Almatydaǵy Ǵabıt Músirepov atyndaǵy Qazaq memlekettik akademııalyq balalar men jasóspirimder teatrynda «Alash aınasy» gazeti men «Adyrna» ulttyq-etnografııalyq birlestiginiń birlesip uıymdastyrýymen «Hannan da qadirlimin týǵan elge» atty ultymyzdyń uly kompozıtory, tarlan aqyn, daýylpaz ánshi Úkili Ybyraıdyń shyǵarmashylyǵyna arnalǵan án keshi ótti. Qazaq mýzyka mádenıetiniń altyn dińgegi, asyl saǵaǵy Úkili Ybyraıdyń tól týyndylary oryndalǵan sharaǵa Kókshetaýdan mádenıet qaıratkeri, aqyn-jyraý, óner zertteýshisi Jumabaı Esekeev, Aqmola oblystyq shyǵarmashylyq ortalyǵynyń kórkemdik jetekshisi Toqtarbek Qaldyrbaev arnaıy keldi.
Qazaqstannyń eńbek sińirgen ártisi, rejısser Saǵyzbaı Qarabalınniń sahnalaýymen «Gákký» ániniń shyǵý tarıhynan shaǵyn qoıylym qoıyldy. Onda Úkili Ybyraı men Kákıma bolyp basty rólde oınaǵan Ǵabıt Músirepov teatrynyń Qýanysh pen Tolqyn esimdi jas ártisteri óz sheberlikterimen tánti etti. Talǵat Abylbekov, Rahymjan Ábishov, Ermek Saparov esimdi sýretshi-sheberler «Adyrna» ataýyna baılanysty ulttyń qorǵany retinde sadaqtyń bir bólshegin, rýhanı baılyq nyshanyndaǵy adyrna aspabyn jáne jer baılyǵy uǵymyndaǵy adyr tárizdi elementterdi paıdalanyp, keshtiń sahnasyn bezendirdi. Mádenı sharanyń júrgizýshisi bolǵan óner zertteýshisi Erlan Tóleýtaı kórermen qaýymǵa Úkili Ybyraıdyń ómiri men shyǵarmashylyǵyna qatysty tyń derekter usyndy.
«Dala daýylpazdary» jobasynyń mańyzyn erekshe atap ótken mýzykatanýshy, kúıshi Jarqyn Shákárim ulttyq muramyz ben uly kompozıtorlarymyzdy nasıhattaý isiniń mańyzdylyǵyn atap ótti. Belgili ánshi, ustaz Jolaman Qujımanovtyń notadan qalpyna keltirip, úıretýimen «Qaragóz», «Kidik-aı», «Ybyraıdyń termesi», «Kókeıkesti», «Eldi saǵynǵanda», «Jeldirme» tárizdi ánder tuńǵysh ret úlken sahnaǵa shyqty.
Óner zertteýshisi Jumabaı Esekeev atýǵa aıdalyp bara jatqan kezindegi Úkili Ybyraıdyń qoshtasýyn óz maqamyna salyp aıtyp berdi. Óleńdegi aqynnyń el-jurtymen qoshtasý sátin, muń-sherin beıneleıtin tustary eriksiz kóńil tolqytady. Jolaman Qujımanovtyń, Erlan Tóleýtaıdyń, Ardaq Isataeva, Erlan Rysqalıdyń oryndaýyndaǵy «Ańshynyń áni», «Tolqyn», «Jıyrma bes», «Qyzyl asyq», «Shalqyma», «Qaıran, Gákký», «Gákký» tárizdi ánder tyńdarman qaýymdy dúr silkindirdi. 2010 jyldan beri «Adyrna» ulttyq-etnografııalyq birlestigi Birjan sal, Aqan seri, Muhıt, Jaıaý Musa ánderinen konertter uıymdastyrǵan bolatyn. Alda ıgi bastamanyń jalǵasy retinde Balýan Sholaq, Estaı, Áset, Mádı, Qapez, Kenen, Nartaı, Jambyl ánderinen konert ótkizý josparlanýda.
Jumabaı ESEKEEV, mádenıet qaıratkeri, aqyn-jyraý, óner zertteýshisi:
– 1974 jyly oblystyq «Kókshetaý» gazetinde jumys istep júrip, issaparmen óz elim – Aıyrtaý aýdanyna qarasty Egindiaǵash degen aýylǵa bardym. Nurmuhamed esimdi qarııa esik aldynda bir óleńdi yńyldap aıtyp otyr eken. «Bul kimniń óleńi, ata?» deımin ǵoı. «Úkili Ybyraıdiki» deıdi ol. Jalma-jan kóshirip aldym. On shýmaq óleń eken. Oǵan «Qoshtasý» dep at qoıyp aldym. El ishinde erte kezderi aıtylatyn maqamdar bolatyn. Álgi óleńdi sondaı maqamǵa salyp oryndadym. Aıyrtaý aýdanynda 1990 jyly Úkili Ybyraıdyń 130 jyldyq toıy ótti. Sonda Úkili Ybyraıdyń jer aıdalyp bara jatqan shaǵyndaǵy óleńin sahnaǵa alyp shyqtym.
Ýa, halqym, bir dám aıdap shyqtym
shetke,
Raqym joq bul sapardan úmit etpe.
Dúnıeden qazam jetip ótip ketsem,
Baquldyq bar qazaqqa, aıttym kópke,
– degen óleń joldary óziniń jer aıdalyp bara jatqan úmitsiz shaǵynan syr shertedi. Sonymen qatar Úkili Ybyraıdyń «On saýsaq» áni Birjan salǵa telinip júr. Úkili Ybyraıdyń óleń qurylysynyń ereksheligi bar. «On saýsaqta» Úkili Ybyraıdyń qoldanatyn teńeýleri, sózdik qoryndaǵy sózder kezdesedi. Áýendik, yrǵaqtyq jaǵynan da tup-týra Úkili Ybyraıdyń qoltańbasy. Onyń ekpindi mýzykalyq yrǵaǵy eshkimge uqsamaıdy. Sosyn bizdiń jaqtyń shaldarynyń bári baıaǵydan-aq bul ándi Úkili Ybyraıdyń áni dep oryndaıdy. 1980 jyldardyń aıaǵyna qaraı ortalyq jaqtan delegaııa barǵan ǵoı. Sonda bir shal «Birjan saldyń «On saýsaq» áni» dep qate aıtyp bergen. Sodan keıin bul án búkil elge solaı tarap ketse kerek.
Erlan TÓLEÝTAI, ánshi, ónertanýshy:
– Úkili Ybyraıdyń ǵajap ánderiniń biri «Qaratorǵaı» dep atalady. «Qaratorǵaı» áni týraly neshe túrli alypqashpa daqpyrtqa toly áńgimeler kóp. Sonyń biri – osy ándi «Syrdyń Qaratorǵaıy» deıtin negizsiz áńgime. Al shyn mánine keletin bolsaq,Úkili Ybyraıdyń Bópish degen týǵan apasynan týǵan Taıjan atty jıeni bolǵan. Naǵashysy Ybyraıdan bata alǵan bul kisi keıin Taıjan Qalmaǵanbetuly degen úlken aqyn boldy. Ózin Ybyraıdyń shákirti sanaǵan ol naǵashysynyń ánderin ózi serilik qylyp, kóp júrgen Syr óńirine aparyp jaıǵan. Osy ánniń tarıhyn bilem deýshiler bul ándi kishkentaı qaratorǵaıdaı áıel shyǵarǵan deıdi. Biraq áıel adam eshqashanda: «Qus bolsam, jibekten baý taǵar edim, Kúmisten tuǵyryńdy jabar edim…» dep óleń shyǵarmaıtynyn eskergenimiz jón. Aıta ketetin bir jaıt – Úkili Ybyraıdyń shákirti bolǵan Báıseıit ánshiniń esteligi bizge jetken. Báıseıit sonda Ábiqaı degen ánshi ekeýi «Qus bolsań, jibekten baý taǵar edim» dep bastalatyn «Qaratorǵaıdy» Úkili Ybyraıdyń óz aýzynan úırengenin aıtyp qaldyrǵan.
Sandýǵash ÁLIMJANOVA
