Arysta apatty jaǵdaı oryn alǵaly beri úsh aıdan asty. Jurtshylyq arasynda ártúrli pikirler týdyrǵan tótenshe jaǵdaıǵa baıypty baǵa berý úshin sarapshy pikirin suraǵan edik.
Áljanov Qalıjan Qýanyshbaıuly – otstavkadaǵy polkovnık, "Qyzyl juldyz" ordeniniń kavaleri, Qazaqstan Qarýly Kúshteriniń zeınetkeri. Halyqaralyq áskerı operaııalarǵa qatysýda tájirıbesi bar. Qyzmet jolyn zvod komandırinen bastap, Úkimet apparaty qorǵanys sektorynyń meńgerýshisine deıingi joldardan ótti.
- Birden basty saýalǵa kóshsek: jarylys neden boldy jáne oǵan kim kináli?
- Kelisemin, oryn alǵan oqıǵanyń sebebin anyqtaý asa qajet. Bul eń áýeli sol tótenshe jaǵdaı qaıtalanbaýy úshin mańyzdy. Onyń sebepteri men kinálilerdi quzyrly organdar anyqtaýy tıis. Degenmen, meniń sizben bólisýge daıyn keıbir oılarym bar.
Áńgimeni bul oq-dári qoımasy qaıdan paıda bolǵanynan bastasaq. Bizdiń áskerılerge qoıma Keńes Odaǵynan muraǵa qaldy. Ol 1934 jyly salynǵan. Ádette, bul sekildi tótenshe jaǵdaılarǵa jol bermeý boıynsha barlyq qajetti jumystar jobalaý kezeńinde júrgiziledi. Al qazirgi áskerılerdiń birdeńeni ózgertýge múmkindigi boldy ma? Múmkin, Táýelsizdiktiń áýelgi jyldarynda, alǵashqy qorǵanys mınıstrlerinde ondaı múmkindik bolǵan da shyǵar. Biraq 1991 jyldan beri mundaı túbegeıli sheshimder qabyldanǵan joq. Demek, qazirgi áskerılerde mundaı múmkindik bolǵan joq. Sondyqtan olarǵa Keńes Odaǵynan qalǵan murany qalpynda ustaýdan basqa tańdaý bolmady.
- Iaǵnı jobalaý kezeńine bizdiń áskerıler aralasa almady ǵoı?
- Dál solaı.
- Qoımanyń jaı-kúıin qarap, qalpynda ustaý da aıtarlyqtaı bolmady ma?
- Oq-dári saqtaýdyń jónin biletin kez kelgen bilikti sarapshy sizge árbir oq-dári qoımasy qaýip tóndiretinin aıtady. Kim ushaq qulamaıdy, keme batpaıdy dep kepildik bere alady? Oq-dári qoımasy da solaı. Eshkim de shuǵyl jaǵdaı bolmaıtynyna 100% kepildik bere almaıdy. Qandaı da bolsyn apat aıtyp kelmeıdi. Ókinishke qaraı, qarý-jaraq pen oq-dári qoımalarynyń jarylýy búkil álemde bolyp jatady. Mysaly, AQSh pen Avstrııada, Kanada men Qytaıda. Bul rette áskerı qyzmetshilerdiń basty mindeti – qaýip-qaterler men qaıǵyly saldardyń oryn alý múmkindigin barynsha azaıtýǵa jumys jasaý ǵana.
– Sonda qaterdi barynsha azaıtý úshin ne istelýi tıis? Al bizdiń áskerıler is júzinde ne isteı aldy?
- Áldeqandaı bolyp kórinýge tyrysqannan, anyǵynda sondaı bolǵan jaqsy. Bul – uzaq jyldar boıy, sońǵy jyldary da aldyn ala júrgizilgen áskerı jumystarǵa qatysty aıtylar sóz. Eger atqarylǵan ister aýqymyn azamattar kórmese, demek bul jumystar áskerı bólim men Qarýly Kúshterge ǵana málim bolýy tıis degen sóz. Kóp nárselerdiń qupııa saqtalýy – áskerı qyzmetke tán erekshelik.
Mán-jaıyna jeke ózim qanyq jaıttarǵa toqtalsam, birinshiden, qoımalar bir-birinen tıisti araqashyqtyqty saqtaı otyryp, durys ornalastyrylǵan. Ekinshiden, áskerıler barlyq qoımalardy, saqtaý oryndaryn qorshaýmen, ıaǵnı jer bilikterimen jabdyqtady. Osylaısha soqqy tolqynynyń taralýyn tómendetti jáne synyqtardyń ushýyn boldyrmady. Úshinshiden, qoımalar arasynda jer boıynsha detonaııany azaıtatyn arnaıy transheıalar jabdyqtaldy. Tórtinshiden, barlyq jerde jyrtý júrgizildi. Osynyń arqasynda órttiń taralýy azaıdy. Besinshiden, bul eń mańyzdy pýnktterdiń biri - barynsha qashyqtyqqa ushatyn reaktıvti snarıadtar elsiz dalaǵa ushyp ketti.
Barlyq oq-dáriler úsh aýmaqta ornalasqan. Sondyqtan olardyń kóp bóligi apattan aman shyqty. Eń qýatty oq-dáriler osy aman qalǵan eki aýmaqtyń birinde bolatyn. Bul rette qoıma aýmaǵyndaǵy órtti aýyzdyqtap, qalǵan qoımalardyń jarylýyna jol bermeı, úlken qaıǵyly jaǵdaıdyń aldyn alǵan áskerı órt sóndirýshiler eńbegin erekshe atap ótken jón.
- Bul sharalar qandaı nátıje berdi?
- Eń az degende 9 saǵat berdi. Osy ýaqyt ishinde Arystyń barlyq turǵyndaryn kóshirýge jáne myńdaǵan adam ómirin qutqarýǵa múmkindik aldyq. Tehnıkalyq qaýipsizdik, órt sóndirý quraldary, júk tehnıkasynyń jaramdylyǵy, áskerı qyzmetshilerdiń jaǵdaıǵa beıimdele bilýi – osynyń barlyǵy jarylystar ýaqytyn soza turýǵa múmkindik berdi. Eger jarylys bir saǵat nemese eki saǵat boıy ótse, qala turǵyndary evakýaııalana almaı qalar edi.
Barlyǵy "Qudaı saqtady" dep jatyr. Saqtansań saqtaıdy ǵoı, biraq áskerıler atqarǵan jumysty da umytpaý kerek.
- Alaıda eki áskerı qyzmetker men bir turǵyn qaza tapty.
- Adam shyǵynynan basqanyń báriniń orny tolady ǵoı. Tipti bir adam zardap shekkeniniń ózi úlken qaıǵyly oqıǵa. Alaıda, mundaı oq-dárilerdiń jarylys saldary áldeqaıda aýyr bolýy múmkin edi. Reseıdiń Krasnoıar ólkesindegi Achınsk mańyndaǵy sońǵy oqıǵalardy eske túsireıik. Bes jyl buryn Qytaıda qarý qoımasynda jarylys bolǵan kezde 17 áskerı qaza tapty. Úsh jyl buryn úndi áskerı obektisinde iri jarylys bolyp, órt shyqty. Nátıjesinde 17 adam qaza taýyp, taǵy 19 adam jaraqat aldy. Kórshi elde bir snarıadtyń jarylysynan 70 adam qaza tapty.
50 myń halqy bar qala janynda ondaǵan myń tonna oq-dári jarylyp, bir ǵana turǵyn qaza tapqan jaǵdaı búkilálemdik tájirıbede bolǵan emes. Ókinishke oraı, bir kámeletke tolmaǵan bala jol-kólik oqıǵasy saldarynan oqıǵa ornynan 10 shaqyrym jerde qaza tapty. Órt pen jarylystyń epıentrinde qaza tapqan eki áskerı qyzmetker óz mindetterin oryndady. Olar otpen alysty.
Oılap qarasańyz, sý aıdyndarynda jyl saıyn 300 adam sýǵa ketedi. Bul shomylý maýsymy tek 3-4 aıǵa sozylady. Jol-kólik oqıǵasynda aı saıyn 100-den astam adam qaza bolady. Jáne eshkim avtokólikterge tyıym salý nemese sý qoımalaryn jabý kerektigin aıtpaıdy.
- Qaıǵyly oqıǵaǵa deıingi jumystar jaıy túsinikti. Apat saldaryn joıý týraly aıtsaq. Nege qala ishinde búginge deıin oq-dárilerdiń fragmentteri tabyldy jáne olardy joıý proesi qalaı ótti?
- Olardy joıýmen alǵashqy saǵattardan-aq kóptegen áskerı mamandar aınalysty. Olardyń qatarynda áskerı órt sóndirýshiler, saperler, veterınarııa, hımııalyq qorǵaý qyzmetteri jáne basqalar boldy. BAQ habarlamalary boıynsha alǵashqy kúnderi 2000-nan astam áskerı qyzmetshi men eki júzden astam arnaıy tehnıka jumyldyryldy. Áskerı saperler dereý qalany oq-dárilerdiń fragmentterinen tazarta bastady. 4 kún ishinde 50 myńǵa jýyq halyqty qalaǵa qaıtarý úlken kórsetkish. Meniń bilýimshe, dál mundaı jumys ózge esh jerde bolǵan emes.
Áskerı qyzmetshiler qalany jáne irgeles aýmaqtardy, áskerı súńgýirler Arys ózeniniń 40 km arnasyn tazalady. Munan soń eń kúrdeli kezeń - qoıma aýmaǵyn tazalaý jáne qoımany kóshirý bastaldy. Oq-dári fragmentterin anyqtaýǵa keletin bolsaq, shatyrda, shóp arasynda nemes qoqysta jatqan kez-kelgen 5-20 sm usaq metall oq-dáriniń fragmenti bolyp sanalady.
- Burynǵy áskerı qyzmetker retinde, áskerı qyzmetshilerdiń jumysyna qandaı baǵa beresiz?
- BUU qamqorlyǵymen qurylǵan Tájikstannyń mınalar máseleleri jónindegi ulttyq ortalyǵynyń, RF Qarýly Kúshteriniń mınaǵa qarsy halyqaralyq ortalyǵynyń halyqaralyq sarapshylary men mamandary joıý jónindegi barlyq sharalar ýaqtyly jasalǵanyn aıtty. Sondaı-aq, qoımalarda oq-dárilerdi saqtaý proesi joǵary deńgeıde uıymdastyrylǵanyn, áıtpese jarylystardyń saldary munan da aýyr bolatynyn anyqtady. Apat aýqymynyń salystyrmaly túrde shaǵyn bolýy – qazaqstandyq áskerı is-qımyldar tıimdiliginiń tikeleı kórsetkishi. Men bul pikirmen kelisemin.
Alaıda, qazir áskerı qyzmetshilerdiń aldynda asa jaýapty mindet turǵanyn umytpaý kerek. Endigi maqsat – oq-dárilerdi shyǵarý jáne qoıma aýmaǵyn qalǵan fragmentterden tazartý. Olardy joıý úshin áskerıler fragmentterdi qaladan 60 km jerge shyǵarýy kerek bolatynyn eskersek, bul úlken táýekel jáne uzaq ýaqytty talap etetin jumys. Bul sheshim áskerı qyzmetshilerdiń jergilikti halyqtyń múddesi men qaýipsizdigin basty nazarda ustaıtynyn kórsetedi.
- Demek, áskerıler jazaǵa emes, marapatqa laıyq bolǵany ǵoı?
- Árıne. Kináliler jazasyn alýy tıis. Al tótenshe jaǵdaıdan keıin olardyń qatelikterin túzetkenderge alǵys aıtý kerek.
- Siz oq-dári jarylysynan bolǵan apattyq jaǵdaı aýqymynyń az ekenin aıtasyz. Biraq áleýmettik jelilerde pikir múldem basqasha.
- Jelidegi popýlıster máseleniń mán-jaıyn jóndi bilmeı jatyp, qalany álemettik jelilerde "qıraǵan qala", "úıindi" beınesinde kórsetkisi keledi. Negizi qalanyń úlken aýdandary zardap shekken joq. Shyn máninde jaqyn ornalasqan úıler zardap shekti. Al shyǵynnyń kóp bóligi - jarylys tolqyny syndyrǵan áınekter men eski shıfer shatyrlar. Sondaı-aq, qalada metall synyqtardyń túsýine baılanysty zaqymdanýlar bar. Biraq olar dereý qalpyna keltiriledi. Aıtarlyqtaı zalal da bar. Keıbir úıler qırady. Biraq barlyǵyna túsinikti bolýy úshin aıta keterligi, áskerı bólim aýmaǵynan ushyp shyqqan birde-bir snarıad qala aýmaǵynda jarylmaǵan. Bul durys saqtaýdyń nátıjesi.
"Adyrna" ulttyq portaly
