Ceıit KENJEAHMETULY, Y.Altynsarın atyndaǵy Arqalyq Memlekettik pedagogıkalyq ınstıtýty rektorynyń kómekshisi, etnograf, jazýshy:
– Seıit aǵa, sonaý bir jurtshylyqtyń barlyǵy «partııa», «úkimet» dep ýralap júrgende, jalǵyz sizdiń ol tobyrǵa qosylmaı, qazaqtyń salt-dástúr, ádet-ǵuryptaryn túgendeýge kiriskenińizdi qalaı túsinýge bolady? Osy bir jolǵa túsýińizge ne sebep?
– Eń birinshi aıtarym, biz – ana tiliniń, halyqtyq mádenıettiń ýyzyna qanǵan adamdarmyz. Osy aıtyp otyrǵan salt-dástúr, jón-joralǵy, yrym-tyıymnyń barlyǵyn biz kóz aldymyzda kórip óstik. Bizdi úıretken – sonaý zamandaǵy álipti taıaq dep bilmeıtin ata-ájelerimiz. Negizi, «Muqtajdyq – myń ónerdiń anasy» degen sóz bar. Ákem meniń úsh jasymda soǵysta ólgen, atam 1932 jylǵy ashtyqta, al arǵy babamyz 1922 jylǵy ashtyqta kóz jumǵan. Solaı jetimdik pen joqshylyqtyń dámin tattyq. Sonda úlken kisiler soǵymda, Naýryzda t.b. ózderi bas qosqan dastarqandaryna mindetti túrde meni shaqyrtady. «Anaý bálensheniń úıinde Seıit degen jetim bala bar. Sen sony qosa shaqyrasyń», – dep úı ıesine aldyn ala eskertedi. Meni nege shaqyrady deısiz ǵoı? Men et týraımyn. Al et týraý degen – qazaqtyń dastarqan mádenıetiniń eń úlken kórinisi jáne úlken kisige et týraý degen ol – tipti joǵary biliktilikti qajet etetin jaıt. Etti qııalap, qartany saqınalap, qazyny da óziniń tártibimen týraý kerek. Jáne eń sońynda tabaqtyń beti oıý-órnek sekildi keremet ádemi shyǵady. Solaı týraǵanymda qarııalar: «Áı, myna balanyń ákesi joq, sheshesi joq, mundaı ónerdi qaıdan úırenip júr?» – dep tańyrqaıtyn. Al men amalsyzdan úırenip júrdim ǵoı. Óıtkeni sol meniń bala kezimde tamaq tapshy, biraq dastarqan basyndaǵy áńgime degen keremet dámdi edi ǵoı. Sonaý Kenesary, Naýryzbaıdan bastap, Abylaıhanmen tuzdyqtap, Abaı men Shákárim, Shaqshaq Jánibektiń áńgimesi, keshegi 1916 jylǵy kóterilisti, sondaı-aq bı-sheshenderdiń áńgimesin aýyldyń qarapaıym ǵana qarııalary keremet maıyn tamyzyp turyp aıtatyn. Teatr, kitap, teledıdar joq kezde halyq osylaı rýhyn sýsyndandyrdy. Salt-dástúr men ulttyq mádenıettiń ýyzyn men osylaı emip óstim.
Odan keıin meniń mundaı eńbek jazýyma kezinde Ózbekáli Jánibekov degen qazaqtyń iri tulǵasy, úlken qaıratker aǵamyz tikeleı áser etti. Torǵaı oblysy ashylǵanda, sol kisi bizge obkomnyń ıdeologııa hatshysy bolyp keldi. Bul kisiniń qaıratkerligi, qasıeti, óneri, bilimi, halyqty súıetindigi – bári jetip turǵan azamat qoı. Men onda gazette tilshi bolyp isteıtinmin. Ol kisi – etnograf. Torǵaıǵa kelisimen, keremet mýzeı ashty. Sol mýzeı qazir Arqalyqta áli tur. Ol kezde Alashtyń áli aqtalmaǵan kezi. Biraq Ózbekáli aǵam únemi «Seıit, Torǵaı – Alashordanyń eli, Ahmet te, Mirjaqyp ta, aǵaıyndy Birimjanovtar, Quljanovtar osy Torǵaıda týǵan» dep aıtatyn. Men ózim Mirjaqyptyń aýylynan bolam. Sol qasıetti adamdardyń rýhy da demeý boldy ma, áıteýir, osy halqymyzdyń asyl murasyn túgendeýge kiristim ǵoı. Qanshama jyl boıy eńbek etkende men qazaq halqynyń 440-taı salt-dástúrin túgendeppin, onyń syrtynda yrym-tyıymdar men jón-josyq, qazaqtyń nebir qaǵıdalary taǵy bar.
– Jalpy, salt-dástúr degenimizdiń ózi ne, ulttyń tólqujaty ma, oıy ma, dúnıetanymy ma?
– Ol – halyqtyń júzdegen jyldar boıyna jınap, óziniń ómirine sara jol, temirqazyq etip alǵan zańy. Biz zańnan bıik nárse joq deımiz ǵoı?.. Ómirden taıaýda ǵana ozǵan Naǵashybaı Shaıkenov degen zańger ǵalym boldy, sol kisi halyqtyń salt-dástúriniń zańnan bıik ekendigin aıtatyn. Bul – shyndyq. Salt-dástúrdiń eshqaısysyn buzýǵa eshkimniń qaqysy joq. Mysaly, aýylǵa bardyń ba, eń jasy úlken qarııaǵa arnaıy baryp sálemdes. Tipti kerek bolsa, ár shańyraqqa arnaıy bas suǵyp, sálemdesý kerek. Eger men osy jón-joralǵyny buzar bolsam, el meni sógedi. Kórgensiz dep aıtady. Kórgensiz ataný – eń aýyr jaza bolsa, qazaqtyń salt-dástúrin, jón-joralǵysyn buzý degen – eń aýyr qylmys. Burynǵy ájelerimiz áli kúnge saltqa berik, «Attan jyǵylsań da, salttan jyǵylma» dep, qaıyn jurtynyń atyn atamaıdy, úlken túgil bes-alty er bala ketip bara jatsa, aldyn kesip ótpeıdi. Óıtkeni saltty berik ustaný ol – halyqtyq ereksheligimiz, namysymyz. Al «kókti julma», «sýdy sapyrma», «úıdi aınala júgirme», «úlkenderdiń aldyn kesip ótpe», «bosaǵany kerme», «kárige kúlme» degen tyıymdarymyz – adamgershiliktiń ǵajap úlgisi, jastarǵa asa qajet birden-bir tárbıe quraly.
– Sol barsha zańnan bıik salt-dástúrimizdi, shyny kerek, kúndelikti ómirde qoldanbaımyz. Tek mýzeıde turatyn eksponat bop qalǵan sııaqty. Endi saltymyzdy qoldanysqa engizý úshin ne isteýimiz kerek, álde arnaıy zań qabyldaýymyz kerek pe? Álde zańdy zańmen qorǵaıtyn bolsaq, qoldanystaǵy salttyń ózinen aıyrylyp qalamyz ba?
– Joq, eshqandaı zań qabyldaýdyń qajeti joq, ol múmkin de emes. Tek saltty saqtaýdyń bir ǵana joly – ony balalardyń sanasyna sińirý ǵana. Mysaly, men dástúrdi jınaqtap jazyp otyrmyn. «Bir bilse, osy kisi biledi» dep, áıteýir, qaıda bolsyn meni shaqyrady. Meni de arnaıy eshkim oqytqan joq, ózim sony kúndelikti ómirde kóre júrip, sanama sińirdim ǵoı. Endi qazir jastarǵa sińirý úshin balabaqshalardan bastap úıretý kerek. Aldymen tildi úıretý kerek. Óıtkeni ádet-ǵuryp, salt-dástúrdiń máıegi tilde jatyr. Júsipbek Aımaýytov: «Óz tilin bilmegen baladan sol ultqa jany ashıtyn qaıratker shyqpaıdy», – degen. Ana tilin bilgen bala sol tilde jazylǵan kitaptardy oqıdy. Al salt-dástúr degen – sol ádebı kitaptarda ǵoı. Mysaly, Aqań men Jaqańnyń kitaptary taǵy sol sııaqty qazaqtyń qıly tarıhy jaıly týyndylar. Muhtar Áýezovtiń «Abaı joly» – tunǵan etnografııa.
– Múmkin, joǵalyp bara jatqan dástúrlerdi qoldanysqa qaıta engizý úshin zamanǵa saı ózgertý kerek shyǵar? Mysaly, qazaqta «taýyna qaraı – ańy, zamanyna qaraı – zańy» degen bar ǵoı. Sonaý bir kezderdegi «Esim hannyń eski joly» men «Qasym hannyń qasqa joly» nemese Táýke hannyń «Jeti jarǵysy» búgingi zaman qoldanysyna kelmeıdi ǵoı. Qazir Táýelsiz Qazaqstannyń tól Konstıtýııasy bar degendeı… Saltty da solaı zamanǵa sáıkestendirýge bola ma?
– Jalpy, zamanǵa saı dástúr de ózi jańǵyryp otyrady. Mysaly, baıaǵyda áskerge shyǵaryp salý degen bolǵan joq qoı? Qazirgi kezde keń etek alǵan ol da – ózinshe bir dástúr. Biz qazir qıt etse bir nárse jasaý úshin qaýly shyǵýyn kútemiz. Osy baıaǵyda eshbir qaýlysyz-aq jazylmaǵan zańdar ústemdik etti ǵoı. Óıtkeni ol kezde tártip myqty boldy, aıtty ma, oryndaý shart. Sanaǵa solaı sińgen. Mysaly, qazir 70-80 jastaǵy ájeden kúıeýiniń atyn surashy, óltirseń de, aıtqyza almaısyń. Taıaýda «Barmysyń baýyrymǵa» sondaı bir qart keıýana kep, óziniń qaıtys bolǵan qaıynaǵalarynan qalǵan urpaqtaryn izdeý salyp jatty. Júrgizýshi ádeıilep: «Apa, ol kisilerdiń aty-jónderi qandaı edi?» dep surap edi, ana kisi ózi aıtpaı, qasyndaǵy kishkentaı nemeresine aıtqyzdy. Sonda júrgizýshi rıza bolyp: «Áı, qazaqtyń analary-aı, tektilikten bir taımaısyńdar ǵoı», – dedi. Endi búgin jastar jeńgesine jeńeshe demeıdi, atyn ataıdy. Al bizdiń qazaqta osy «jeńeshe» degen sóz qandaı ádemi?!. Bala kezimizde biz kelin túsken úıge arnaıy «jeńeshe, maǵan at qoıyńyzshy» dep baratynbyz, bizge sol qyzyq bolatyn. Sondaı-aq qazaqtyń týystyq ataýlary da qalyp barady. Naǵyshy «jıen-aý» dep, anaý «naǵasheke» dep otyrsa, qandaı jarasymdy?! Kelinder «qaıynaǵa» dep aıtpaı da qoıdy. Sóıtip-sóıtip biz ózimizdiń 100-den astam týystyq ataýlardy birtindep joǵaltyp, ulttyq ereksheligimizden aıyrylýdyń sál-aq aldynda turmyz. Bizdiń kıiz úı jabdyqtary ataýynyń ózi bálen myń ǵoı. Bir ýyqtyń ózinde qansha ataý bar.
– Bálkim, biz óz dástúr-saltymyzdy ustanýdyń fılosofııasyn jasaı almaı otyrǵan shyǵarmyz?
– Rasynda, biz bir júıesin jasaı almaı otyrmyz. Eń ishinde qorqatynym – ózimizdiń qazaqy qalpymyzdy saqtaı almaı qalý. Mysaly, bizdiń qazaq meıirimdi, márt, aq kóńil, qonaqjaı. Aıtalyq, osydan júz jyl buryn jolaýshylap kele jatqan adamnyń meniń aýylymnyń tusynan ótip bara jatqanda aty ólip qalatyn bolsa, men sonaý Qyzylordaǵa ketip bara jatqan adamǵa lám demesten atymdy mingizem de jiberem. Onda pasport joq, tek atyn aıtady, men berip jiberem. Sebebi atymdy bermeı, jolaýshyny jolda qaldyrý – kez kelgen qazaq úshin ólim. Tek men úshin emes, mysaly, osy Almaty oblysy bir rýdyń jeri bolsa, túgel rýdyń betine salyq bolyp esepteledi. Meniń atymdy aıtpaı-aq, «bálenbaılardyń jerine baryp em, dalada qaldym», – deıdi. Halyq bir-birine sený kerek, al qazir eshkim eshkimge senbeıdi. Qaıyrymdylyq, namysshyldyq, birin-biri syılaý degen joq qoı…
– Sonda qazir qazaq qazaqty ǵana syılamaı ma, álde kimdi bolsa da ma?
– Qazaqtyń taǵy bir qasıeti bar, ol ózge ultty ózinen artyq syılamasa, kem syılamaıdy. Baıaǵyda Marko Polo sekildi t.b. saıahatshylar qazaqtyń osyndaı keńdigine tańǵalǵan, tamsanǵan da ǵoı. Sebebi seniń kim ekenińdi, atyńdy, tilińdi bilmeı-aq qazaq seni tórine shyǵaryp, tipti úıine de qondyrady. Mal soıyp, qonaqasy beredi. Jolǵa attandyryp salady. Bálen aı júr, qaltańnan bir tıyn shyqpaıdy. Bul – bizdiń qazaqtyń ereksheligi, erligi, órligi, jasampazdyǵy.
– Osy qasıetterimiz ózimizge eshqashan zııanyn shekkizgen emes pe? Ózgege sheksiz meıirimdi bolyp, ózimizdi umytyp ketkenimiz joq pa?
– Mine, bul suraǵyń durys, biz osyǵan kele jatyrmyz. Kezinde esh zalaly bolmaǵanymen, keıin qazaqtyń osy qasıetteri ózine soqqy bop tıdi. Mysaly, biz «elimizde 136 ult turady» dep maqtanamyz. Sol 136 ulttyń bizdiń qazaqqa bergen qandaı kómegi bar? Joq. Baıaǵyda soǵystan keıin tutqyn nemisterdi osy jerimizge ákep tastady. Sonda qazaq tipti óziniń jaýyna jany ashyp, tamaq berýge tyıym salynǵanyna qaramastan, ash, aryq tutqynnyń qasynan ótip bara jatyp, nanyn, qurt, irimshigin túsirip alady eken. Jalańash tutqynǵa kıimderin tastap ketedi eken. Al qazaqtyń basyna kún týǵanda solardyń qaısysy qaıyr jasady? Qazir basqa men qazaq tóbelesse, mindetti túrde qazaq kináli bolyp shyǵa keledi. Bizdiń bergenimizdi, qaıyrymdylyǵymyzdy olar bizge qaıtarǵan joq. Nege? Óıtkeni olardyń saltynda joq. Sondyqtan «sen maǵan bermediń» dep kinálaı da almaımyz. Álıhan Bókeıhanov: «Qazaqtyń dinnen keıingi eń kúshti quraly – salt-dástúri», – deıdi. Aldymen, din ǵoı. Dinde: «Jarty kúlsheń bolsa, esigińnen bireý kirip qaıyr surasa, tipti erteń jeýge nanyń qalmasa da, kúlsheńnen bir úzip ber», – deıdi. Al qazir mıllıony bar adamdar bir teńge bere me? Osynyń ózi – bizdiń qazaqylyǵymyzdy, salt-dástúrimizdi joǵaltyp bara jatqanymyzdyń belgisi. Qazaqtyń ereksheligi qalaı kórinedi? Onyń boıymen nemese qaltasyndaǵy aqshasymen kórinbeıdi, onyń qasıetimen, dástúrimen, bolmysymen, sózimen, tilimen istegen qyzmetimen kórinedi. Biz endi qanshalyqty óz ulttyǵymyzdy saqtap qalǵanymyzdy boıymyzda osy qasıetterdiń qaısybiri qalǵanyna qarap salystyryp kóreıikshi. Uly adamdar: «Eger meniń halqymnyń qandaı ekenin bilgiń kelse, saltymdy kór», – degen. Shyny kerek, biz qazir salt-dástúrdi naýqanmen ǵana izdeıtin bop aldyq. Naýryz boldy ma, «al endi kıiz úı tigemiz» dep shabylamyz. «Oıbaı, sandyq izde, ulttyq kıim izde» degen áýre-sarsań bastalady. Bul syrtqy kórinis qana ǵoı. Ishki rýhta dástúrshildik joq. Bir kún syrtymyzdy qazaqylandyrǵan bolyp, Naýryzdy ótkizemiz, bitti. Olaı bolmaıdy, salt-dástúr ár kúnimizde qoldanylý kerek.
– Jahandaný tusynda ózińiz syndy qoǵamǵa salt-dástúr turǵysynan qaraıtyn, salt-dástúrmen qarýlanǵan adamǵa qazirgideı qoǵamda ómir súrý qıyn emes pe?
– Men sekildi baıyrǵy saltty ustanyp qalǵan adamǵa rasynda qıyn. Kez kelgen jaısyz jaǵdaıda «Áı, shyn qazaq bolǵanda, osylaı eter me edik?» dep oılaımyz da turamyz. «Burynǵy Álıhandar, Ahańdar bolsa, odan bergi shaldar bolsa, mynadaı jaǵdaı bolmas edi» deımiz. Burynǵy dáýirdiń jaqsy jaqtaryn ańsaımyz da turamyz. Qazir de jaqsy zaman, biraq rýhanı jaǵynan kelgende aqsap turmyz. Myna keremet úıler, júıtkigen kólikter, kompıýterler – bári kerek, biraq sonyń eshbiri rýhanı baılyqtyń ornyn basa almaıdy.
– Bala kúnińizden kógentúp qarııalardyń arasynda júrdińiz, solardyń sózin tyńdap óstińiz. Qazir ol qarııalardyń barlyǵy bir tómpeshikke aınalyp, baqılyq boldy. Siz búgin sol shaldardy saǵynasyz ba?
– Olardyń orny oısyrap turady árıne, keıde sol qarııalardy izdeımin. Biraq aınalyp kelgende, sol qarııalardyń ornynan ózimdi kóremin. Sondyqtan baıaǵy atalaryma qarap boı túzep, ózimnen keıingilerge solardyń bergen tárbıesin sol qalpynda berýge tyrysamyn. Meniń bir kitabymnyń sońynda Botaıshy, Ahmethan, Ábiqaı sekildi qarttardyń kezinde aıtqan etnografııalyq-tarıhı áńgimeleri bar. Solardyń barlyǵy – sol kisilerdiń aıtyp ketkeni nemese ózimniń kózben kórgenderim. Qazir elimde jastarǵa qarııa bolyp, barymdy berip jatyrmyn. Biraq keıde renjip qalam, nege? Kóshege shyqqanda ózimshe: «Men úlkenmin ǵoı, jastar maǵan jol berer», – dep kele jatsam, joq, olar maǵan jol bermek túgili mindetti túrde soǵyp, aldymdy kesip ótedi ǵoı. Renjıtinim, meniń jolymdy kesip ketkenine emes, odan buryn búgingi urpaqtyń qazaqy jón-joralǵy, ádep-ǵuryptan jurdaılyǵy janyma qatty batady.
– Qazaqtyń salt-dástúrin, ádet-ǵuryp, jón-joralǵylaryn birshama túgendep, áli kúnge kitaptaryńyz tom-tomdap shyǵyp jatyr. Endi budan artyq taǵy ne istemek oıyńyz bar?
– Adamda arman taýsylǵan ba, shyraǵym. Jáne sol armandaý degen adamnyń jasyna da qaramaıdy eken ǵoı. Úı-kúıińe, jaǵdaıyńa da qaramaıdy eken. Men ózim – satırıkpin. Ulttyq mádenıetten azdap qalamym sýı bastasa, satırany qolǵa alamyn. Qazir satıralyq dúnıelerden birneshe tomdyq daıyndap jatyrmyn. Biraq men asyqpaımyn jáne bir nárse bolmaı qalsa, renjimeımin. Bola qalsa, «boldy» dep bórkimdi aspanǵa atpaımyn. Qashanda sol bir qalyppen júremin. Mundaı táýbeshildikti boıyma sińirgen anam marqum. Ómirde kórgen bir oqıǵany aıtsam, anamnyń táýbeshildigin, sabyryn baıqaısyzdar. Bizdiń úıde erterekte ádemi oıýlanyp jasalǵan asadal, qazirgi tilmen aıtqanda, shkaf boldy. Ákem qaıtys bolǵan soń, qyrqy ótpeı jatyp úıimizge bir týysymyz keldi. Ol kisi soǵysqa barmaǵan, elde qalyp jetim-jesirlerge qojaıyndyq qylyp, qoqan-loqy kórsetkenderdiń biri eken. Sol kisi ákemniń áli topyraǵy da keppeı jatyp, qaraly úıdiń esigin teýip kirip, «Kenjeahmet óldi, shańyraǵy qulady, myna bala óledi, jesir qatyn baıǵa tıip ketedi. Osy úıge mynadaı ádemi shkaf nege kerek?» dep úıimizdegi sol jalǵyz ǵana ádemi jıhazdy kólikke tıep áketip qaldy. Basqa áıelder bolsa qarǵap, julynady ǵoı, al anam bolsa: «Maǵan dúnıe kerek emes, alyńdar, biraq, ýa, qaıynaǵa, ne de bolsa Qudaıdan kúttim, Qudaıdan kúttim, Qudaıdan kúttim», – dep úsh ret aıtyp, bar ashý-yzasyn sóıtip qana shyǵarypty. Sonda jurt sheshemniń sabyrlylyǵyna tańǵalyp «Apyrym-aı, myna Sálıma áıel bolyp bir qarǵaǵan joq. Buǵan Qudaı beredi-eı», – depti. Rasynda, keıin biz jetildik, Qudaı berdi, al ana kisiniń ómiri tragedııaǵa aınaldy.
Alashqa aıtar datym …
Qynjylatynym, jemqorlar nege kóp? Teledıdar qarasań da, gazet oqysań da, ylǵı jemqorlar shyǵady, qazaq qalaı osylaı usaqtalyp ketti? Aýyl kedeı, óz kúnderin ózderi zorǵa kórip otyrǵanda, baılar qymbat kólikke, qabat-qabat úıge aqshany qaıdan alyp jatyr? Mıllıardtap jeıdi, sonsha somany seni men men sanap taýysa almaımyz ǵoı. Álde bul zamannyń azǵan kezeńi me? Baıaǵyda da qazaqtyń úlken qaıratkerleri boldy ǵoı, olar mundaı bolǵan joq. Ahmet pen Mirjaqyp Orynborda eki-aq bólmeli úıde turǵan ǵoı, al qazaqqa istegen qyzmeti qandaı?!. Olar baılyq izdegen joq. Sondyqtan búginde «Shirkin-aı, jigitterimizdiń boıynda keshegi Qabanbaıdyń, Bógenbaıdyń, Raıymbektiń rýhy bolsa ǵoı!.. Keshegi ótken Álıhan, Ahmet, Mirjaqyptardyń, Qonaevtyń, Táshenovtiń qaıratkerligi men erligi, eljandylyǵy ár qazaqtyń júreginen oryn alsa ǵoı!.. Qyzdarymyzdyń boıynda baıaǵyda atqa minip, qol bastaǵan Gaýhar syndy batyrlarymyzdyń erlik-jiger, ulttyq qasıet tabylsa ǵoı… Qazaq qazaq bolsa ǵoı!» dep armandaımyn.
Márııam ÁBSATTAR,
«Alash aınasy».
