جالپى قازاق ادەبيەتى سان سالالى، كوپ تاراۋلى. ياعني قازاق باسىنان وتكەن بارلىق تاريح، كەزەڭ، بۇرىلىس، ويپاڭ تۇستاردىڭ ءبارى ەل ادەبيەتى باسىنان كورىنىس تاپتى. وكىنىشكە وراي، قازاقتىڭ ازات كەزىنەن، بۇعاۋلى، بايلاۋلى ۋاقىتى كوپ بولدى. وسىنىڭ ءبارى ادەبيەتتە ءوز قولتاڭباسىن قالتىردى.
ورحون-ەنەسەي جازبالارىنداعى تابعاش اتتى وزگە جۇرت، وزەگى بولەك مەملەكەتكە قارسى ايتىلعان قاھارلى دا قارالى سوزدەر سونىڭ ايعاعى. جازبا تەك تاريحي وقيعالار تىزبەگى ەمەس ادەبي تۋىندى دا. دەمەك بودان ادەبيەتتىڭ العاشقى سىلەمدەرى اتانعان جازبالاردان ءارى ءبىز بىلمەس كەزەڭنەن باستالۋى مۇمكىن. قىتاي بيلەۋشىلەرىن، جاۋلاپ الۋشىلاردى ماداقتاعان كەز كەلگەن تۋىندى بودان ادەبيەتكە قاتىستى، سول اعىمنىڭ شارتىنا تولار شىعارما. ايتقان سوزدەرىمىزدى قورىتا كەلىپ ايتارىمىز بودان ادەبيەت دەپ ۇلت مۇددەسىنە قارسى، ۇلتشىلدىقتان ادا جات جۇرتتى ماداقتار، ءيىپ اكەلىپ جاۋلاپ الۋشى جۇرتتىڭ ونەرىن، ءبىلىمىن، وركەنيەتتىلىگىن ارتىق قويا وتىرىپ، وزىنىكىن كوزگە شۇقىر ادەبيەتتى ايتامىز.
ءوز ىشىنەن بودان ادەبيەت ەكىگە بولىنەدى. قارسىلىقتى نەمەسە كەلىسىمپاز.
قارسىلىقتى اعىم ءوز ەلىنىڭ قاھارمانىن سۋرەتتەپ، سونى ماداقتاپ وتكەن كۇنىن اڭساي جازىلسا، كەلىسىمپاز باعىت جات جۇرت وكىلىن ايتا وتىرىپ، شىم-شىمداپ ەنگىزىپ، ەل ساناسىنا ءسىڭىرىپ ءوز قانداسىن تۇقىرتىپ، ۇلتتىق يدەولوگيانى ەزىپ جانشىپ باسقانى وي تورىنە شىعارادى. بۇعان دەيىن قازاق ادەبيەتى تاريحى ورىستىق-باتىستىق عالىمدار كۇشىمەن جازىلىپ كەلگەندىكتەن بودان ادەبيەت ماسەلەسى كوتەرىلگەن جوق. قازاق جۇرتى 300 جىل بودان بولعاندىقتان ادەبيەتتە «قىزىل ءتىل كىسەندەۋلى» كۇي كەشتى. بوداندىق ادەبيەت تەك قازاق باسىنداعى حال دەسەك قاتەلەسەمىز. بۇل اسىرەسە ەۋروپا مەملەكەتتەرىندە بوي كورسەتتى. قازاقتى ۇزاق عاسىرلار ۋىسىندا ۇستاعان، ۋلاعان باتىستىق، ورىستىق اقپاراتتىق يدەولوگيانى ءتۇسىنۋ ءۇشىن (بۇل بۇگىندە جالعاسۋدا) تامۇق ءتورى، جان جۇرەگىنەن ءسوز باستاۋدى ءجون كوردىك.
باتىستا تۇرىپ باتىس سوققىسىن كوپ كورگەن پولياك ادەبيەتى بولدى. ءوز كەزىندە سونشالىق ءالدى، ءسوزى مەن ءىسى ءىرى رەچ پوسپوليتايا اسىرەسە جاريالىقتان، دەموكراتياشىلدىقتان قان قۇشتى. رەچ پوسپوليتايا سەيم ارقىلى باسقارىلدى. سەيمدە ۆوسۆودالار ەل تاعدىرىن شەشەتىن. بىراق ءبىر عانا ۆوسۆودانىڭ ۆەتوسى (لاتىننىڭ قارسىمىن ءسوزى) بۇكىل مەملەكەتتىڭ كەلەشەگىنە بالتا شاپتى. تەك ءبىر «سەيم ەلشىسى» ۆوسۆودا ۆەتو جاريالاسا، ەش شەشىم قابىلدانبادى. 1652 جىلدان باستاپ 1764 جىل اراسىندا 55 سەيمنىڭ 48-بوس شاقىرىلدى. ۇلى جيىن راسۋاعا ۇشىرادى. شەتەلدىڭ اقشاسىنا ساتىلعان ءبىر شلياحتيچ ارقىلى جات جۇرت جات ويىن جۇزەگە اسىرا الدى. پولشا بيلىگىنە كەزدەيسوق ادامدار وسى حالىققا قاتىسى جوق بەيوتان، بەيتانىس جاندار كەلدى. كوڭىلى بولەك كەزدەيسوق جاندار كەسىمسىز كەلىپ، كوڭىلسىز كەتىپ جاتتى. 1574 جىلى گەنريح ۆالۋا كراكوۆادان تۇندە، ءوزىن سايلاۋشىلارىن تاڭقالدىرا قاشىپ كەتتى. باتىس-ورىس تاريحشىلارى ايتىپ جۇرگەندەي پولشاعا تۇركيا شابۋىل جاساعان جوق. ەۋروپانى تۇرىكتەر ەزىپ-جانشىدى دەگەن ميف، نەگىزگى اڭگىمەنى ارى اكەتۋ، شىرعا شاق سالۋ، اداستىرۋ بولاتىن. جالعان ءدميتريدى دۇنيەگە اكەلگەن رەچ پوسپوليتايا ءىسىن ۇمىتپاعان رەسەي ۋكراينانىڭ ازات ۇلى مازەپانى قۇرتا وتىرىپ اقشانىڭ، ساتقىندىقتىڭ كورىنىسى بوگدان حمەلنيتسكيدىڭ كۇشىمەن ۋكراينانى ءبولىپ اكەتتى. بەلورۋسيانى باۋىرىنا الدى. پولشاعا قارسى ەۋروپانىڭ جاڭا كۇشى جاس پەرىسى شۆەدتەر اتتاندى. 1661 جىلى ۇشتەن ءبىرى قىرىلعان پولياكتار وليۆ كەلىسىم شارتىنا بۇعان دەيىن بولماعان كونتريبۋتسيامەن پولشا وزىنە پايداسىز تۇردە قول قويدى. 1668 جىلى تاعى دا تىزەرلەي تۇرىپ جەرىنىڭ مول بولىگىن بەرە وتىرىپ رەسەيمەن «ماڭگىلىك بەيبىتشىلىككە» كەلىستى ەكى حالىقتىڭ سورىنا وراي اسىرەسە، پولياكتار قاسىرەتىنە وزبىر مىنەز، تارپاڭ تۋىس ورىس مەملەكەتى پولشاعا كوڭىل بەرىپ، جۇرەك مۇزىن جىبىتكەن ەمەس. وعان ناپولەوندى قايتارعان ءىى الەكساندر ءىسى، ءبىرىنشى جاھان سوعىسىنداعى قىرىلعان پولياكتار، ەكىنشى جاھان سوعىسىنداعى ۇلت زيالىلارىنان ايىرىلعان كەڭەس وكىمەتى پولشانىڭ بار جاقسىسى قانىنا قول جۋعان كەزدە ءىستىڭ جايى بەلگىلى بولعان.
كەشە 2010 جىلى لەۆ كاچينسكي باسقارعان پولشا وكىمەتى بۇتىندەي قىرىلىپ قالعاندا دا وسىعان كوز جەتتى. پولشانى جاۋلاپ العان «ەۋروپالىقتار» قىلىشتىڭ ۇشىن تانگە، ادەبيەتىن جانعا كۇشتەپ ەنگىزدى. 1594 جىلى «ەنەيدا»، 1614 جىلى ۆەرگەليدىڭ «گەورگينيى»، 1618 جىلى تاسسونىڭ «ازات ەتىلگەن ءيرۋساليمى»، 1638 جىلى ءوۆيديدىڭ «مەتامورفوزاسى» پولياك تىلىنە اۋدارىلدى. وسى ءتىزىم ىشىنە سەنەكانىڭ «يپپوليتاسى»، كورنەلدىڭ «سيداسى»، لۋكيان مەن راسين شىعارمالارى ەندى. پولشا ادەبيەتىندە بۇعان دەيىن بولماعان قۇبىلىس كورىندى. قازاق ادەبيەتىندەگى ش. ۋاليحانوۆ، س.ەرۋباەۆ، و.سۇلەيمەنوۆ سەكىلدى تازا لاتىن تىلىندە جازاتىن ساربەۆسكي باستاعان ءبىر توپ بابى باسقا باعىت، باعىتى بولەك پولياك دەپ اتالاتىن بوگدە جولدى تاڭداعان جاندار جالاۋ تىكتى، جەلكەن كوتەردى. 1627 جىلى كاتوليك شىركەۋىنە جاقپاعان جاۋلاۋشىلار ۇناتپاعان كىتاپتار جۇرت الدىندا پولياك ءتىلدى شىعارمالار ورتەلدى.
بۇعان دەيىن ادامدار ورتەگەن باتىس، ەندى وي وزەگى ادەبي تۋىندىلاردى وتقا جاقتى. فاشيستەردىڭ وسى ادەتى، كەشە ياعني 2010 جىلى امەريكادا قاسيەتتى اللا كىتابى «قۇراندى» وتقا جاعۋمەن جالعاسۋدا. اقىن جانە باسپاگەر يان گەربۋرت «قازىر يەزۋيت اقىل بەرەدى، يەزۋيت سوتتايدى، قولشوقپارلار ارقىلى باسقارادى، سوعان قاراماستان قۋلىقپەن ارامدىقپەن كورىنبەي، اقىماق ىستەرگە كىرىسپەيدى» دەپ كۇڭىرەنە جازدى. (ليۋدۆيچ كوندراتوۆيچ. يستوريا پولسكوي ليتەراتۋرى. توم ءىى، موسكۆا....
جالعاسى بار
سەرىك ەلىكباي
"ادىرنا" ۇلتتىق پورتالى
