Ustazym, akademık Seıit Asqaruly – batys pen shyǵys mádenıetin qatar meńgergen, sol bıikten óz ultynyń rýhanııatyna tereń úńilip, baıypty baǵa bere alatyn zerek tulǵa. Ádette, keıbir kisiler batys mádenıetine aýyp ketse, óz eliniń topyraǵyna orala almaı býdan kúı keshedi, al qazaqy aıada qalǵandary qazaqbaıshylyqtan boıy asa almaı, bógde qundylyq ataýlyny jat kórip, taǵy da jarymjan halde júredi. Meniń ustazym eýropanyń klassıkalyq ónerine taǵzym etip, unatqanymen qoımaı, halyq óleńiniń nebir úlgilerin ózi de shyrqap, qońyr keshte qońyr dombyrasymen syrlasa alatyn talǵampaz jan. Oǵan mádenıet ataýly jat emes, orystyń chastýshkasyn toılarda jatqa aıtsa, qazaqtyń «ýgáı-aıyn» kez-kelgen sátte qalyqtatyp aıta beredi. Onyń bylaısha besaspap bop qalyptasýyna, keńirek qarasaq, mádenıetter tıpologııasyn zertteýge baǵyttalǵan folklorshy mamandyǵy, ósken ortasy, oqyǵan mektebi, ǵylymǵa jolyn ashqan ustazynyń tálimi áser etken bolýy kerek.
Ol uzyn Ertis týlap quıatyn Zaısan kóliniń jaǵasynda týyp, qarly shyńy kók tiregen Altaı taýynyń baýraılarynda balalyq shaǵyn ótkizedi. Soǵys jyldarynda anasy Skotımportta eńbek etkendikten, bala Seıit at jalyn erte tartyp minip, týystarymen birge mal aıdaýmen shuǵyldanady. Oǵan jylqyshynyń qara qosy, qoıshynyń qońyr kúrkesi, ańshynyń qara baqyry sol kezden-aq etene tanys bolady. Seıit aǵanyń anasy Áýjan aqyndyq qabileti bar, óleń jazatyn, án salatyn arqaly jan bolǵan eken. Aǵanyń halyqtyń án-jyryna qushtar bolýy ana áldıimen birge darysa kerek.
Seıit aǵanyń ákesi Asqar atamyz soǵys bastalardan buryn Zaısanda ujymshar basqarady. Áýjan anamyz Seıit aǵa qursaǵyna bitkende, bir qara erkek qoıdy kózi shalyp, soǵan jerik bolady da, Asqar atamyz ony soıyp, jubaıyna jegizgen desedi. Epostaǵy analarymyz bolashaq batyr ómirge kelerde aıryqsha ańnyń etine jerik bolatyny belgili. Sol sekildi Seıit aǵamyzdyń ómiri de ǵajaıyptardan bastaý alady. Folklordaǵy ózgeshe týý rásimi oryndalǵan soń ǵajaıyp bala Seıit ómirge keledi. Seıit aǵanyń eshteńeden jasqanbaıtyn, týrashyl qaısar minezi sol qoıdyń qara óńinen juqsa, jomart ta jyly tabıǵaty sol qasıetti maldyń bereketinen daryǵan sekildi kórinedi maǵan.
Seıit aǵa sulýlyqqa qushtar, estet, sezimtal jan. Ol Arqanyń ánderin asqaqtatyp aıtady. Ásirese, týǵan jeri Zaısan men Marqakól ánderin bizderdi kórgende eljirep shyrqaıtyny bar. Óleń poetıkasyn keremet taldaıdy, ózi de óleń jazady. Óleńniń ishki bitimindegi qarama-qaıshylyq, mıftik dıalektıka týraly kóptegen oıtamyzyq tastaıdy shákirtterine. Mundaı qyzyqty tujyrymdaryn «poezııalyq obraz logıka emes, kerisinshe logıkaǵa qarsy qurylady» dep túıindeıdi.
Seıit aǵa naǵyz ǵalym bolǵandyqtan, bilimniń qadiri men qasıetin, qıyndyǵy men qyzyǵyn bir adamdaı paryqtap, parasatty oı tastap otyrady. Ol eshqashan da keýde soǵyp, men bárin bilem dep toqmeıilsip kórgen emes. Shákirtterine «Biletinim bir toǵyz, bilmeıtinim toqsan toǵyz», «kitapty kóp oqyǵan saıyn ózińniń az biletiniń kórine bastaıdy», «qatelesem dep qoryqpa, qatelesýge árkimniń qaqysy bar, qatelik durystyqty týdyrýǵa sebep, kúdik ǵylymdy damytýǵa túrtki» dep jastarǵa kishipeıildikpen, keshirimmen qaraıdy. Shákirtterin býyny bekip, jasqanshaqtyqqa urynbaı, ǵylym kókjıegine qanat qaǵyp ketýge baýlyp, talpyndyryp otyrady.
Seıit aǵanyń eń úlken qyry – jastardy tárbıeleý, biletinin shákirtterine jalyqpaı úıretý. Oǵan bul minez ustazy, professor N.S.Smırnovadan juqsa kerek.
Seıit aǵanyń asa baı kitaphanasy bar. Ol shákirtterine bilgenin jáne qundy kitaptaryn eshqashan aıamaıdy. Ádette keıbir ǵalymdar bir taqyrypty menshiktep alyp, ol týraly bireý jazsa, sol adammen jaýlasyp, jaǵalasyp júredi, nemese arhıvten bir qujat tapsa, sony ómirbaqı maldanyp, basqadan qyzǵanýmen ótedi. Bundaı qylyq ondaı jandardy qyzǵanshaqtyq pen ishtarlyq dertine shaldyqtyryp, tuıyqqa tireıdi. Mundaılar týraly belgili ǵalym hám jazýshy aǵamyz M.Maǵaýın «Arhıv qazynasy» degen áńgimesinde jaqsylap jazǵany bar. Ondaı adamdar basqalar menen az bilse eken dep mysyqtileýmen júrse, Seıit aǵa kerisinshe shákirtterim menen artyq bilse eken dep, jastarǵa salmaq salyp, qamqorlyq jasaıdy, qalamyn ushtaı túsedi. Ol óz bilimine, eńbegine tolyq senimdi bolǵandyqtan da izin qýýshylardyń ózinen artyq qabiletti bolýyn armandaıtyn shyn ustaz. Teginde, ǵylym degen daryndy tulǵalardyń týdyratyn jasampazdyǵy ǵana emes, san ǵasyrlar boıy ujymdyq izdenisten týatyn ortaq sıpaty bar dúnıe ekenin aǵanyń aldyn kórgende túsinesiń. Sonymen birge, qandaı bir jeke halyqtyń ózindik dara ǵylymy joq, ol – álemdik aqyl-oımen sabaqtasyp, qundylyqtarmen, ozyq teorııa men ádisnama, derekqorymen bir-birin nárlendirip turatyn qubylys.
Qazaq folklortanýyndaǵy kórnekti ǵalymdar S.Qasqabasov pen E.Tursynovty KazPI-ge 1-kýrsqa túsken kúninen bastap, N.S.Smırnova Máskeý baǵdarlamasymen arnaıy daıyndapty, keıin ustazymyz bul tásildi óziniń jas shákirtterine de qoldanǵany baıqalady. Jastyq izdenisteri birge ótken folklortanýshy eki aǵamyzdy zııaly orta kezinde «tandem» dep atapty. Olardyń basqa áriptesterinen negizgi bir ereksheligi – ekeýi de fılologııa fakýltetinde orys tilinde dáris alýy jáne N.S.Smırnova sekildi ataqty ustazǵa shákirt bolýy dep aıta alamyz.
Qazaq fılologııasyndaǵy keıbir jaǵdaılarǵa qarap otyrsaq, kúni búginge deıin oqshaýlanyp, óz qazanynda ózi qaınap, ózin-ózi qyzyqtaýǵa tap bolǵandaı ańys seziledi. Kezinde O.Súleımenovtiń «Aýyldan kelgen balalar ýnıversıtette qazaq fılologııasyna oqýǵa túsedi, tomaǵatuıyq tanymda qalady, aqyry óz aýylynan basqany baǵalaı almaıtyn raıondyq deńgeıdegi patrıotqa aınalady» dep aıtqany ay da bolsa shyndyq deýge bolar. Al bul úderisten basqa kepte, ózgeshe qısynda tálim alǵan S.Qasqabasov pen E.Tursynov qazaq folklortanýyna jańasha serpin ákeldi, sony betburys jasaı aldy dep búginderi tujyrymdaı alamyz. Bul eki ǵalymnyń aldynda eskiniń sońy, jańanyń basy bop turǵan, A.Baıtursynuly, S.Seıfýllın, M.Áýezov, E.Ysmaıylovtan jalǵasqan altyn shynjyrdyń dáneker býyny – M.Áýezovtiń tól aspıranty, halyq óleńiniń bilgiri, fılologııa ǵylymdarynyń doktory B.Ýahatov deýge bolady. Seıit aǵa belgili ǵalym M.Ǵabdýllın basqaryp otyrǵan Folklortaný bólimine dıssertaııalyq jumysyn usynǵanda eńbegine oń pikir bildirip, bolashaǵyna tilekshi bolǵan B.Ýahatov edi.
Seıit aǵa bizge ǵylym áleminiń álippesin úıretýde jumysty qarapaıym deńgeıde bastady. Ol jańadan ǵylymnyń tabaldyryǵynda turǵan bizdi basymyzdan sıpap, aıalap, balapandaı baýlyp, kún saıyn qadaǵalap qana qoımaı, eń áýeli konspekt jasaýdy úıretti. Birtindep tálim-tárbıeni kúrdelendire tústi. Bir aptada eki ret belgilegen kestesi boıynsha konspektimizdi tekseredi, oqyǵan kitaptarymyzdan emtıhan alady, suraqtar qoıady. Biz oqýshydaı túregelip turyp jaýap beremiz, ustazymyz bizdi jyly meıirimmen ózine baýrap, baýyr bastyryp alǵannan keıin, «basqa jaqqa qashpaıtynymyzǵa» kózi jetken soń, qatqyl minez tanytyp, qaharlana túsetin boldy.
Akademıktiń aldynda eldiń kózinshe tirsegiń dirildep, tik turyp jaýap beresiń, tapsyrma ýaqytynda oryndalmasa, jumysqa kóńili tolmasa, tuzdyqty sózdermen sybap tastaıdy. Shyny kerek, ǵylymǵa óz basym Seıit aǵanyń aq shashyn syılap qoryqqandyqtan, ar-namysym oıanǵan sebepti eriksiz kelgen bolýym kerek. Seıit aǵanyń 70 jyldyq mereıtoıynda «Aıqyn» gazetine bergen shaǵyn suhbatymnyń aty «Qorqyp ta, syılap ta turamyz» dep qoıylýy beker emes edi.
Seıit aǵa kabınette susty, qaharly, ashýlanǵanda jolbarystaı janary jarqyldap, qaıratty aq shashynan da aınalaǵa yzǵarly qyraý, qylaý shashylyp turǵandaı seziledi. Ol – temir tártip dáýirinde ómir súrgen, ómirdiń mánin tártip dep qana uqqan adam. Al bizder (óz basym) «tártipsiz», meılinshe erkindeýmiz. Seıit aǵanyń aıtqanyna sál kónbeıin deseń, ol ózińnen bilimdi, dana adam, bárin boljap, bilip turady, qarsy keleıin deseń, onyń adamgershiligi, kisiligi ózińnen asyp jatyr. Ol sonymen birge adamnyń ishki oıyn, minezin oqıtyndaı psıholog. Jer janaty Jetisýda, qasıetti Qaskeleńde naǵashysynyń qolynda óskendikten «Jemisi bar aǵash ıilip turady, jemisi joq aǵash qaıqaıyp, qaqaıyp turady» dep támsil aıtyp, mansaptyń yzbarly bıigin mansuqtap, qarapaıym qalypqa túse qalatyny taǵy bar. Ne ózińdi, ne ustazyńdy aldaı almaısyń. Aqyry eriksiz moıynsal bolyp, kóndigesiń, ǵylym muhıtynyń kókshýlan tolqynynan seskenip, qorqyp, shanaǵyńnyń tar ekenin bilseń de, Allaǵa, odan keıin ustazyńa senip, táýekelge bel býady ekensiń. Aıaǵynda onyń aıtqanyna kónip, toı-tomalaqty kúrt sıretip, jarqyldaǵan jıyn-topyrǵa da barmaı, jýrnalıstik-pýblııstıkalyq maqalalar jazyp baspasózde kórinbeı, akademııa men úı arasyn ǵana jol qylyp, shytyrman kitaptar aralynyń arasynda ómir súresiń. Árıne, basynda aqynmyn dep «aıǵa atylyp» júrgendikten, azannan keshke sheıin sur kabınette sarylyp otyrýǵa birden tósele almaısyń. Bul kezeńde Seıit aǵanyń «ǵylymdy bas qana emes, negizinen batpandap otyrǵan sabyryń jasaıdy» degen sózi seni tózimge shaqyrady.
«Jalǵyz jalaý jaltyldap, Tumandy teńiz órinde» degendeı kitaphana qabyrǵasynda qamalyp, alyptarmen arpalysyp otyrasyń. Dúnıe júziniń ǵulamalarymen únsiz tildesip, nebir dana oılarǵa toǵytylasyń, akademııalyq aýyr ǵylymnyń salmaqty tabıǵaty eńseńdi birtindep eze bastaıdy.
Men akademııaǵa alǵash kelgende ózderi bárin bilip tursa da, eshteńe jazyp, eshqandaı eńbek qorǵamaǵan, qorǵaǵysy da kelmeıtin samarqaý da sartap oqymystylarǵa kez bolyp, tań-tamasha bolǵanym bar. Akademııalyq ǵylymnyń aýyr jaýapkershiligin ıyǵymen sezingen olar únsiz júrgendi jón kórgenin keıinnen bildim. Biraq bul tuıyqqa tap bolǵanda Seıit aǵanyń «Bilgenim bir toǵyz, bilmegenim toqsan toǵyz», «árkimniń qatelesýge qaqysy bar, burystyq durystyqqa sebepshi bolady» degen sózderi kóńilińe úmit ushqynyn shashady, ustazyńnyń meıirban júzi men senimdi kózi, saǵan uqtyrǵan kúrdeli túıinderdi sheshetin teorııalyq-metodologııalyq qısyndary qalam alýyńa, qaırattanyp jazyp ketýińe demeý beredi. Ol mundaı tusta bıblıografııalyq kórsetkish usynyp, folklortaný mektepteriniń kezeńderi, ókilderi, olar ustanǵan túrli baǵyttar men konepııalar týraly dárispen sýsyndatady. Alýan túrli ǵylymı kózqarastar, olardyń arasyndaǵy talas-tartys, bizderge qandaı jol qolaıly ekendigine baǵyt beredi. Ol ózi usynǵan eńbekter tizimin «tumandy teńizde adastyrmaıtyn kompas» dep aıtqany áli esimde.
Bir mezgilde A.N.Veselovskıı, V.Ia.Propp, E.M.Meletınskıı, V.M.Jırmýnskıı, E.Teılor, Dj. Frezer, Levı-Stros sekildi danalardy oqyp shyqqan soń ózime degen senimim azaıǵanyn aıtqanymda Seıit aǵa «Olar da sendeı adam, demek sen de olardaı bola alasyń. Qoryqpa, olar basqa materıaldy qarady, solaı boldy, seniń nysanyń basqa. Eshqandaı ǵalymǵa tabynýshy bolma, barlyǵyn ózińe áriptes retinde sana, óz nysanyn jaqsy meńgergen adam – sózsiz jaqsy ǵalym bolady» dep aqyl-keńes bergen edi. Árıne, biz Qasym aqyn aıtqandaı: «Birden Pýshkın bolmaı-aq, Baımuqansha bastadyq».
Seıit aǵanyń kitaphanasy óte baı, onda 5 myńnan astam kitap bar. Folklortaný, etnografııa, sóz óneri, túrkologııaǵa qatysty sırek kezdesetin salalyq kitaptar júıeli jınalǵan. Seıit aǵa bul kitaptardy tynymsyz paıdalanyp, keıbiriniń ishine aq qaǵaz qystyryp, pikirlerin únemi túsirip júretini de ańǵarylady. Ádette Seıit aǵany jumysta kezdestirseń, yzǵarly sekildi seziledi. Al úıine barsań júzinen shýaǵy tógilgen meıirban qarııaǵa tap bolasyń. Seıit aǵa qutty meshit úıindeı qasıetti shańyraǵyna engende jan dúnıesi baraqat taýyp, asyl jary, ómirlik arqatiregi Tamara jeńgemiz ben nemereleriniń qasynda jazdaı jadyrap shyǵa keledi eken. Shapanyn jamylyp, aq dombyrasyn qolyna alyp, qońyr áýenge basady. Nemereleri kelse, aınalyp-tolǵanyp shýaǵyn shashady. Talaı ǵajaıyp eńbekteri dúnıege kelgen kabınetiniń esiginen attaǵanda erekshe shabytty kúıge túsip, saǵan degen yqylasy da júz ese arta túskendeı bolady. Tamara táteniń aq peıilimen aqtarylyp jaıǵan kól-kósir dastarhanynan dám tatqan soń akademık aǵamyz kabınetinde qabyldap, aldymen óziniń jazyp jatqan zertteýleriniń jaı-kúıi týraly saǵan esep beredi, odan keıin ǵana ózińe bergen tapsyrmalar týraly suraı bastaıdy.
Aǵaıdyń kitaptaryna qyzyǵasyń, al qalaǵan kitaptaryńdy kórýge, aqyl-keńes alýǵa, úıińe áketip oqýǵa ruqsat etiledi. Shyǵaryńda olardy bloknotyna aı-kúnin qoıyp, tizimdep alady. Iá, bul kitaphanadan ǵylymǵa kelgen talaı óreli aǵalarymyz tálim alypty. Bizden buryn Z.Seıitjanov, K.Matyjan, Sh.Kerim, A.Ábdisadyq, odan ilgeri B.Maıtanov, S.Negımov, N.Álimbaı, S.Qorabaı bastaǵan býyn da qyzyǵyn kórgen desedi. Jazýshylar da aǵaıdyń kitaptaryna qumar bolady. Máselen, bir shetin jaǵdaı – V.M.Jırmýnskııdiń «Tıýrkskıı geroıcheskıı epos» degen kitabyn A.Súleımenov aǵamyz alypty da, qaıtarýǵa murshasy bolmapty. Osy kitaptan basqa nebir ǵajap dúnıelerdiń barlyǵyn Seıit aǵanyń kitaphanasynan alyp oqýǵa, qarap tanysýǵa múmkindik týǵanyna búginderi myń shúkir etemin.
Seıit aǵa akademııalyq dástúrde tárbıelenip, ǵylym keńistigine samǵap, ustazy N.S.Smırnovanyń meıirban tárbıesin kórgen baqytty jan. Qazir artyna ózi de ónegeli mektep qalyptastyrǵan úlken júrekti kóshbasshy tulǵa.
Árqandaı ǵylymnyń shyńy, barar asýy – klassıfıkaııa desek, Seıit aǵa osy kúrdeli de aýyr jumysty atqaryp, janrlar teorııasyn ashqan kásibı maman bolǵandyqtan qazaq folkloryn júıeleý, janrǵa bólý, túrge jikteý, túgendeý jumysyn tabysty júrgizdi. A.Baıtursynulynyń «Ádebıet tanytqyshynan» bastalǵan bul kúrdeli jumys Seıit aǵaıdyń jalpy redakııasymen, tikeleı jetekshiligimen jaryq kórgen «Qazaq folklorynyń tarıhy» (2008) atty ujymdyq monografııada tııanaqtala tústi deýge bolady.
Ásirese, ol qazaq halyq prozasynyń janrlyq júıesin jasady, bul úlgi týysqan halyqtar úshin de taǵylymdy boldy. Qazaq folklorynyń árbir janryna jeke monografııa arnaý – búginderi 100 tom bolyp jaryq kórgen baı muramyzdy ǵylymı nysanǵa aınaldyrý, ıgerýge jol ashatyn keshendi jumys. Osy salada Seıit aǵanyń jolyn jalǵastyrǵan keıingi býyn ǵalymdar da ter tógip keledi. Atap aıtqanda, qazaq kóne-nanym senimderge qatysty folklorynan B.Abylqasymov, otbasylyq ǵuryp folklorynan K.Matyjan, qazaq dastanynan B.Ázibaeva, jumbaqtan Sh.Kerim, tarıhı jyrdan A.Ábdisadyq, jer-sý ańyzdarynan A.Pańgereev, antıkalyq mıften R.Álmuhanovalar doktorlyq eńbek qorǵasa, aýyz-eki áńgimeden P.Áýesbaeva ǵylymı dıssertaııa jazdy. Al maǵan ustazym «Qazaqtyń halyq prozasy» zertteýiniń mıf degen bir taraýyn tábárik etip usyndy.
Búginderi S.A.Qasqabasov alash jurtynyń abyzyna aınaldy. Ol basqarǵan «Babalar sózi» júztomdyǵy álem mádenıetine qazaq jurtynyń qosqan injý-marjany ekenin zııaly qaýym baǵalap otyr. Birde aqyn aǵamyz Serik Turǵynbekov «Qasqabasovtiki qasqa jol, basqalardiki basqa jol» degen edi. Bul ádemi aıtylǵan ázildiń astarynda aqıqat jatqanyna onyń taýdaı eńbekterin tamashalap qarasań kóziń jete túsedi.
Aqedil Toıshanuly,
Halyqaralyq Túrki akademııasynyń ǵylymı qyzmetkeri,
fılologııa ǵylymdarynyń kandıdaty
