Ükılı Ybyrai änderı äueledı

Almatydaǧy Ǧabit Müsı­re­pov atyndaǧy Qazaq memle­kettık akademiialyq balalar men jasöspırımder teatrynda «Alaş ainasy» gazetı men «Adyrna» ūlttyq-etnografiialyq bırles­tıgınıŋ bırlesıp ūiym­dastyruymen «Hannan da qadırlımın tuǧan elge» atty ūltymyzdyŋ ūly kompozitory, tarlan aqyn, dauylpaz änşı Ükılı Ybyraidyŋ şyǧar­maşy­lyǧyna arnalǧan än keşı öttı. Qazaq muzyka mäde­nietınıŋ altyn dıŋgegı, asyl saǧaǧy Ükılı Ybyraidyŋ töl tuyndylary oryndalǧan şaraǧa Kökşetaudan mäde­niet qairatkerı, aqyn-jyrau, öner zertteuşısı Jūma­bai Esekeev, Aqmola oblys­tyq şyǧarmaşylyq ortalyǧynyŋ körkemdık jetek­şısı Toqtarbek Qaldyr­baev arnaiy keldı.

Qazaqstannyŋ eŋbek sıŋırgen ärtısı, re­jis­ser Saǧyzbai Qarabalinnıŋ sahnalauymen «Gäkku» änınıŋ şyǧu tarihynan şa­ǧyn qoiylym qoiyldy. Onda Ükılı Ybyrai men Käkima bolyp basty rölde oina­ǧan Ǧabit Müsırepov teatrynyŋ Qua­nyş pen Tolqyn esımdı jas ärtısterı öz şe­ber­lıkterımen täntı ettı. Talǧat Abylbekov, Rahym­jan Äbışov, Ermek Saparov esımdı suretşı-şeberler «Adyrna» atauyna bailanysty ūlttyŋ qorǧany retınde sadaqtyŋ bır bölşegın, ruhani bailyq nyşanyndaǧy adyrna aspabyn jäne jer bailyǧy ūǧy­myndaǧy adyr tärızdı elementterdı paida­lanyp, keştıŋ sahnasyn bezendırdı. Mäde­ni şaranyŋ jürgızuşısı bolǧan öner zertteuşısı Erlan Töleutai körermen qa­uym­ǧa Ükılı Ybyraidyŋ ömırı men şyǧar­ma­şylyǧyna qatysty tyŋ derekter ūsyn­dy.

«Dala dauylpazdary» jo­ba­synyŋ ma­ŋy­zyn erekşe atap ötken muzykatanu­şy, küişı Jarqyn Şäkärım ūlttyq mūra­myz ben ūly kompozitorlarymyzdy nasihattau ısınıŋ maŋyzdylyǧyn atap öttı. Belgılı änşı, ūstaz Jolaman Qūji­ma­nov­tyŋ notadan qalpyna keltırıp, üiretuımen «Qara­göz», «Kıdık-ai», «Yby­raidyŋ termesı», «Kö­keikestı», «Eldı saǧyn­ǧanda», «Jel­dır­me» tärızdı änder tūŋǧyş ret ülken sahnaǧa şyqty.

Öner zertteuşısı Jūmabai Esekeev atuǧa aidalyp bara jatqan kezındegı Ükılı Ybyraidyŋ qoştasuyn öz maqa­myna salyp aityp berdı. Öleŋdegı aqyn­nyŋ el-jūrtymen qoş­tasu sätın, mūŋ-şe­rın beineleitın tūstary erıksız köŋıl tol­qy­tady. Jo­la­man Qūjimanovtyŋ, Erlan Töleu­tai­dyŋ, Ardaq İsataeva, Erlan Rysqali­­dyŋ orynda­uyn­daǧy «Aŋşynyŋ änı», «Tol­qyn», «Jiyr­ma bes», «Qyzyl asyq», «Şal­qy­ma», «Qai­ran, Gäkku», «Gäkku» tä­rız­dı änder tyŋdar­man qa­uym­dy dür sılkın­dırdı. 2010 jyldan berı «Adyrna» ūlt­tyq-et­no­gra­fiialyq bırlestıgı Bırjan sal, Aqan serı, Mūhit, Jaiau Mūsa änderınen konsertter ūi­ymdas­tyr­ǧan bolatyn. Alda igı basta­manyŋ jal­ǧasy retınde Baluan Şolaq, Estai, Äset, Mädi, Qapez, Kenen, Nar­tai, Jambyl än­derınen konsert ötkızu jos­parlanuda.

Jūmabai ESEKEEV, mädeniet qairatkerı, aqyn-jyrau, öner zertteuşısı:

– 1974 jyly oblystyq «Kökşetau» gazetınde jūmys ıstep jürıp, ıssaparmen öz elım – Aiyrtau audanyna qa­rasty Egındıaǧaş degen auylǧa bardym. Nūrmūhamed esımdı qariia esık aldynda bır öleŋdı yŋyldap aityp otyr eken. «Būl kım­nıŋ öleŋı, ata?» deimın ǧoi. «Ükılı Ybyraidıkı» deidı ol. Jalma-jan köşı­rıp aldym. On şumaq öleŋ eken. Oǧan «Qoş­tasu» dep at qoiyp aldym. El ış­ın­de erte kezderı aitylatyn maqam­dar bolatyn. Älgı öleŋdı sondai maqamǧa salyp oryndadym. Aiyrtau audanynda 1990 jyly Ükılı Ybyrai­dyŋ 130 jyl­dyq toiy öttı. Sonda Ükılı Ybyrai­dyŋ jer aidalyp bara jatqan şaǧyn­daǧy öleŋın sahnaǧa alyp şyqtym.

Ua, halqym, bır däm aidap şyqtym

şetke,

Raqym joq būl sapardan ümıt etpe.

Dünieden qazam jetıp ötıp ketsem,

Baqūldyq bar qazaqqa, aittym köpke,

– degen öleŋ joldary özınıŋ jer aidalyp bara jatqan ümıtsız şaǧynan syr şertedı. Sonymen qatar Ükılı Ybyrai­dyŋ «On sausaq» änı Bırjan salǧa telı­nıp jür. Ükılı Ybyraidyŋ öleŋ qūryly­synyŋ erekşelıgı bar. «On sausaqta» Ükı­lı Ybyraidyŋ qoldanatyn teŋeu­le­rı, sözdık qoryndaǧy sözder kezdesedı. Äuendık, yrǧaqtyq jaǧynan da tūp-tura Ükılı Ybyraidyŋ qoltaŋbasy. Onyŋ ekpındı muzykalyq yrǧaǧy eşkımge ūq­sa­maidy. Sosyn bızdıŋ jaqtyŋ şal­da­rynyŋ bärı baiaǧydan-aq būl än­dı Ükılı Ybyraidyŋ änı dep oryndaidy. 1980 jyldardyŋ aiaǧyna qarai or­ta­lyq jaq­tan delegasiia barǧan ǧoi. Sonda bır şal «Bırjan saldyŋ «On sausaq» änı» dep qate aityp bergen. Sodan keiın būl än bükıl elge solai tarap ketse kerek.

Erlan TÖLEUTAI, änşı, önertanuşy:

– Ükılı Ybyraidyŋ ǧajap änderınıŋ bırı «Qaratorǧai» dep atalady. «Qara­torǧai» änı turaly neşe türlı alyp­qaş­pa daqpyrtqa toly äŋgımeler köp. Sonyŋ bırı – osy ändı «Syrdyŋ Qara­torǧaiy» deitın negızsız äŋgıme. Al şyn mänıne keletın bolsaq,Ükılı Ybyraidyŋ Böpış degen tuǧan apasynan tuǧan Taijan atty jienı bolǧan. Naǧaşysy Ybyraidan bata alǧan būl kısı keiın Taijan Qalmaǧanbetūly degen ülken aqyn boldy. Özın Ybyraidyŋ şäkırtı sanaǧan ol naǧaşysynyŋ änderın özı serılık qylyp, köp jürgen Syr öŋırıne aparyp jaiǧan. Osy ännıŋ tarihyn bılem deuşıler būl ändı kışkentai qaratorǧaidai äiel şyǧarǧan deidı. Bıraq äiel adam eşqaşanda: «Qūs bolsam, jıbekten bau taǧar edım, Kümısten tūǧyryŋdy jabar edım…» dep öleŋ şyǧarmaitynyn eskergenımız jön. Aita ketetın bır jait – Ükılı Ybyraidyŋ şäkırtı bolǧan Bäiseiıt änşınıŋ estelıgı bızge jetken. Bäiseiıt sonda Äbıqai degen änşı ekeuı «Qūs bolsaŋ, jıbekten bau taǧar edım» dep bastalatyn «Qara­torǧaidy» Ükılı Ybyraidyŋ öz auzynan üirengenın aityp qaldyrǧan.

Sanduǧaş ÄLIMJANOVA