– Bıyl 60-ty alqymdaǵan shaǵyńyzda Oralda «Aıman-Sholpan» jyryn jyrlap, jurtqa jyrshylyq jańa qyryńyzben tanyldyńyz. Jasyńyz ulǵaıǵan tusta uzyn sonar jyrdy jattap, este saqtaý qıynǵa soqpady ma?
– Qazaq 60-ty úlken beleske balaıdy. Osyndaı belesti baǵyndyrarda, óner adamy bolǵan soń, men jurtyma ne berdim degen oıdyń mazalaýy – zańdylyq. 40 jasymda kórermen qaýymdy halyq ánderimen, halyq kompozıtorlarynyń ánderimen sýsyndatqan ekenmin. 50 jasymdaǵy keshte orkestrmen qosylyp án aıtyp, qazaq kompozıtorlarynyń klassıkalyq shyǵarmalaryn, ıaǵnı batys pen Arqa mektebiniń ánderin dombyramen oryndadym. Sol joly «Birjan-Sara» tárizdi qazaq operasyn, orys romanstaryn sahnaǵa alyp shyqtym.
Endi 60 jasta ne istesem dep birshama tolǵandym. 1982 jyly Sábıt Orazbaev aǵamyzdyń oryndaýyndaǵy «Aıman-Sholpan» jyry kúıtabaqqa jazylyp, jaryq kórgen bolatyn. Jyr maǵan qatty unady. Bálkim, ártistiginen bolar, Sábıt aǵamyzdyń jyr aıtý máneri erekshe ǵoı. Ózi biraz maqam biledi eken. Jyrdyń maqamy úzdiksiz aýysyp otyrady. Maǵan bul quddy dombyramen aıtylatyn bir kisilik operadaı kórinip ketti. Qazaq radıosynyń qyzmetkeri Qoshan Mustafaulynyń kómegimen jyrdy qaıta taýyp alyp, jattaýǵa kiristim. Dárigerler «adam 50-den asqan soń este saqtaý qabileti tómendeıdi» dep jatady. Qalaı bolar eken dep, soǵan beldi bekem býdym. Kózdiń nasharlyǵynan ba, áý bastan-aq este saqtaý qabiletim kópten ilgeri edi. Gastroldik saparlarda erkin júrip, bir kún qarap, bir kún qaramaı-aq, eshqandaı mashaqatsyz «Aıman-Sholpan» jyryn tórt aıdyń ishinde jattap aldym. Sábeńniń aıtylýyndaǵy jyrǵa ózimiz jaqtyń maqamdaryn qosyp, shamaly ózgeris jasadym. Meniń týǵan kúnimniń ózi de qyzyq: tórt jylda bir aınalyp keletin 29 aqpan. Attamaǵan tabaldyryǵym bolǵan soń ba, 60-ta áldeqalaı bolar, 59-ym ózime erkin ǵoı dep, 59-dyń sońǵy kúni – 28 aqpan kúni Batys Qazaqstanda «Aıman-Sholpan» jyryn halyqqa usyndym. Jyr tyńdap otyra alatyn adam bar ma eken degen oı týdy. Joq, jyr tyńdaýshylar áli de joıylmapty. 200 adamdyq Batys Qazaqstan fılarmonııasynda ıne shanshar jer bolmady. Jaqsy qabyldandy. Toıymnan tábárik bolsyn dep, bul jyrdy Almaty halqyna da usynbaq oıdamyn. Aqyn-jazýshylardyń da kóbi – osy rýhanı astanamyzda. 26 sáýir kúni Almatydaǵy Qurmanǵazy atyndaǵy Memlekettik orkestrdiń úlken zalynda men «Aıman-Sholpandy» jyrlamaqpyn.
– Asqaqtatyp, sharyqtatyp salatyn halyq ánderi aıryqsha bap pen qajyr-qaıratty, kúsh-qýatty talap etedi. Jastyq jalyn men jigerdiń ornyn da eshkim joqqa shyǵara qoımas. Jas kelgen soń da daýystyń ári taıa bastaıdy. Qateke, áli babyńyzdan aıyrylǵan joqsyz ba?
– Jyldar óz órnegin salatyn shyǵar. Buryn kún-tún, tań atty, kesh batty demeı, ıa salqyn, ıa ystyq jerde bolsyn án aıta berýshi edik, qazir radıo-telearnaǵa nemese sahnaǵa shyǵatyn bolsaq, mindetti túrde tús qaıta án salǵandy jón kóremiz. Túske deıin daýysta jaryqshaqtar bolady. Erteńgilik álde daýys baılamdary durys oıanbaı ma, álde kedergiler ketpeı turyp ala ma – belgisiz. Tús qaıta babyma keletindeımin. Baıaǵy tuǵyrymnan taıa qoımaǵan tárizdimin. Naǵyz synshy – halyq. Baǵasyn bere jatar…
– Án, kúı, jyr óneriniń uly tulǵalary eleýsiz qalyp jatqany málim. Sizdi jurt Muhıt án mektebiniń úzigin jalǵastyrýshy retinde biledi. Muhıt babamyzdyń byltyr ǵana 170 jyldyq mereıtoıy boldy. Oıdaǵydaı toılandy dep esepteısiz be?
– Beker obaly ne kerek, oblystyq shyǵarmashylyq ortalyq pen mádenıet basqarmasy bizdi shaqyryp alyp, aqyldasty. Sosyn bizdiń usynystarymyzdyń keıbiri alyndy, qalǵan jerlerinde óz betterinshe ketti. Ol baıǵustardyń da ústinen qarap otyrǵan dókeıler bar. Álde solardyń yńǵaıyna jyǵyldy ma eken?.. Toı jaman ótti deýge kelmes. Biraq tańdap alynǵan ýaqyt qolaısyzdaý bolyp shyqty. Kúzge qalyp qoıdy. Bastapqy jospar boıynsha, toı maýsym aıynda uıymdastyrylýy qajet edi. Jazda ishte de, túzde de tór emes pe?! Kúzdiń qara sýyǵynda Muhıttyń basyna baryp qaıtýdyń ózi mashaqatqa aınaldy. Babamyzdyń rýhy urpaqtarym shamaly qınalsyn dep synaq jasady ma, kim bilsin?! At jarysy, án keshi boldy. Oǵan da shúkir deımiz. Muhıttyń 165 jyldyǵynda da, Ǵarıfolla Qurmanǵalıevtiń 100 jyldyǵynda da án baıqaýy uıymdastyryldy. Án baıqaýlary jıilep ketti, biraq ylǵı – qaıtalanatyn bir dúnıe. Bes-on jylǵa deıin dástúrli ánnen baıqaý ótkizbeı, esesine Muhıttyń osy toıyna úsh júzden ánshi shaqyratyn bolyp kelisip edik, aqyry álgindeı bolyp ketti…
– Qazirgi kezde Muhıt babamyz týraly el ishinen tabylǵan tyń derekter, búginge deıin nazardan tys qalǵan ánderi bar ma?
– Muhıttyń eskerilmeı qalǵan ánderi az bolýy yqtımal. Marqum akademık Ahmet Jubanov ony jan-jaqty zerttep, «Zamana bulbuldary» kitabynda jazyp ketti. Keıin birshama ánin ataqty Ǵarıfolla Qurmanǵalıev Qazaq radıosyna ákelip tapsyrdy. Halyqqa jetpegen, Zataevıch notasyn túsirgen biren-saran áni bolýy múmkin. Aldaǵy mindet – sol. Sáýle Janpeıisova «Qılash» sııaqty sondaı ánderin radıoǵa jazdyrypty. «Boıaýshy-boıaýshy degenge boıaýshy saqalyn boıapty» demekshi, «Muhıt búıtken, sóıtken» dep eldi adastyrýshylar bar. «Úlken Aıdaı», «Kishi Aıdaı» atty ánderdiń shyǵý tarıhyna baılanysty daý týyp júr. Ahmet Jubanovtyń zertteýlerine jáne Qazaq radıosyndaǵy «Ánshi Muhıt» radıoqoıylymyndaǵy maǵlumatqa súıensek, Muhıt ózi ustaz tutqan, keıinnen tipti tileýles dos bolǵan Bala Oraz degen ánshige arnap án shyǵarǵan. «Bala Oraz» ániniń ataýy «Kishi Oraz» delinip, aqyrynda «Kishi Aıdaıǵa» ózgeredi. «Aıdaı» degen – ánniń qaıyrmasynda kezdesetin odaǵaı sóz. Muhıttyń ázilqumar jora-joldastary: «Bala Oraz» qashanǵy bala bolyp júre beredi, kishi óspeı me eken?!» – deıdi. «Sender solaı uıǵarsańdar, halqymnan aıanatyn ónerim bar ma?!» – dep ol «Úlken Oraz» ánin shyǵarypty. Bul – «Úlken Aıdaı» áni. Sońǵy kezderi bireýler Muhıt Tańdaı, Aıdaı deıtin eki qyzǵa ǵashyq bolyp, osy ándi arnaǵan degen joramaldy alǵa tartýda. Ózderin jurt tanyǵannan keıin aýzymnan shyqqannyń bári aqıqat dep oılaı ma eken?! Ahmet Jubanov óz derekterin Muhıttyń kózin kórgen qarııalardan jınaǵan. Al onyń bergi jaǵyndaǵy derek berýshiler – komsomol qarttar. Muhıttyń kózin kórmegen komsomol qarttardyń óner týraly aıtqanyna qalaısha senýge bolady?! Abaı: «Birińdi, qazaq, biriń dos kórmeseń, istiń bári bos», – demeı me?! «Ǵarıfolla Qurmanǵalıev Atyraýda týǵan» dep bir professorymyz jazyp jiberipti. Mundaı ásire jershildiktiń ne qajeti bar?! Ǵarekeńe baılanysty kez kelgen estelikten «týǵan jeri – Batys Qazaqstan oblysyna qarasty Qaratóbe aýdany» degen jazýǵa kezigesiz. Osyndaı qasaqana burmalaýshylyqqa jol bermeýimiz kerek. Keıingi zertteýshiler burynǵylardyń jazyp ketkenderimen sanassa eken deımin. Óıtkeni olar dáıekti án tulǵasyna bir taban jaqyn adamdardan aldy. Zataevıch notaǵa túsirgen Muhıttyń bir kúıi anyqtalǵan edi, ony Qarshyǵa Ahmedııarov oryndap shyqty. Ol kúıdi bizdiń fılarmonııanyń Dáýletkereı atyndaǵy ult aspaptary orkestriniń dırıjeri Erkin Nurymbetov orkestrge túsirdi.
– Qazaq ániniń ár túrli mektepterge bólinetini ras. Áıtse de ónerdi alalap, bólshektep qaraý derti beleń alǵandaı kórinedi…
– Ár mekteptiń ereksheliginiń aıtylǵany durys, biraq sonyń bári qazaqqa ortaq ekenin umytpaýymyz kerek. Orys ánderiniń saratovtyq, edildik, sibirlik degen tárizdi erekshelikteri bar. Biraq olar ony bir orystyń ortaq murasy retinde qaraıdy. Taǵy basqa elderde de – solaı. Bizde de mektepterdiń izin joǵaltpaǵan jón, biraq alalap qaraý durys emes. Baıaǵyda teledıdar, radıo degen bolǵan joq. Óner adamdarynyń qarym-qatynasy nashar bolǵan. Óıtkeni jer shalǵaı. Batysta – Kókjar, Jetisýda – Jarkent, Arqada Atbasar jármeńkeleri bolǵan. Sol jármeńkelerde ǵana sal-seriler bas qosyp, arqa-jarqa óner saıystyrady eken. Bir aımaqtyń ónerpazdarynyń kelesi atyrapqa qatynaýy qıynǵa soqqan. Sondyqtan óneri de daralanyp, túrlene túsken. Qalaı bolǵanda da, barlyq mýzykalyq qundylyǵymyz jalpymyzǵa ortaq. Túr men mazmunǵa baı ónerdi alalaýǵa qarsymyn.
– Kez kelgen salanyń kásibı mamandary el ortalyqtarynda ázirlenedi. Bul – mýzyka salasyna da tán qubylys. Alaıda ózińiz sııaqty naǵyz óner maıtalmandarynyń aımaqtarda eleýsiz qalyp qoıyp otyrǵan jaıy bar. Astana men Almaty sııaqty qalalarda dáris berip, shákirt tárbıeleýdi josparlap pa edińiz?
– Bul jóninde batys án mektebi qatty japa shegip otyr. Óıtkeni batys án mektebi Astana men Almaty sııaqty alyp shaharlardan shalǵaı jatyr. Konservatorııada batys án mektebinen qyzdardyń emes, er adamdardyń sabaq bergenin qalar edim. Qartaıǵan kezimde men kelmeı-aq qoıaıyn, biraq qanshama myqty ánshi jigit bar emes pe?! Konservatorııada bilimin jetildirip, osynda dáris berse deımin. Biraq oǵan úı máselesi múmkindik bermeıdi. Eń quryǵanda, jataqhanadan bólme taýyp bereıik, keıin páteri bolady degen emeýrin bolsa, qanekeı?
– Jas ánshilerdiń kásibı biliktiligine kóńilińiz tola ma?
– Atyraýda Qaırat Kákimov degen azamat bar. Ándi tamasha salady. Teorııalyq jaǵyn aıta almaımyn. Degenmen jastardyń ishinde úzdik ánshi retinde Qaıratty atar edim. Menen oqyǵan Armat, Mıras, Saǵdat Rahmetjanovtyń klasynan bitirgen Dastan – bári de bolashaǵynan úlken úmit kúttiretin ónerpazdar. Bir jaman qasıetimiz: án aıtýdy ıgerip alamyz da, mýzykalyq saýattylyqqa kelgende aqsaımyz. Men batysta 18 jyl beker otyrǵan joqpyn. Jaqsy ánshiler bar, biraq jarnamasy tómen. Jarnamasy bolmaǵan soń, konertterge de shaqyra bermeıdi.
– Halyq ánderin estradaǵa qosyp oryndaýǵa qalaı qaraısyz?
– Bizdiń ulttyq án ónerimizdiń negizi dombyra ǵoı. Estradaǵa jaqsy ıkemdeletin de halyq ánderi bar. Keıbir halyq kompozıtorlarynyń ánderi estradaǵa qosylǵanda bógde bıeni bóten qulyn emip jatqandaı áser qaldyrady. Muhıttyń «Záýreshin», «Úlken Aıdaıyn», «Kishi Aıdaıyn» estradaǵa salǵannan eshteńe utpaımyz. «Mýzykaǵa tildiń keregi joq» dep jatady. Ónerdi túsinbeıtin adam úshin keremet ándi qorlaýdyń qajeti joq dep esepteımin. Muhıttyń, Ǵarıfollanyń ánderi ult aspaptary orkestrine qosylǵan. Mundaıdy qoldaýǵa bolady.
– Kóz janaryńyzdaǵy múkistik sizge kóp kedergisin keltirgen-aq shyǵar?..
– Men áý basta belgili bir dárejede kóretin edim. Ishki túısigim janarymnyń múlde ketetinin sezdirdi. Sodan bastap bilimimdi shyńdaýǵa kúsh saldym. 70-jyldary mýzyka ýchılıesiniń klassıkalyq ánshiler daıarlaıtyn fakýltetin bitirip aldym. Áýeli aýyldaǵy mektepte, sosyn mádenıet salasynda qyzmet ettim. 1991 jyly Muhıttyń 150 jyldyǵyna baılanysty sol oblystaǵy Qurmanǵazy atyndaǵy mýzyka ýchılıesinde dástúrli án klasy ashylyp, 18 jyl sonda sabaq berdim. Kóz de birtindep qurı bastady. 2004-2007 jyldary Batys Qazaqstan memlekettik ýnıversıtetinde oqyp shyqtym. Nashar kózdiń esh bógeti bolǵan joq. Lekııany dıktofonǵa basyp alamyn. Bir estigen mýzykam onsyz da únemi qulaǵymda turady. Osy kózimmen-aq ýnıversıtetti úzdik dıplomǵa tamamdadym. 70-jyldary oblystyq mádenıet basqarmasynyń bastyǵy meniń ósýime kedergisin jasady. Basqa kedergi kezdestirmedim.
– Qazir elimizde ekonomıkalyq qana emes, rýhanı daǵdarys ta seziledi. Shynaıy ónerdi baǵalaıtyn ortanyń qatary sıregeni alańdatady. «Esti án men eser ándi» ajyratýdan da qalyp baramyz. Ózińiz tamyr baılaǵan ólkede jalpaq jurttyń ulttyq ónerge qyzyǵýshylyǵy qalaı?
– Buryn qaladan dombyra ustaıtyn jan taba almaı, jas talaptardy aýyldan izdep jatýshy edi. Sońǵy kezde kerisinshe bolyp bara jatyr. Qaladaǵy mýzyka mektepterinde oqıtyn balalar dombyra, qobyz aspaptaryn tartady. Munda dástúrli ánshiler de bar. Al aýyldarymyz máńgúrttenip barady. Konertpen aýylǵa shyqsań, anaý joq, mynaý joq degendi jeleý etip alǵan. Jurttyń shekesi shylqyp turmasa da, jaǵdaı tap 90-jyldardaǵydaı emes shyǵar. Bıleti eń arzan degen baǵaǵa qoıylǵan konertterge kelgisi kelmeıdi. Konertten shyqsań, álginde ǵana aqsha joq degenderiń symǵa tizilgen qarlyǵashtaı qatarlasyp alyp, syra iship otyrady. Tańdy tańǵa uryp karta oınaıtyndar da jetkilikti. Jaı oınamaıdy, aqsha tigedi. Ishimdikke, oıynǵa aqsha tabylady da, ulttyq ónerimizge kelgende peıilimiz tarylady. Mine, bul – rýhanı azǵyndaǵanymyzdyń kórinisi. Sosyn taǵy bir másele, konertterde jeke kúıler oryndala bermeıdi. Orkestrmen ǵana shyǵady. Dástúrli ánshiler sherýi deıtin bir dertke shaldyqtyq. Tórt-bes ánshini sahnaǵa shyǵaryp, bir-bir shýmaqtan án aıtqyzady. Odan da bir ǵana ánshige eki-úsh án oryndatqan jón. Ulttyq óner ókilderin mazaq etkendeı nárse ǵoı! Dástúrli ánshiler án aıtty degen aty ǵana bolmasa, zaty joqqa tán. Osyndaı keleńsizdik qazaq ániniń baǵasyn túsiredi. Osyny oılap tapqan rejısserdiń kózin oıyp alý kerek.
Alashqa aıtar datym…
Tilimiz damyp kele jatyr deımiz. Burynǵyǵa qaraǵanda shúkir ǵoı. Biraq áli órisi tar. Jańa 5 myńdyq teńge shyǵypty. Bir jaǵy – oryssha, bir jaǵy – qazaqsha. «Pıat tysıach» degendi jazbasa da, báribir túsinedi ǵoı! Reseıdiń quramynda qanshama avtonomııalyq respýblıka bar! Solardyń qaısysy orys tilin aqshalaryna qosyp otyr? Aqsha kerek adam ózi-aq túsinip alady. Artyq jalpaqshesheılikten arylǵan jón! .
Arman ÁÝBÁKIR
