Ǵaryshqa alǵash adam attandyrǵan topyraqtan áli kúnge áıel-ǵaryshker shyqqan joq. Bul týraly kezinde ǵaryshker Aıdyn Aıymbetov yqtımal habardyń shetin shyǵarǵanymen, onyń sońy belgisiz kúıde qaldy. Jýrnalıst Berik Beısenuly ǵaryshqa qazaq áıelin attandyrý odan buryn da qozǵalǵanyn aıtady.
Adamzat ǵaryshty alǵash ret 1961 jyly ıgerdi. 12 sáýirde Baıqońyr ǵarysh aılaǵynan «Vostok-1» ǵarysh kemesimen ushqan Iýrıı Gagarınniń sapary sátti aıaqtalǵannan keıin álem úshin ǵaryshqa jol ashyldy.
2024 jylǵy 29 qazandaǵy derekterge súıensek, sodan beri álemde 623 adam ǵaryshqa ushqan.
Olardyń 79-y áıelder.
AQSh-tan – 60, Keńes odaǵy men Reseıden – 6, Qytaıdan – 3, Japonııadan – 2, Kanadadan – 2, Franııa, Italııa, Ulybrıtanııa, Ońtústik Koreıa, Saýd Arabııacy jáne Belarýs elderinen 1 áıel ǵaryshkerden shyqqan.
AIDYN NE DEGEN?
Qazaqstannan alǵashqy áıel ǵaryshker qashan shyǵady? Buǵan qatysty 2018 jyly Halyqaralyq ǵarysh stanııasynyń 20 jyldyǵyna arnalǵan baspasóz máslıhatynda ǵaryshker Aıdyn Aıymbetov pikir bildirgen edi.
«Kelesi qazaq ǵaryshkeri qashan ushatynyn dál aıtý qıyn. Bul memlekettik organnyń quzyretine jatady. Biraq men qazaq ǵaryshkeri mindetti túrde ushady degen senimdemin jáne bul baǵytta tek jigitter ǵana emes, ǵaryshqa ushýdy armandaıtyn kóptegen qyzdar da jumys istep jatyr. Qazaqstannyń qyzdary keıbir máselelerde bizdiń jigitterge básekeles bola alady. Meniń oıymsha, kelesi ǵaryshker qyz bala bolýy múmkin», - degen ol jýrnalısterge.
Osylaı aıtqan Aıdyn Aıymbetovtiń 7 jyl burynǵy pikiriniń anyq-qanyǵyn bilmek bolyp ózine habarlasqanymyzda jaýap bermedi.
BERIK NE DEIDI?
"Ana tili" gazetiniń bas redaktorynyń orynbasary, kezinde ǵarysh mekenin ishten kórip, ǵaryshkerler ortasymen jaqyn tanysqan Berik Beısenulynyń aıtýynsha Qazaqstannan ǵaryshqa áıel ushyrý týraly 2000 jyldary sóz bolǵan. Tipti, ushatyn adamnyń daıyndalyp jatqany týraly da aıtylǵan.
«2000 jyldary qazaq qyzdary nege ǵaryshqa ushpaıdy?» degen másele kóterilgen. Ulttyq aeroǵarysh agenttigi tóraǵasynyń orynbasary bolyp turǵan kezde Meıirbek Moldabekov ǵaryshqa ushatyn qazaq qyzy daıyndalyp jatqanyn, biraq onyń aty-jónin aıta almaıtynyn aıtqan edi. Biraq bul másele keıin nege ekeni belgisiz, jabýly qazan kúıinde qaldy», - deıdi jýrnalıst.
Bálkim, qazaq qyzdarynan ǵaryshqa jumys isteıtindeı kerekti maman tabylmaı jatqan bolar?
«Jalpy alǵanda qazaq qyzdarynan mamandar tabylmaıdy degenge qarsymyn. Joq emes – bar. Dál qazir qazaq qyzy ǵaryshqa ushady dep aıta almaımyn. Óıtkeni álemdegi geosaıaı jaǵdaılar, Reseı men álem elderiniń qarym-qatynasy buǵan múmkindik bermeı otyr. Onyń ústine Baıqońyr ǵarysh aılaǵyn Reseı jalǵa alǵan. Sondyqtan Reseımen memleketaralyq kelisim kerek. Ári bul qyrýar qarajatty talap etedi. Sondyqtan qazaq qyzyn ǵaryshqa ushyrý kún tártibinde turǵan joq dep oılaımyn», - dep jeke oıyn aıtty Berik Beısenuly.
Jýrnalıstiń topshylaýynsha, úkimet shyndap kirisse, Qazaqstanda mamandar jetkilikti.
«Óz ýaqyty jetkende qazaq qyzy da ǵaryshqa ushady dep oılaımyn» - deıdi Berik Beısenuly.
GENDERLIK STEREOTIP PE?
Maman qazaq qyzynyń ǵaryshqa ushpaýyn tek áleýmettik faktorlarmen ǵana emes, psıhologııalyq aspektilermen de baılanystyrýǵa da bolady. Áıelderge qoldaý kórsetetin «Alqa publishing» baspasynyń bas redaktory Baıan Hasanovanyń aıtýynsha qoǵam áıelge belgili bir róldi tańyp tastaǵan.
«Tipti mekteptiń ózinde qyz bala men ul balanyń mamandyq tańdaýyna qatysty shekteý bar. Oqýlyqtardaǵy sýretterdi zertteseńiz, ınjener, ǵaryshker, baǵdarlamashy degen mamandyqty sıpattaǵanda mindetti túrde er adamnyń fotosyn kóremiz. Munyń bári – genderlik stereotıp. Statıstıkaǵa júginsek, álem boıynsha ǵylymı, tehnıkalyq, ınjenerlik jáne matematıka (STEM) mamandyqtarynda áıel adamnyń úles salmaǵy áli kúnge óte az. Ol bizdiń qoǵamda ǵana emes, damyǵan elderdiń ózinde bar problema. AQSh-ta qyz balalardy STEM mamandyqtaryna daıyndaýǵa qatysty túrli baǵdarlamalar qolǵa alynǵan. Al bizde, ókinishke oraı, bul problema deńgeıine kóterilmegen. Eger bala ǵaryshker bola alatynyna senbese, ǵaryshker bolamyn dep qalaı armandaıdy? Biraq qazaq qyzdarynan ushqysh shyqty ǵoı. Hıýaz Dospanova apamyz. Bizge sondaı erekshe jandardy jıirek nasıhattaý kerek. Balanyń mıyna shekteý qoımaý kerek. Sonda qazaq qyzdary kez kelgen mamandyqty qoryqpaı armandaıdy. Al armandaǵan adam armanyna jetpeı qoımaıdy», - deıdi Baıan Hasanova.
BAIQOŃYRDAN UShYP, ALTAIǴA QONǴAN
Eń alǵashqy ǵaryshker áıel – Valentına Tereshkova. Ǵaryshqa alǵashqy áıeldi attandyrý ıdeıasyn Keńes odaǵyndaǵy ǵaryshkerlerdi daıyndaý bóliminiń jetekshisi N. Kamanın usynǵan. 1961 jyly bul ıdeıa maquldanyp, 1962 jyldyń basynda áıel kandıdattardy irikteý bastalǵan. Olarǵa parashıýtıst bolý, jasy 30-dan aspaý, boıy 170 sm-den joǵary bolmaý jáne salmaǵy 70 kg-nan aspaý sııaqty talaptar qoıylǵan. Nátıjesinde 100 úmitkerdiń arasynan 5 áıel – Janna Iorkına, Tatıana Kýzneova, Valentına Ponomarıova, Irına Solovıova jáne Valentına Tereshkova tańdalǵan.
Alǵashynda eki ǵaryshker áıeldiń bir ýaqytta ushýy josparlanǵan. Biraq 1963 jyldyń naýryz aıynda bul jospar ózgergen. Valentına Tereshkovanyń alǵashqy áıel retinde tańdalýyna onyń jaqsy daıyndyǵy ǵana sebep bolmaǵan. Sondaı-aq, saıası faktorlar da áser etken. Halyqpen júzdesý, kópshilik aldynda sóz sóıleý kezinde keńestik júıeniń artyqshylyqtaryn kórsetý de eskerilgen. Máselen, Ponomarıova men Solovıova qyzmetkerlerdiń otbasynan shyqqan, al Tereshkova jumysshy otbasynan bolǵan. Oǵan qosa ol óziniń qyzmeti úshin Keńes-Fın soǵysy kezinde qaıtys bolǵan ákesiniń jerlengen ornyn taýyp berýdi ǵana suraǵan.
26 jastaǵy Valentına Tereshkova ǵaryshqa saparyna 1963 jyldyń 16 maýsymynda tańerteńgi saǵat 09:20-da «Vostok-6» ǵarysh kemesimen shyqty. Ol ǵaryshta 2 táýlik 22 saǵat 50 mınýt bolyp, 19 maýsymda tańerteńgi saǵat 06:28-de Altaı ólkesine qondy.
8 MYŃ ADAMNYŃ ARASYNAN IRIKTELGEN
Amerıkadan alǵashqy bolyp ǵaryshqa ushqan Sallı Raıd ǵaryshtyq baǵdarlamaǵa qatysý úshin gazetke jarııalanǵan habarlandyrýǵa jaýap bergen 8000 adamnyń ishinen tańdap alynǵan. Ol 1978 jyly NASA-ǵa qabyldanyp, 1983 jyldyń 18 maýsymynda «Chellendjer» STS-7 mıssııasynyń quramynda ǵaryshqa attanǵan. Sondaı-aq, 1984 jyly ǵaryshqa ekinshi ret ushqan. Ol ǵaryshta 343 saǵattan astam ýaqyt ótkizgen.
Al Ońtústik Koreıadan alǵashqy áıel ǵaryshker 2008 jyly sáýir aıynda ushyrylsa, Qytaıdan ǵaryshqa tuńǵysh áıel 2012 jyly attanǵan.
Mereı Myrzaǵalıqyzy
«Adyrna» ulttyq portaly
