Jalpy qazaq ádebıeti san salaly, kóp taraýly. Iaǵnı qazaq basynan ótken barlyq tarıh, kezeń, burylys, oıpań tustardyń bári el ádebıeti basynan kórinis tapty. Ókinishke oraı, qazaqtyń azat kezinen, buǵaýly, baılaýly ýaqyty kóp boldy. Osynyń bári ádebıette óz qoltańbasyn qaltyrdy.
Orhon-Eneseı jazbalaryndaǵy tabǵash atty ózge jurt, ózegi bólek memleketke qarsy aıtylǵan qaharly da qaraly sózder sonyń aıǵaǵy. Jazba tek tarıhı oqıǵalar tizbegi emes ádebı týyndy da. Demek bodan ádebıettiń alǵashqy silemderi atanǵan jazbalardan ári biz bilmes kezeńnen bastalýy múmkin. Qytaı bıleýshilerin, jaýlap alýshylardy madaqtaǵan kez kelgen týyndy bodan ádebıetke qatysty, sol aǵymnyń shartyna tolar shyǵarma. Aıtqan sózderimizdi qoryta kelip aıtarymyz bodan ádebıet dep ult múddesine qarsy, ultshyldyqtan ada jat jurtty madaqtar, ıip ákelip jaýlap alýshy jurttyń ónerin, bilimin, órkenıettiligin artyq qoıa otyryp, ózinikin kózge shuqyr ádebıetti aıtamyz.
Óz ishinen bodan ádebıet ekige bólinedi. Qarsylyqty nemese kelisimpaz.
Qarsylyqty aǵym óz eliniń qaharmanyn sýrettep, sony madaqtap ótken kúnin ańsaı jazylsa, kelisimpaz baǵyt jat jurt ókilin aıta otyryp, shym-shymdap engizip, el sanasyna sińirip óz qandasyn tuqyrtyp, ulttyq ıdeologııany ezip janshyp basqany oı tórine shyǵarady. Buǵan deıin qazaq ádebıeti tarıhy orystyq-batystyq ǵalymdar kúshimen jazylyp kelgendikten bodan ádebıet máselesi kóterilgen joq. Qazaq jurty 300 jyl bodan bolǵandyqtan ádebıette «qyzyl til kisendeýli» kúı keshti. Bodandyq ádebıet tek qazaq basyndaǵy hal desek qatelesemiz. Bul ásirese Eýropa memleketterinde boı kórsetti. Qazaqty uzaq ǵasyrlar ýysynda ustaǵan, ýlaǵan batystyq, orystyq aqparattyq ıdeologııany túsiný úshin (bul búginde jalǵasýda) tamuq tóri, jan júreginen sóz bastaýdy jón kórdik.
Batysta turyp batys soqqysyn kóp kórgen polıak ádebıeti boldy. Óz kezinde sonshalyq áldi, sózi men isi iri Rech Pospolıtaıa ásirese jarııalyqtan, demokratııashyldyqtan qan qushty. Rech Pospolıtaıa seım arqyly basqaryldy. Seımde vosvodalar el taǵdyryn sheshetin. Biraq bir ǵana vosvodanyń vetosy (latynnyń qarsymyn sózi) búkil memlekettiń keleshegine balta shapty. Tek bir «Seım elshisi» vosvoda veto jarııalasa, esh sheshim qabyldanbady. 1652 jyldan bastap 1764 jyl arasynda 55 seımniń 48-bos shaqyryldy. Uly jıyn rásýaǵa ushyrady. Sheteldiń aqshasyna satylǵan bir shlıahtıch arqyly jat jurt jat oıyn júzege asyra aldy. Polsha bıligine kezdeısoq adamdar osy halyqqa qatysy joq beıotan, beıtanys jandar keldi. Kóńili bólek kezdeısoq jandar kesimsiz kelip, kóńilsiz ketip jatty. 1574 jyly Genrıh Valýa Krakovadan túnde, ózin saılaýshylaryn tańqaldyra qashyp ketti. Batys-orys tarıhshylary aıtyp júrgendeı Polshaǵa Túrkııa shabýyl jasaǵan joq. Eýropany túrikter ezip-janshydy degen mıf, negizgi áńgimeni ary áketý, shyrǵa shaq salý, adastyrý bolatyn. Jalǵan Dmıtrııdi dúnıege ákelgen Rech Pospolıtaıa isin umytpaǵan Reseı Ýkraınanyń azat uly Mazepany qurta otyryp aqshanyń, satqyndyqtyń kórinisi Bogdan Hmelnıkııdiń kúshimen Ýkraınany bólip áketti. Belorýsııany baýyryna aldy. Polshaǵa qarsy Eýropanyń jańa kúshi jas perisi shvedter attandy. 1661 jyly úshten biri qyrylǵan polıaktar Olıv kelisim shartyna buǵan deıin bolmaǵan kontrıbýııamen Polsha ózine paıdasyz túrde qol qoıdy. 1668 jyly taǵy da tizerleı turyp jeriniń mol bóligin bere otyryp Reseımen «máńgilik beıbitshilikke» kelisti eki halyqtyń soryna oraı ásirese, polıaktar qasiretine ozbyr minez, tarpań týys Orys memleketi Polshaǵa kóńil berip, júrek muzyn jibitken emes. Oǵan Napoleondy qaıtarǵan II Aleksandr isi, birinshi jahan soǵysyndaǵy qyrylǵan polıaktar, ekinshi jahan soǵysyndaǵy ult zııalylarynan aıyrylǵan Keńes ókimeti Polshanyń bar jaqsysy qanyna qol jýǵan kezde istiń jaıy belgili bolǵan.
Keshe 2010 jyly Lev Kachınskı basqarǵan Polsha ókimeti bútindeı qyrylyp qalǵanda da osyǵan kóz jetti. Polshany jaýlap alǵan «eýropalyqtar» qylyshtyń ushyn tánge, ádebıetin janǵa kúshtep engizdi. 1594 jyly «Eneıda», 1614 jyly Vergelııdiń «Georgınıi», 1618 jyly Tassonyń «Azat etilgen Irýsalımi», 1638 jyly Ovıdııdiń «Metamorfozasy» polıak tiline aýdaryldy. Osy tizim ishine Senekanyń «Ippolıtasy», Korneldiń «Sıdasy», Lýkıan men Rasın shyǵarmalary endi. Polsha ádebıetinde buǵan deıin bolmaǵan qubylys kórindi. Qazaq ádebıetindegi Sh. Ýalıhanov, S.Erýbaev, O.Súleımenov sekildi taza latyn tilinde jazatyn Sarbevskıı bastaǵan bir top baby basqa baǵyt, baǵyty bólek polıak dep atalatyn bógde joldy tańdaǵan jandar jalaý tikti, jelken kóterdi. 1627 jyly katolık shirkeýine jaqpaǵan jaýlaýshylar unatpaǵan kitaptar jurt aldynda polıak tildi shyǵarmalar órteldi.
Buǵan deıin adamdar órtegen batys, endi oı ózegi ádebı týyndylardy otqa jaqty. Fashısterdiń osy ádeti, keshe ıaǵnı 2010 jyly Amerıkada qasıetti Alla kitaby «Qurandy» otqa jaǵýmen jalǵasýda. Aqyn jáne baspager Ian Gerbýrt «Qazir ıezýıt aqyl beredi, ıezýıt sottaıdy, qolshoqparlar arqyly basqarady, soǵan qaramastan qýlyqpen aramdyqpen kórinbeı, aqymaq isterge kirispeıdi» dep kúńirene jazdy. (Lıýdvıch Kondratovıch. Istorııa polskoı lıteratýry. Tom II, Moskva....
Jalǵasy bar
Serik ELIKBAI
"Adyrna" ulttyq portaly
