ارىستا اپاتتى جاعداي ورىن العالى بەرى ءۇش ايدان استى. جۇرتشىلىق اراسىندا ءارتۇرلى پىكىرلەر تۋدىرعان توتەنشە جاعدايعا بايىپتى باعا بەرۋ ءۇشىن ساراپشى پىكىرىن سۇراعان ەدىك.
ءالجانوۆ قاليجان قۋانىشبايۇلى – وتستاۆكاداعى پولكوۆنيك، "قىزىل جۇلدىز" وردەنىنىڭ كاۆالەرى، قازاقستان قارۋلى كۇشتەرىنىڭ زەينەتكەرى. حالىقارالىق اسكەري وپەراتسيالارعا قاتىسۋدا تاجىريبەسى بار. قىزمەت جولىن زۆود كومانديرىنەن باستاپ، ۇكىمەت اپپاراتى قورعانىس سەكتورىنىڭ مەڭگەرۋشىسىنە دەيىنگى جولداردان ءوتتى.
- بىردەن باستى ساۋالعا كوشسەك: جارىلىس نەدەن بولدى جانە وعان كىم كىنالى؟
- كەلىسەمىن، ورىن العان وقيعانىڭ سەبەبىن انىقتاۋ اسا قاجەت. بۇل ەڭ اۋەلى سول توتەنشە جاعداي قايتالانباۋى ءۇشىن ماڭىزدى. ونىڭ سەبەپتەرى مەن كىنالىلەردى قۇزىرلى ورگاندار انىقتاۋى ءتيىس. دەگەنمەن، مەنىڭ سىزبەن بولىسۋگە دايىن كەيبىر ويلارىم بار.
اڭگىمەنى بۇل وق-ءدارى قويماسى قايدان پايدا بولعانىنان باستاساق. ءبىزدىڭ اسكەريلەرگە قويما كەڭەس وداعىنان مۇراعا قالدى. ول 1934 جىلى سالىنعان. ادەتتە، بۇل سەكىلدى توتەنشە جاعدايلارعا جول بەرمەۋ بويىنشا بارلىق قاجەتتى جۇمىستار جوبالاۋ كەزەڭىندە جۇرگىزىلەدى. ال قازىرگى اسكەريلەردىڭ بىردەڭەنى وزگەرتۋگە مۇمكىندىگى بولدى ما؟ مۇمكىن، تاۋەلسىزدىكتىڭ اۋەلگى جىلدارىندا، العاشقى قورعانىس مينيسترلەرىندە ونداي مۇمكىندىك بولعان دا شىعار. بىراق 1991 جىلدان بەرى مۇنداي تۇبەگەيلى شەشىمدەر قابىلدانعان جوق. دەمەك، قازىرگى اسكەريلەردە مۇنداي مۇمكىندىك بولعان جوق. سوندىقتان ولارعا كەڭەس وداعىنان قالعان مۇرانى قالپىندا ۇستاۋدان باسقا تاڭداۋ بولمادى.
- ياعني جوبالاۋ كەزەڭىنە ءبىزدىڭ اسكەريلەر ارالاسا المادى عوي؟
- ءدال سولاي.
- قويمانىڭ جاي-كۇيىن قاراپ، قالپىندا ۇستاۋ دا ايتارلىقتاي بولمادى ما؟
- وق-ءدارى ساقتاۋدىڭ ءجونىن بىلەتىن كەز كەلگەن بىلىكتى ساراپشى سىزگە ءاربىر وق-ءدارى قويماسى قاۋىپ توندىرەتىنىن ايتادى. كىم ۇشاق قۇلامايدى، كەمە باتپايدى دەپ كەپىلدىك بەرە الادى؟ وق-ءدارى قويماسى دا سولاي. ەشكىم دە شۇعىل جاعداي بولمايتىنىنا 100% كەپىلدىك بەرە المايدى. قانداي دا بولسىن اپات ايتىپ كەلمەيدى. وكىنىشكە قاراي، قارۋ-جاراق پەن وق-ءدارى قويمالارىنىڭ جارىلۋى بۇكىل الەمدە بولىپ جاتادى. مىسالى، اقش پەن اۆستريادا، كانادا مەن قىتايدا. بۇل رەتتە اسكەري قىزمەتشىلەردىڭ باستى مىندەتى – قاۋىپ-قاتەرلەر مەن قايعىلى سالداردىڭ ورىن الۋ مۇمكىندىگىن بارىنشا ازايتۋعا جۇمىس جاساۋ عانا.
– سوندا قاتەردى بارىنشا ازايتۋ ءۇشىن نە ىستەلۋى ءتيىس؟ ال ءبىزدىڭ اسكەريلەر ءىس جۇزىندە نە ىستەي الدى؟
- الدەقانداي بولىپ كورىنۋگە تىرىسقاننان، انىعىندا سونداي بولعان جاقسى. بۇل – ۇزاق جىلدار بويى، سوڭعى جىلدارى دا الدىن الا جۇرگىزىلگەن اسكەري جۇمىستارعا قاتىستى ايتىلار ءسوز. ەگەر اتقارىلعان ىستەر اۋقىمىن ازاماتتار كورمەسە، دەمەك بۇل جۇمىستار اسكەري ءبولىم مەن قارۋلى كۇشتەرگە عانا ءمالىم بولۋى ءتيىس دەگەن ءسوز. كوپ نارسەلەردىڭ قۇپيا ساقتالۋى – اسكەري قىزمەتكە ءتان ەرەكشەلىك.
ءمان-جايىنا جەكە ءوزىم قانىق جايتتارعا توقتالسام، بىرىنشىدەن، قويمالار ءبىر-بىرىنەن ءتيىستى اراقاشىقتىقتى ساقتاي وتىرىپ، دۇرىس ورنالاستىرىلعان. ەكىنشىدەن، اسكەريلەر بارلىق قويمالاردى، ساقتاۋ ورىندارىن قورشاۋمەن، ياعني جەر بىلىكتەرىمەن جابدىقتادى. وسىلايشا سوققى تولقىنىنىڭ تارالۋىن تومەندەتتى جانە سىنىقتاردىڭ ۇشۋىن بولدىرمادى. ۇشىنشىدەن، قويمالار اراسىندا جەر بويىنشا دەتوناتسيانى ازايتاتىن ارنايى ترانشەيالار جابدىقتالدى. تورتىنشىدەن، بارلىق جەردە جىرتۋ جۇرگىزىلدى. وسىنىڭ ارقاسىندا ءورتتىڭ تارالۋى ازايدى. بەسىنشىدەن، بۇل ەڭ ماڭىزدى پۋنكتتەردىڭ ءبىرى - بارىنشا قاشىقتىققا ۇشاتىن رەاكتيۆتى سناريادتار ەلسىز دالاعا ۇشىپ كەتتى.
بارلىق وق-دارىلەر ءۇش اۋماقتا ورنالاسقان. سوندىقتان ولاردىڭ كوپ بولىگى اپاتتان امان شىقتى. ەڭ قۋاتتى وق-دارىلەر وسى امان قالعان ەكى اۋماقتىڭ بىرىندە بولاتىن. بۇل رەتتە قويما اۋماعىنداعى ءورتتى اۋىزدىقتاپ، قالعان قويمالاردىڭ جارىلۋىنا جول بەرمەي، ۇلكەن قايعىلى جاعدايدىڭ الدىن العان اسكەري ءورت سوندىرۋشىلەر ەڭبەگىن ەرەكشە اتاپ وتكەن ءجون.
- بۇل شارالار قانداي ناتيجە بەردى؟
- ەڭ از دەگەندە 9 ساعات بەردى. وسى ۋاقىت ىشىندە ارىستىڭ بارلىق تۇرعىندارىن كوشىرۋگە جانە مىڭداعان ادام ءومىرىن قۇتقارۋعا مۇمكىندىك الدىق. تەحنيكالىق قاۋىپسىزدىك، ءورت ءسوندىرۋ قۇرالدارى، جۇك تەحنيكاسىنىڭ جارامدىلىعى، اسكەري قىزمەتشىلەردىڭ جاعدايعا بەيىمدەلە ءبىلۋى – وسىنىڭ بارلىعى جارىلىستار ۋاقىتىن سوزا تۇرۋعا مۇمكىندىك بەردى. ەگەر جارىلىس ءبىر ساعات نەمەسە ەكى ساعات بويى وتسە، قالا تۇرعىندارى ەۆاكۋاتسيالانا الماي قالار ەدى.
بارلىعى "قۇداي ساقتادى" دەپ جاتىر. ساقتانساڭ ساقتايدى عوي، بىراق اسكەريلەر اتقارعان جۇمىستى دا ۇمىتپاۋ كەرەك.
- الايدا ەكى اسكەري قىزمەتكەر مەن ءبىر تۇرعىن قازا تاپتى.
- ادام شىعىنىنان باسقانىڭ ءبارىنىڭ ورنى تولادى عوي. ءتىپتى ءبىر ادام زارداپ شەككەنىنىڭ ءوزى ۇلكەن قايعىلى وقيعا. الايدا، مۇنداي وق-دارىلەردىڭ جارىلىس سالدارى الدەقايدا اۋىر بولۋى مۇمكىن ەدى. رەسەيدىڭ كراسنويار ولكەسىندەگى اچينسك ماڭىنداعى سوڭعى وقيعالاردى ەسكە تۇسىرەيىك. بەس جىل بۇرىن قىتايدا قارۋ قويماسىندا جارىلىس بولعان كەزدە 17 اسكەري قازا تاپتى. ءۇش جىل بۇرىن ءۇندى اسكەري وبەكتىسىندە ءىرى جارىلىس بولىپ، ءورت شىقتى. ناتيجەسىندە 17 ادام قازا تاۋىپ، تاعى 19 ادام جاراقات الدى. كورشى ەلدە ءبىر سناريادتىڭ جارىلىسىنان 70 ادام قازا تاپتى.
50 مىڭ حالقى بار قالا جانىندا ونداعان مىڭ توننا وق-ءدارى جارىلىپ، ءبىر عانا تۇرعىن قازا تاپقان جاعداي بۇكىلالەمدىك تاجىريبەدە بولعان ەمەس. وكىنىشكە وراي، ءبىر كامەلەتكە تولماعان بالا جول-كولىك وقيعاسى سالدارىنان وقيعا ورنىنان 10 شاقىرىم جەردە قازا تاپتى. ءورت پەن جارىلىستىڭ ەپيتسەنترىندە قازا تاپقان ەكى اسكەري قىزمەتكەر ءوز مىندەتتەرىن ورىندادى. ولار وتپەن الىستى.
ويلاپ قاراساڭىز، سۋ ايدىندارىندا جىل سايىن 300 ادام سۋعا كەتەدى. بۇل شومىلۋ ماۋسىمى تەك 3-4 ايعا سوزىلادى. جول-كولىك وقيعاسىندا اي سايىن 100-دەن استام ادام قازا بولادى. جانە ەشكىم اۆتوكولىكتەرگە تىيىم سالۋ نەمەسە سۋ قويمالارىن جابۋ كەرەكتىگىن ايتپايدى.
- قايعىلى وقيعاعا دەيىنگى جۇمىستار جايى تۇسىنىكتى. اپات سالدارىن جويۋ تۋرالى ايتساق. نەگە قالا ىشىندە بۇگىنگە دەيىن وق-دارىلەردىڭ فراگمەنتتەرى تابىلدى جانە ولاردى جويۋ پروتسەسى قالاي ءوتتى؟
- ولاردى جويۋمەن العاشقى ساعاتتاردان-اق كوپتەگەن اسكەري ماماندار اينالىستى. ولاردىڭ قاتارىندا اسكەري ءورت سوندىرۋشىلەر، ساپەرلەر، ۆەتەريناريا، حيميالىق قورعاۋ قىزمەتتەرى جانە باسقالار بولدى. باق حابارلامالارى بويىنشا العاشقى كۇندەرى 2000-نان استام اسكەري قىزمەتشى مەن ەكى جۇزدەن استام ارنايى تەحنيكا جۇمىلدىرىلدى. اسكەري ساپەرلەر دەرەۋ قالانى وق-دارىلەردىڭ فراگمەنتتەرىنەن تازارتا باستادى. 4 كۇن ىشىندە 50 مىڭعا جۋىق حالىقتى قالاعا قايتارۋ ۇلكەن كورسەتكىش. مەنىڭ بىلۋىمشە، ءدال مۇنداي جۇمىس وزگە ەش جەردە بولعان ەمەس.
اسكەري قىزمەتشىلەر قالانى جانە ىرگەلەس اۋماقتاردى، اسكەري سۇڭگۋىرلەر ارىس وزەنىنىڭ 40 كم ارناسىن تازالادى. مۇنان سوڭ ەڭ كۇردەلى كەزەڭ - قويما اۋماعىن تازالاۋ جانە قويمانى كوشىرۋ باستالدى. وق-ءدارى فراگمەنتتەرىن انىقتاۋعا كەلەتىن بولساق، شاتىردا، ءشوپ اراسىندا نەمەس قوقىستا جاتقان كەز-كەلگەن 5-20 سم ۇساق مەتالل وق-ءدارىنىڭ فراگمەنتى بولىپ سانالادى.
- بۇرىنعى اسكەري قىزمەتكەر رەتىندە، اسكەري قىزمەتشىلەردىڭ جۇمىسىنا قانداي باعا بەرەسىز؟
- بۇۇ قامقورلىعىمەن قۇرىلعان تاجىكستاننىڭ مينالار ماسەلەلەرى جونىندەگى ۇلتتىق ورتالىعىنىڭ، رف قارۋلى كۇشتەرىنىڭ ميناعا قارسى حالىقارالىق ورتالىعىنىڭ حالىقارالىق ساراپشىلارى مەن ماماندارى جويۋ جونىندەگى بارلىق شارالار ۋاقتىلى جاسالعانىن ايتتى. سونداي-اق، قويمالاردا وق-دارىلەردى ساقتاۋ پروتسەسى جوعارى دەڭگەيدە ۇيىمداستىرىلعانىن، ايتپەسە جارىلىستاردىڭ سالدارى مۇنان دا اۋىر بولاتىنىن انىقتادى. اپات اۋقىمىنىڭ سالىستىرمالى تۇردە شاعىن بولۋى – قازاقستاندىق اسكەري ءىس-قيمىلدار تيىمدىلىگىنىڭ تىكەلەي كورسەتكىشى. مەن بۇل پىكىرمەن كەلىسەمىن.
الايدا، قازىر اسكەري قىزمەتشىلەردىڭ الدىندا اسا جاۋاپتى مىندەت تۇرعانىن ۇمىتپاۋ كەرەك. ەندىگى ماقسات – وق-دارىلەردى شىعارۋ جانە قويما اۋماعىن قالعان فراگمەنتتەردەن تازارتۋ. ولاردى جويۋ ءۇشىن اسكەريلەر فراگمەنتتەردى قالادان 60 كم جەرگە شىعارۋى كەرەك بولاتىنىن ەسكەرسەك، بۇل ۇلكەن تاۋەكەل جانە ۇزاق ۋاقىتتى تالاپ ەتەتىن جۇمىس. بۇل شەشىم اسكەري قىزمەتشىلەردىڭ جەرگىلىكتى حالىقتىڭ مۇددەسى مەن قاۋىپسىزدىگىن باستى نازاردا ۇستايتىنىن كورسەتەدى.
- دەمەك، اسكەريلەر جازاعا ەمەس، ماراپاتقا لايىق بولعانى عوي؟
- ارينە. كىنالىلەر جازاسىن الۋى ءتيىس. ال توتەنشە جاعدايدان كەيىن ولاردىڭ قاتەلىكتەرىن تۇزەتكەندەرگە العىس ايتۋ كەرەك.
- ءسىز وق-ءدارى جارىلىسىنان بولعان اپاتتىق جاعداي اۋقىمىنىڭ از ەكەنىن ايتاسىز. بىراق الەۋمەتتىك جەلىلەردە پىكىر مۇلدەم باسقاشا.
- جەلىدەگى پوپۋليستەر ماسەلەنىڭ ءمان-جايىن ءجوندى بىلمەي جاتىپ، قالانى الەمەتتىك جەلىلەردە "قيراعان قالا", ء"ۇيىندى" بەينەسىندە كورسەتكىسى كەلەدى. نەگىزى قالانىڭ ۇلكەن اۋداندارى زارداپ شەككەن جوق. شىن مانىندە جاقىن ورنالاسقان ۇيلەر زارداپ شەكتى. ال شىعىننىڭ كوپ بولىگى - جارىلىس تولقىنى سىندىرعان اينەكتەر مەن ەسكى شيفەر شاتىرلار. سونداي-اق، قالادا مەتالل سىنىقتاردىڭ تۇسۋىنە بايلانىستى زاقىمدانۋلار بار. بىراق ولار دەرەۋ قالپىنا كەلتىرىلەدى. ايتارلىقتاي زالال دا بار. كەيبىر ۇيلەر قيرادى. بىراق بارلىعىنا تۇسىنىكتى بولۋى ءۇشىن ايتا كەتەرلىگى، اسكەري ءبولىم اۋماعىنان ۇشىپ شىققان بىردە-ءبىر سنارياد قالا اۋماعىندا جارىلماعان. بۇل دۇرىس ساقتاۋدىڭ ناتيجەسى.
"ادىرنا" ۇلتتىق پورتالى
