Ultty ult etetin onyń ulttyq qundylyqtary, ásirese dástúrli óneri ekendigi beseneden belgili. Ógeı balanyń kúıin keship, basaǵadan syǵalaǵan sol qazaqtyń tól mýzykasyn «álemge moıyndatamyz» dep tyrashtanýdan buryn ózimizdiń qaradomalaqtardyń kókirek kózine jaqsylap sińirip alsaq ta, zor abyroı bolar edi. Derttiń syrqatyn anyqtamaı jatyp, em júrgizý múmkin emes. Sol sııaqty «búgingi tańda ulttyq ónerdiń órisin taryltyp otyrǵan ne?» degen saýaldy tótesinen qoıyp, soǵan jaýap izdep kórelik...
Eń áýeli ulttyq ónerdi damytýdyń mehanızmderi durys uıymdastyrylmaı otyrǵanyn atap ótken jón. Kezinde rýhanııat salasyna jan bitirgen Temirbek Júrgenov, Ózbekáli Jánibekov, Ilııas Omarov, Sherhan Murtaza syndy istiń tetigin taba biletin qazaqqa shyn janashyr uıymdastyrýshylarǵa áli kúnge zárýmiz. Telearnalarda qazaq ónerine arnalǵan salıqaly dúnıeler jalań kóńil kóterýge negizdelgen jeńil-jelpi baǵdarlamalardyń tasasynda qalyp jatqany da jasyryn emes. Praım-taım ýaqytta túrik, koreı telehıkaıalary berilip, ulttyq mýzykaǵa arnalǵan biren-saran baǵdarlamalardyń el jumysta júretin yńǵaısyz kezge qoıylýy jazylmaǵan zańǵa aınalyp barady. Bárine birdeı topyraq shashýǵa da bolmas, Serik Qalıev, Serik Ábikenulyndaı isker azamattar basqaratyn «Mádenıet», «Almaty» telearnalary el-jurttyń kókeıindegini dóp basyp, mádenıettiń máıegin ǵana halyqqa usynýdy maqsat tutqany qýantady. Jyl saıyn memleketten «ónerdi damytý úshin» dep bólinetin qarjy, kerisinshe, «ónerdi óshirý úshin» jumsalyp ketip otyrǵanyn bireý bilse, bireý bilmeıdi. Qoı terisin jamylǵan qasqyr tárizdi «qazaq óneri» degen atty ıemdengen fonogrammamen «mal tapqyshtarǵa» eldegi mádenı sharalar men telebaǵdarlamalar aıqara esik ashsa, qazaqtyń ulttyq ónerin ómirine serik etkenderdi «eskiniń qaldyǵy» dep muryn shúıirýshilik pıǵyldan arylmadyq. Esesine, jastardy «apıyn mýzykamen» elirtip tastap, «rýhanı aýrý» etkenimizge mázbiz. Kezinde Birjan sal, Aqan seri, Muhıt, Úkili Ybyraılar, dombyradan syrly saz tókken Qurmanǵazy, Dáýletkereı, Táttimbet, Súgirlerdi tyńdaıtyn qulaq bar edi. Talǵamy joǵary, ónerpaz halyqtyń ishinen sýyrylyp shyǵý úshin úlken ónerdiń ıesi bolý kerek edi. Búginde barynsha dybys kúsheıtkishpen dúrsildep shyqpaǵan áýenge qulaq ta salmaıtyn «sańyraý» tyńdarmandar legi qalyptasýda. Konertterge jıi shaqyrylmaıtyn, halyqpen qarym-qatynasy buıyǵy sıpatqa túsken dástúrli ánshiler men kúıshiler jan baǵý úshin basqa kásippen amaldaı turýǵa májbúr. Osylaısha «qaraıyp qalǵan» ónerpazdarǵa anda-sanda sahnaǵa shyqqan sátinde «eldi ózine qarata almady, jalyqtyryp jiberdi» dep kiná artýshylar kezdesedi. Jas ánshiler men kúıshilerde eldi baýrap alatyn ártistik qabilet, ónerdiń arǵy-bergi tarıhynan habardar bolý, sahnada arqalanyp, asqaqtaı túsetin rýhtylyq jaǵy kemshin soǵatynyn moıyndamasqa lajyń qaısy? Ashyǵyn aıtsaq, olarǵa tolyqqandy ónermen aınalysýǵa jaǵdaı jasalyp otyr ma?
Degenmen osy kúni shylqyp otyrǵan kim bar? Saf ónerdiń qadir-qasıetin uǵyndyryp, eldi dúr silkindiretin ónerpazdar da joq emes. Biraq az. Olardyń ózi eleýsiz-eskerýsiz qalýda. Tipti keıbireýleri aýyl-aımaqta «tas búrkenip» jatyr.
Mysaly, Ábdimomyn Jeldibaev, Kálek Qumaqaıuly tárizdi óner ıeleriniń izdeý-suraýy joq. Qazaqtyń kóptegen ulttyq aspabyn «qaıta tiriltken» Bolat Sarybaev, Omar Haımýldındeı ǵalymdardy eske alatyndar da neken-saıaq. Odan keıingi qazaq óneriniń alǵa basýyna qazaq zııaly qaýymynda, onyń ishinde ulttyq óner janashyrlarynda bútin birliktiń joqtyǵy áser etýde. Qazaqtyń betke shyǵar qaımaqtary, onyń ishinde mádenıet qaıratkerleri sheteldiń shylaýynda ketip bara jatqan óz urpaqtarynyń taǵdyryn shyn oılasa, birigip joǵary jaqqa ashyq hat jazsa da, osy ýaqytqa deıin, áıteýir, bir áreket eter edi ǵoı. Konertterge azyn-aýlaq demeýshilik kórsetetin shaǵyn kásipkerler bolmasa, keshendi túrde qazaq klassıkalyq án men kúı ónerin kóterip jibererdeı keshendi túrde bel sheshe kirisken meenat ta tabylmaı tur. Óıtkeni kásipkerler men ulttyq kompanııalardyń basyndaǵylardyń kóbi orystildi. Ondaılarǵa Jaıaý Musanyń keshin ótkizgenshe, jalańbut sheteldik ánshilerdi sahnamyzda oıqastatyp, aqsha shashqan myń ese artyq.
Erlan TÓLEÝTAI, ánshi, ónertanýshy:
– Elimizdegi aqparat quraldarynyń basym bóligi ulttyq mádenıetke muryn shúıirip qaraıdy. Qazaqtyń án men kúıi, jyry zań júzinde qorǵalmaǵan. Áli kúnge ulttyq ónerdiń óz statýsy joq. Eshqandaı memleket qamqorlyǵynda emes. Sol sebepti búkil jekemenshik tele-radıolar oıyna kelgenin isteıdi. Barlyq buqaralyq aqparat quraldarynda 50 paıyz bolsa da qazaqtyń ulttyq mýzykasy nasıhattalýy kerek. Qazaq tiliniń 50 paıyzdyq deńgeıin oryndaıtyndary da shamaly. Jekemenshik radıolar túnde qazaq tilinde tobyrlyq mýzyka oınatady. Búginge deıin fonogramma týraly zań qabyldanbaı keledi. Jasandy dybysqa úırenip qalǵan el dombyrany tosyrqaıtyndy shyǵardy. Ózge ult ókilderiniń mýzykasyn beremiz de, ózimizdi keıinge ysyryp tastaımyz. Jalpaqshesheılik óz túbimizge jetedi. Án deýge turmaıtyn arzan dúnıeler nelikten kúni-túni nasıhattalady? Mundaı ánder nendeı jolmen efırge shyǵatyny kúmándi. Sony tekserý kerek. Qatal zańdar negizinde talaptar qoıylýy qajet. Ulttyq ónerdiń dárejesin kóteretin zań qabyldanýy tıis.
Arman Áýbákir.
