيا ارقىلى جينالدى" دەگەنى – دۇرىس ەمەس. 
«شاڭىراعى ورتاسىنا تۇسكەن مۋزەي»
– كەيىن ول مۋزەي نە بولدى؟ جينالعان قۇندى زاتتار قايدا?
– مەن 1971 جىلى پارتيا وقۋىنا كەتتىم، كەيىن اقسۋات اۋدانىنا قىزمەتكە جىبەرىلدىم. سودان باستاپ ولكەتانۋ ىسىنە ارالاسا المادىم. جينالعان قۇندى زاتتاردىڭ كەيىن نە بولعانىن بىلمەيمىن. ولار قولدى بولدى ما، الدە جاۋاپسىزدىقتان ءبۇلىندى مە – كوزىم جەتپەيدى. بىراق جەتپىسىنشى جىلداردىڭ ورتاسىندا اۋداندىق گازەتتە «شاڭىراعى ورتاسىنا تۇسكەن مۋزەي» تۋرالى ماقالا شىققانىن كوردىم. سويتسەم، مۋزەي ءۇيىن پاتەرگە ءبولىپ بەرىپتى. ەكسپوناتتار كىم قاي بولمەدە وتىرسا، سونىڭ قولىندا قالىپ قويعان. كەيبىر زاتتار پىسىق بىرەۋلەردىڭ جەكە پايداسىنا كەتۋى دە مۇمكىن. كەيىن اۋدانعا اكىم بولىپ كەلگەن مۇزاپاربەك دەگەن ازاماتپەن جولداستىق، زيالى قارىم-قاتىناس ورنادى. وسى مۋزەي تاعدىرىن ايتىپ، ولكەتانۋ مۋزەيىن قايتا قۇرۋ كەرەك ەكەنىن جەتكىزدىم. ول كىسى بۇل پىكىرگە يلاندى. ءبىر ۇلكەن دۇكەننىڭ ورنىن مۋزەيگە لايىقتاپ جوندەتىپ بەردى. قازىرگى ولكەتاتۋ مۋزەيى – سول. بىراق العاشقى مۋزەيدەگى قۇندى زاتتار بۇل جەرگە قايتا جينالمادى. قايدا كەتتى، كىم الدى – ول جاعى بەلگىسىز. قازىر مۋزەي بار. بىراق ول العاشقى مۋزەيدىڭ بايلىعىن جيناپ ۇلگەرگەن جوق. دەگەنمەن، قازىرگى بار مۋزەيدى كەڭىرەك ناسيحاتتاپ، اۋدان تاريحىنا قاتىستى دەرەكتەردى ءالى دە جيناۋعا بولادى. اباي اۋدانىندا تاريحي ورىندار كوپ.
ابايدىڭ 150 جىلدىعىنداعى ەتنوگرافيالىق كورمە
– اعا، ەندى ابايدىڭ 150 جىلدىق مەرەيتويىنا توقتالساق. ول كەزدە دە ءىس-شارالار اۋقىمدى تۇردە وتكىزىلگەن ەكەن.
– اباي قۇنانبايۇلىنىڭ 150 جىلدىق مەرەيتويى – تەك مەرەكە عانا ەمەس، بۇكىل قازاق حالقىنىڭ رۋحاني مۇراسىن ۇلىقتاعان، سالت-ءداستۇرىن تىرىلتكەن ەرەكشە تاريحي وقيعا بولدى. وسى توي اياسىندا ەل بويىنشا 1356 قازاق ءۇيى ارنايى تىگىلدى. بۇل ۇيلەر تەك تويعا كەلگەن قوناقتاردى جايعاستىرۋ ءۇشىن ەمەس، ەتنوگرافيالىق كورمە رەتىندە ۇيىمداستىرىلدى. ياعني، ءاربىر ءۇي — قازاقتىڭ تۇرمىسى مەن مادەنيەتىن كورسەتەتىن شاعىن مۇراجاي ءتارىزدى بولدى. مەن سول كورمە بويىنشا قۇرىلعان ارنايى كوميسسيانىڭ توراعاسى بولدىم. ءبىز ءۇش كۇن، ءۇش ءتۇن بويى سول 1356 ءۇيدىڭ بارلىعىن ارالاپ، ءار ءۇيدىڭ كورمەلىك مازمۇنى مەن ەتنوگرافيالىق ناقتىلىعىنا باعا بەردىك. بۇل ءىستى ۇيىمداستىرۋ مەنىڭ باستامام بولاتىن. سول سەبەپتى مەنى كوميسسيا توراعاسى ەتىپ سايلادى. ەڭ الدىمەن، مەن ارنايى "قازاق ءۇيى كورمەسىنە قويىلاتىن تالاپتار مەن باعالاۋ ەرەجەسىن" جاسادىم. ول 12 بەتتەن تۇراتىن ناقتى نۇسقاۋلىق بولدى. بۇل ەرەجەدە بىلاي دەپ كورسەتىلدى: “قازاقتىڭ ءۇيى — بۇل تەك باسپانا ەمەس، تۇتاس مادەني كەڭىستىك، تۇرمىستىق-فيلوسوفيالىق جۇيە. ءۇيدىڭ ىشكى قۇرىلىمى، جيھازدىڭ ورنالاسۋى، تۇرمىستىق بۇيىمدار (ۇزىن اياق، تورسىق، قوبىز، دومبىرا، قارۋ-جاراق) – ءبارى ارنايى زاڭدىلىققا باعىنۋى كەرەك; بۇل زاڭدىلىق — قازاقتىڭ ادەت-عۇرپى، ەتيكالىق-ەستەتيكالىق تالعامى نەگىزىندە قالىپتاسقان. قازاق ۇيىندەگى ءار ورىن، زاتتىڭ ءوز ورنى، ءوز ءمانى بار: كىم قايدا وتىرادى، قانداي زات قاي تۇستا تۇرادى – ءبارى ءداستۇر بويىنشا رەتتەلگەن. بۇل جۇيە – قازاق مادەني كودەكسى، ونى بۇزۋ — مادەني زاڭدى بۇزعانمەن تەڭ”. سوندىقتان ءبىز 1356 ءۇيدى باعالاعاندا – تەك ءسان-سالتاناتقا ەمەس، رۋحاني تەرەڭدىككە، ۇلتتىق ناقىشقا، داستۇرگە سايلىعىنا قاراپ باعالادىق. وسىلايشا، ابايدى ەسكە الۋ شارالارىن ۇيىمداستىرۋعا كىشكەنە بولسىن، ۇلەس قوستىق. بيىل – ابايدىڭ 180 جىلدىعى. وسىنداي كەزەڭدەردە ۇقىپتى ادام دەرەكتەردى جۇيەلەپ جيناسا، ول بولاشاق ءۇشىن ۇلكەن تاريحقا اينالادى. سول سەبەپتى بۇل ماسەلەنى كوتەرىپ، زەرتتەپ جۇرگەن ازاماتتارعا العىس ايتامىن.
– سۇحباتتاسقانىڭىزعا راحمەت!
دانا نۇرمۇحانبەت
«ادىرنا»
