ۇلتتى ۇلت ەتەتىن ونىڭ ۇلتتىق قۇندىلىقتارى، اسىرەسە ءداستۇرلى ونەرى ەكەندىگى بەسەنەدەن بەلگىلى. وگەي بالانىڭ كۇيىن كەشىپ، باساعادان سىعالاعان سول قازاقتىڭ ءتول مۋزىكاسىن «الەمگە مويىنداتامىز» دەپ تىراشتانۋدان بۇرىن ءوزىمىزدىڭ قارادومالاقتاردىڭ كوكىرەك كوزىنە جاقسىلاپ ءسىڭىرىپ الساق تا، زور ابىروي بولار ەدى. دەرتتىڭ سىرقاتىن انىقتاماي جاتىپ، ەم جۇرگىزۋ مۇمكىن ەمەس. سول سياقتى «بۇگىنگى تاڭدا ۇلتتىق ونەردىڭ ءورىسىن تارىلتىپ وتىرعان نە؟» دەگەن ساۋالدى توتەسىنەن قويىپ، سوعان جاۋاپ ىزدەپ كورەلىك...
ەڭ اۋەلى ۇلتتىق ونەردى دامىتۋدىڭ مەحانيزمدەرى دۇرىس ۇيىمداستىرىلماي وتىرعانىن اتاپ وتكەن ءجون. كەزىندە رۋحانيات سالاسىنا جان بىتىرگەن تەمىربەك جۇرگەنوۆ، وزبەكالى جانىبەكوۆ، ءىلياس وماروۆ، شەرحان مۇرتازا سىندى ءىستىڭ تەتىگىن تابا بىلەتىن قازاققا شىن جاناشىر ۇيىمداستىرۋشىلارعا ءالى كۇنگە ءزارۋمىز. تەلەارنالاردا قازاق ونەرىنە ارنالعان ساليقالى دۇنيەلەر جالاڭ كوڭىل كوتەرۋگە نەگىزدەلگەن جەڭىل-جەلپى باعدارلامالاردىڭ تاساسىندا قالىپ جاتقانى دا جاسىرىن ەمەس. پرايم-تايم ۋاقىتتا تۇرىك، كورەي تەلەحيكايالارى بەرىلىپ، ۇلتتىق مۋزىكاعا ارنالعان بىرەن-ساران باعدارلامالاردىڭ ەل جۇمىستا جۇرەتىن ىڭعايسىز كەزگە قويىلۋى جازىلماعان زاڭعا اينالىپ بارادى. بارىنە بىردەي توپىراق شاشۋعا دا بولماس، سەرىك قاليەۆ، سەرىك ابىكەنۇلىنداي ىسكەر ازاماتتار باسقاراتىن «مادەنيەت»، «الماتى» تەلەارنالارى ەل-جۇرتتىڭ كوكەيىندەگىنى ءدوپ باسىپ، مادەنيەتتىڭ مايەگىن عانا حالىققا ۇسىنۋدى ماقسات تۇتقانى قۋانتادى. جىل سايىن مەملەكەتتەن «ونەردى دامىتۋ ءۇشىن» دەپ بولىنەتىن قارجى، كەرىسىنشە، «ونەردى ءوشىرۋ ءۇشىن» جۇمسالىپ كەتىپ وتىرعانىن بىرەۋ بىلسە، بىرەۋ بىلمەيدى. قوي تەرىسىن جامىلعان قاسقىر ءتارىزدى «قازاق ونەرى» دەگەن اتتى يەمدەنگەن فونوگراممامەن «مال تاپقىشتارعا» ەلدەگى مادەني شارالار مەن تەلەباعدارلامالار ايقارا ەسىك اشسا، قازاقتىڭ ۇلتتىق ونەرىن ومىرىنە سەرىك ەتكەندەردى «ەسكىنىڭ قالدىعى» دەپ مۇرىن شۇيىرۋشىلىك پيعىلدان ارىلمادىق. ەسەسىنە، جاستاردى «اپيىن مۋزىكامەن» ەلىرتىپ تاستاپ، «رۋحاني اۋرۋ» ەتكەنىمىزگە ءمازبىز. كەزىندە ءبىرجان سال، اقان سەرى، مۇحيت، ۇكىلى ىبىرايلار، دومبىرادان سىرلى ساز توككەن قۇرمانعازى، داۋلەتكەرەي، تاتتىمبەت، ءسۇگىرلەردى تىڭدايتىن قۇلاق بار ەدى. تالعامى جوعارى، ونەرپاز حالىقتىڭ ىشىنەن سۋىرىلىپ شىعۋ ءۇشىن ۇلكەن ونەردىڭ يەسى بولۋ كەرەك ەدى. بۇگىندە بارىنشا دىبىس كۇشەيتكىشپەن دۇرسىلدەپ شىقپاعان اۋەنگە قۇلاق تا سالمايتىن «ساڭىراۋ» تىڭدارماندار لەگى قالىپتاسۋدا. كونتسەرتتەرگە ءجيى شاقىرىلمايتىن، حالىقپەن قارىم-قاتىناسى بۇيىعى سيپاتقا تۇسكەن ءداستۇرلى انشىلەر مەن كۇيشىلەر جان باعۋ ءۇشىن باسقا كاسىپپەن امالداي تۇرۋعا ءماجبۇر. وسىلايشا «قارايىپ قالعان» ونەرپازدارعا اندا-ساندا ساحناعا شىققان ساتىندە «ەلدى وزىنە قاراتا المادى، جالىقتىرىپ جىبەردى» دەپ كىنا ارتۋشىلار كەزدەسەدى. جاس انشىلەر مەن كۇيشىلەردە ەلدى باۋراپ الاتىن ارتىستىك قابىلەت، ونەردىڭ ارعى-بەرگى تاريحىنان حاباردار بولۋ، ساحنادا ارقالانىپ، اسقاقتاي تۇسەتىن رۋحتىلىق جاعى كەمشىن سوعاتىنىن مويىنداماسقا لاجىڭ قايسى؟ اشىعىن ايتساق، ولارعا تولىققاندى ونەرمەن اينالىسۋعا جاعداي جاسالىپ وتىر ما؟
دەگەنمەن وسى كۇنى شىلقىپ وتىرعان كىم بار؟ ساف ونەردىڭ قادىر-قاسيەتىن ۇعىندىرىپ، ەلدى ءدۇر سىلكىندىرەتىن ونەرپازدار دا جوق ەمەس. بىراق از. ولاردىڭ ءوزى ەلەۋسىز-ەسكەرۋسىز قالۋدا. ءتىپتى كەيبىرەۋلەرى اۋىل-ايماقتا «تاس بۇركەنىپ» جاتىر.
مىسالى، ءابدىمومىن جەلدىباەۆ، كالەك قۇماقايۇلى ءتارىزدى ونەر يەلەرىنىڭ ىزدەۋ-سۇراۋى جوق. قازاقتىڭ كوپتەگەن ۇلتتىق اسپابىن «قايتا تىرىلتكەن» بولات سارىباەۆ، ومار حايمۋلديندەي عالىمداردى ەسكە الاتىندار دا نەكەن-ساياق. ودان كەيىنگى قازاق ونەرىنىڭ العا باسۋىنا قازاق زيالى قاۋىمىندا، ونىڭ ىشىندە ۇلتتىق ونەر جاناشىرلارىندا ءبۇتىن بىرلىكتىڭ جوقتىعى اسەر ەتۋدە. قازاقتىڭ بەتكە شىعار قايماقتارى، ونىڭ ىشىندە مادەنيەت قايراتكەرلەرى شەتەلدىڭ شىلاۋىندا كەتىپ بارا جاتقان ءوز ۇرپاقتارىنىڭ تاعدىرىن شىن ويلاسا، بىرىگىپ جوعارى جاققا اشىق حات جازسا دا، وسى ۋاقىتقا دەيىن، ايتەۋىر، ءبىر ارەكەت ەتەر ەدى عوي. كونتسەرتتەرگە ازىن-اۋلاق دەمەۋشىلىك كورسەتەتىن شاعىن كاسىپكەرلەر بولماسا، كەشەندى تۇردە قازاق كلاسسيكالىق ءان مەن كۇي ونەرىن كوتەرىپ جىبەرەردەي كەشەندى تۇردە بەل شەشە كىرىسكەن مەتسەنات تا تابىلماي تۇر. ويتكەنى كاسىپكەرلەر مەن ۇلتتىق كومپانيالاردىڭ باسىنداعىلاردىڭ كوبى ءورىستىلدى. وندايلارعا جاياۋ مۇسانىڭ كەشىن وتكىزگەنشە، جالاڭبۇت شەتەلدىك انشىلەردى ساحنامىزدا ويقاستاتىپ، اقشا شاشقان مىڭ ەسە ارتىق.
ەرلان تولەۋتاي، ءانشى، ونەرتانۋشى:
– ەلىمىزدەگى اقپارات قۇرالدارىنىڭ باسىم بولىگى ۇلتتىق مادەنيەتكە مۇرىن ءشۇيىرىپ قارايدى. قازاقتىڭ ءان مەن كۇيى، جىرى زاڭ جۇزىندە قورعالماعان. ءالى كۇنگە ۇلتتىق ونەردىڭ ءوز ستاتۋسى جوق. ەشقانداي مەملەكەت قامقورلىعىندا ەمەس. سول سەبەپتى بۇكىل جەكەمەنشىك تەلە-راديولار ويىنا كەلگەنىن ىستەيدى. بارلىق بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارىندا 50 پايىز بولسا دا قازاقتىڭ ۇلتتىق مۋزىكاسى ناسيحاتتالۋى كەرەك. قازاق ءتىلىنىڭ 50 پايىزدىق دەڭگەيىن ورىندايتىندارى دا شامالى. جەكەمەنشىك راديولار تۇندە قازاق تىلىندە توبىرلىق مۋزىكا ويناتادى. بۇگىنگە دەيىن فونوگرامما تۋرالى زاڭ قابىلدانباي كەلەدى. جاساندى دىبىسقا ۇيرەنىپ قالعان ەل دومبىرانى توسىرقايتىندى شىعاردى. وزگە ۇلت وكىلدەرىنىڭ مۋزىكاسىن بەرەمىز دە، ءوزىمىزدى كەيىنگە ىسىرىپ تاستايمىز. جالپاقشەشەيلىك ءوز تۇبىمىزگە جەتەدى. ءان دەۋگە تۇرمايتىن ارزان دۇنيەلەر نەلىكتەن كۇنى-ءتۇنى ناسيحاتتالادى؟ مۇنداي اندەر نەندەي جولمەن ەفيرگە شىعاتىنى كۇماندى. سونى تەكسەرۋ كەرەك. قاتال زاڭدار نەگىزىندە تالاپتار قويىلۋى قاجەت. ۇلتتىق ونەردىڭ دارەجەسىن كوتەرەتىن زاڭ قابىلدانۋى ءتيىس.
ارمان اۋباكىر.