Ceiıt KENJEAHMETŪLY, Y.Altynsarin atyndaǧy Arqalyq Memlekettık pedagogikalyq instituty rektorynyŋ kömekşısı, etnograf, jazuşy:
– Seiıt aǧa, sonau bır jūrtşylyqtyŋ barlyǧy «partiia», «ükımet» dep uralap jürgende, jalǧyz sızdıŋ ol tobyrǧa qosylmai, qazaqtyŋ salt-dästür, ädet-ǧūryptaryn tügendeuge kırıskenıŋızdı qalai tüsınuge bolady? Osy bır jolǧa tüsuıŋızge ne sebep?
– Eŋ bırınşı aitarym, bız – ana tılınıŋ, halyqtyq mädeniettıŋ uyzyna qanǧan adamdarmyz. Osy aityp otyrǧan salt-dästür, jön-joralǧy, yrym-tyiymnyŋ barlyǧyn bız köz aldymyzda körıp östık. Bızdı üiretken – sonau zamandaǧy älıptı taiaq dep bılmeitın ata-äjelerımız. Negızı, «Mūqtajdyq – myŋ önerdıŋ anasy» degen söz bar. Äkem menıŋ üş jasymda soǧysta ölgen, atam 1932 jylǧy aştyqta, al arǧy babamyz 1922 jylǧy aştyqta köz jūmǧan. Solai jetımdık pen joqşylyqtyŋ dämın tattyq. Sonda ülken kısıler soǧymda, Nauryzda t.b. özderı bas qosqan dastarqandaryna mındettı türde menı şaqyrtady. «Anau bälenşenıŋ üiınde Seiıt degen jetım bala bar. Sen sony qosa şaqyrasyŋ», – dep üi iesıne aldyn ala eskertedı. Menı nege şaqyrady deisız ǧoi? Men et turaimyn. Al et turau degen – qazaqtyŋ dastarqan mädenietınıŋ eŋ ülken körınısı jäne ülken kısıge et turau degen ol – tıptı joǧary bılıktılıktı qajet etetın jait. Ettı qiialap, qartany saqinalap, qazyny da özınıŋ tärtıbımen turau kerek. Jäne eŋ soŋynda tabaqtyŋ betı oiu-örnek sekıldı keremet ädemı şyǧady. Solai turaǧanymda qariialar: «Äi, myna balanyŋ äkesı joq, şeşesı joq, mūndai önerdı qaidan üirenıp jür?» – dep taŋyrqaityn. Al men amalsyzdan üirenıp jürdım ǧoi. Öitkenı sol menıŋ bala kezımde tamaq tapşy, bıraq dastarqan basyndaǧy äŋgıme degen keremet dämdı edı ǧoi. Sonau Kenesary, Nauryzbaidan bastap, Abylaihanmen tūzdyqtap, Abai men Şäkärım, Şaqşaq Jänıbektıŋ äŋgımesı, keşegı 1916 jylǧy köterılıstı, sondai-aq bi-şeşenderdıŋ äŋgımesın auyldyŋ qarapaiym ǧana qariialary keremet maiyn tamyzyp tūryp aitatyn. Teatr, kıtap, teledidar joq kezde halyq osylai ruhyn susyndandyrdy. Salt-dästür men ūlttyq mädeniettıŋ uyzyn men osylai emıp östım.
Odan keiın menıŋ mūndai eŋbek jazuyma kezınde Özbekälı Jänıbekov degen qazaqtyŋ ırı tūlǧasy, ülken qairatker aǧamyz tıkelei äser ettı. Torǧai oblysy aşylǧanda, sol kısı bızge obkomnyŋ ideologiia hatşysy bolyp keldı. Būl kısınıŋ qairatkerlıgı, qasietı, önerı, bılımı, halyqty süietındıgı – bärı jetıp tūrǧan azamat qoi. Men onda gazette tılşı bolyp ısteitınmın. Ol kısı – etnograf. Torǧaiǧa kelısımen, keremet muzei aşty. Sol muzei qazır Arqalyqta älı tūr. Ol kezde Alaştyŋ älı aqtalmaǧan kezı. Bıraq Özbekälı aǧam ünemı «Seiıt, Torǧai – Alaşordanyŋ elı, Ahmet te, Mırjaqyp ta, aǧaiyndy Bırımjanovtar, Qūljanovtar osy Torǧaida tuǧan» dep aitatyn. Men özım Mırjaqyptyŋ auylynan bolam. Sol qasiettı adamdardyŋ ruhy da demeu boldy ma, äiteuır, osy halqymyzdyŋ asyl mūrasyn tügendeuge kırıstım ǧoi. Qanşama jyl boiy eŋbek etkende men qazaq halqynyŋ 440-tai salt-dästürın tügendeppın, onyŋ syrtynda yrym-tyiymdar men jön-josyq, qazaqtyŋ nebır qaǧidalary taǧy bar.
– Jalpy, salt-dästür degenımızdıŋ özı ne, ūlttyŋ tölqūjaty ma, oiy ma, dünietanymy ma?
– Ol – halyqtyŋ jüzdegen jyldar boiyna jinap, özınıŋ ömırıne sara jol, temırqazyq etıp alǧan zaŋy. Bız zaŋnan biık närse joq deimız ǧoi?.. Ömırden taiauda ǧana ozǧan Naǧaşybai Şaikenov degen zaŋger ǧalym boldy, sol kısı halyqtyŋ salt-dästürınıŋ zaŋnan biık ekendıgın aitatyn. Būl – şyndyq. Salt-dästürdıŋ eşqaisysyn būzuǧa eşkımnıŋ qaqysy joq. Mysaly, auylǧa bardyŋ ba, eŋ jasy ülken qariiaǧa arnaiy baryp sälemdes. Tıptı kerek bolsa, är şaŋyraqqa arnaiy bas sūǧyp, sälemdesu kerek. Eger men osy jön-joralǧyny būzar bolsam, el menı sögedı. Körgensız dep aitady. Körgensız atanu – eŋ auyr jaza bolsa, qazaqtyŋ salt-dästürın, jön-joralǧysyn būzu degen – eŋ auyr qylmys. Būrynǧy äjelerımız älı künge saltqa berık, «Attan jyǧylsaŋ da, salttan jyǧylma» dep, qaiyn jūrtynyŋ atyn atamaidy, ülken tügıl bes-alty er bala ketıp bara jatsa, aldyn kesıp ötpeidı. Öitkenı saltty berık ūstanu ol – halyqtyq erekşelıgımız, namysymyz. Al «köktı jūlma», «sudy sapyrma», «üidı ainala jügırme», «ülkenderdıŋ aldyn kesıp ötpe», «bosaǧany kerme», «kärıge külme» degen tyiymdarymyz – adamgerşılıktıŋ ǧajap ülgısı, jastarǧa asa qajet bırden-bır tärbie qūraly.
– Sol barşa zaŋnan biık salt-dästürımızdı, şyny kerek, kündelıktı ömırde qoldanbaimyz. Tek muzeide tūratyn eksponat bop qalǧan siiaqty. Endı saltymyzdy qoldanysqa engızu üşın ne ısteuımız kerek, älde arnaiy zaŋ qabyldauymyz kerek pe? Älde zaŋdy zaŋmen qorǧaityn bolsaq, qoldanystaǧy salttyŋ özınen aiyrylyp qalamyz ba?
– Joq, eşqandai zaŋ qabyldaudyŋ qajetı joq, ol mümkın de emes. Tek saltty saqtaudyŋ bır ǧana joly – ony balalardyŋ sanasyna sıŋıru ǧana. Mysaly, men dästürdı jinaqtap jazyp otyrmyn. «Bır bılse, osy kısı bıledı» dep, äiteuır, qaida bolsyn menı şaqyrady. Menı de arnaiy eşkım oqytqan joq, özım sony kündelıktı ömırde köre jürıp, sanama sıŋırdım ǧoi. Endı qazır jastarǧa sıŋıru üşın balabaqşalardan bastap üiretu kerek. Aldymen tıldı üiretu kerek. Öitkenı ädet-ǧūryp, salt-dästürdıŋ mäiegı tılde jatyr. Jüsıpbek Aimauytov: «Öz tılın bılmegen baladan sol ūltqa jany aşityn qairatker şyqpaidy», – degen. Ana tılın bılgen bala sol tılde jazylǧan kıtaptardy oqidy. Al salt-dästür degen – sol ädebi kıtaptarda ǧoi. Mysaly, Aqaŋ men Jaqaŋnyŋ kıtaptary taǧy sol siiaqty qazaqtyŋ qily tarihy jaily tuyndylar. Mūhtar Äuezovtıŋ «Abai joly» – tūnǧan etnografiia.
– Mümkın, joǧalyp bara jatqan dästürlerdı qoldanysqa qaita engızu üşın zamanǧa sai özgertu kerek şyǧar? Mysaly, qazaqta «tauyna qarai – aŋy, zamanyna qarai – zaŋy» degen bar ǧoi. Sonau bır kezderdegı «Esım hannyŋ eskı joly» men «Qasym hannyŋ qasqa joly» nemese Täuke hannyŋ «Jetı jarǧysy» bügıngı zaman qoldanysyna kelmeidı ǧoi. Qazır Täuelsız Qazaqstannyŋ töl Konstitusiiasy bar degendei… Saltty da solai zamanǧa säikestendıruge bola ma?
– Jalpy, zamanǧa sai dästür de özı jaŋǧyryp otyrady. Mysaly, baiaǧyda äskerge şyǧaryp salu degen bolǧan joq qoi? Qazırgı kezde keŋ etek alǧan ol da – özınşe bır dästür. Bız qazır qit etse bır närse jasau üşın qauly şyǧuyn kütemız. Osy baiaǧyda eşbır qaulysyz-aq jazylmaǧan zaŋdar üstemdık ettı ǧoi. Öitkenı ol kezde tärtıp myqty boldy, aitty ma, oryndau şart. Sanaǧa solai sıŋgen. Mysaly, qazır 70-80 jastaǧy äjeden küieuınıŋ atyn sūraşy, öltırseŋ de, aitqyza almaisyŋ. Taiauda «Barmysyŋ bauyrymǧa» sondai bır qart keiuana kep, özınıŋ qaitys bolǧan qaiynaǧalarynan qalǧan ūrpaqtaryn ızdeu salyp jatty. Jürgızuşı ädeiılep: «Apa, ol kısılerdıŋ aty-jönderı qandai edı?» dep sūrap edı, ana kısı özı aitpai, qasyndaǧy kışkentai nemeresıne aitqyzdy. Sonda jürgızuşı riza bolyp: «Äi, qazaqtyŋ analary-ai, tektılıkten bır taimaisyŋdar ǧoi», – dedı. Endı bügın jastar jeŋgesıne jeŋeşe demeidı, atyn ataidy. Al bızdıŋ qazaqta osy «jeŋeşe» degen söz qandai ädemı?!. Bala kezımızde bız kelın tüsken üige arnaiy «jeŋeşe, maǧan at qoiyŋyzşy» dep baratynbyz, bızge sol qyzyq bolatyn. Sondai-aq qazaqtyŋ tuystyq ataulary da qalyp barady. Naǧyşy «jien-au» dep, anau «naǧaşeke» dep otyrsa, qandai jarasymdy?! Kelınder «qaiynaǧa» dep aitpai da qoidy. Söitıp-söitıp bız özımızdıŋ 100-den astam tuystyq ataulardy bırtındep joǧaltyp, ūlttyq erekşelıgımızden aiyryludyŋ säl-aq aldynda tūrmyz. Bızdıŋ kiız üi jabdyqtary atauynyŋ özı bälen myŋ ǧoi. Bır uyqtyŋ özınde qanşa atau bar.
– Bälkım, bız öz dästür-saltymyzdy ūstanudyŋ filosofiiasyn jasai almai otyrǧan şyǧarmyz?
– Rasynda, bız bır jüiesın jasai almai otyrmyz. Eŋ ışınde qorqatynym – özımızdıŋ qazaqy qalpymyzdy saqtai almai qalu. Mysaly, bızdıŋ qazaq meiırımdı, märt, aq köŋıl, qonaqjai. Aitalyq, osydan jüz jyl būryn jolauşylap kele jatqan adamnyŋ menıŋ auylymnyŋ tūsynan ötıp bara jatqanda aty ölıp qalatyn bolsa, men sonau Qyzylordaǧa ketıp bara jatqan adamǧa läm demesten atymdy mıngızem de jıberem. Onda pasport joq, tek atyn aitady, men berıp jıberem. Sebebı atymdy bermei, jolauşyny jolda qaldyru – kez kelgen qazaq üşın ölım. Tek men üşın emes, mysaly, osy Almaty oblysy bır rudyŋ jerı bolsa, tügel rudyŋ betıne salyq bolyp esepteledı. Menıŋ atymdy aitpai-aq, «bälenbailardyŋ jerıne baryp em, dalada qaldym», – deidı. Halyq bır-bırıne senu kerek, al qazır eşkım eşkımge senbeidı. Qaiyrymdylyq, namysşyldyq, bırın-bırı syilau degen joq qoi…
– Sonda qazır qazaq qazaqty ǧana syilamai ma, älde kımdı bolsa da ma?
– Qazaqtyŋ taǧy bır qasietı bar, ol özge ūltty özınen artyq syilamasa, kem syilamaidy. Baiaǧyda Marko Polo sekıldı t.b. saiahatşylar qazaqtyŋ osyndai keŋdıgıne taŋǧalǧan, tamsanǧan da ǧoi. Sebebı senıŋ kım ekenıŋdı, atyŋdy, tılıŋdı bılmei-aq qazaq senı törıne şyǧaryp, tıptı üiıne de qondyrady. Mal soiyp, qonaqasy beredı. Jolǧa attandyryp salady. Bälen ai jür, qaltaŋnan bır tiyn şyqpaidy. Būl – bızdıŋ qazaqtyŋ erekşelıgı, erlıgı, örlıgı, jasampazdyǧy.
– Osy qasietterımız özımızge eşqaşan ziianyn şekkızgen emes pe? Özgege şeksız meiırımdı bolyp, özımızdı ūmytyp ketkenımız joq pa?
– Mıne, būl sūraǧyŋ dūrys, bız osyǧan kele jatyrmyz. Kezınde eş zalaly bolmaǧanymen, keiın qazaqtyŋ osy qasietterı özıne soqqy bop tidı. Mysaly, bız «elımızde 136 ūlt tūrady» dep maqtanamyz. Sol 136 ūlttyŋ bızdıŋ qazaqqa bergen qandai kömegı bar? Joq. Baiaǧyda soǧystan keiın tūtqyn nemısterdı osy jerımızge äkep tastady. Sonda qazaq tıptı özınıŋ jauyna jany aşyp, tamaq beruge tyiym salynǧanyna qaramastan, aş, aryq tūtqynnyŋ qasynan ötıp bara jatyp, nanyn, qūrt, ırımşıgın tüsırıp alady eken. Jalaŋaş tūtqynǧa kiımderın tastap ketedı eken. Al qazaqtyŋ basyna kün tuǧanda solardyŋ qaisysy qaiyr jasady? Qazır basqa men qazaq töbelesse, mındettı türde qazaq kınälı bolyp şyǧa keledı. Bızdıŋ bergenımızdı, qaiyrymdylyǧymyzdy olar bızge qaitarǧan joq. Nege? Öitkenı olardyŋ saltynda joq. Sondyqtan «sen maǧan bermedıŋ» dep kınälai da almaimyz. Älihan Bökeihanov: «Qazaqtyŋ dınnen keiıngı eŋ küştı qūraly – salt-dästürı», – deidı. Aldymen, dın ǧoi. Dınde: «Jarty külşeŋ bolsa, esıgıŋnen bıreu kırıp qaiyr sūrasa, tıptı erteŋ jeuge nanyŋ qalmasa da, külşeŋnen bır üzıp ber», – deidı. Al qazır milliony bar adamdar bır teŋge bere me? Osynyŋ özı – bızdıŋ qazaqylyǧymyzdy, salt-dästürımızdı joǧaltyp bara jatqanymyzdyŋ belgısı. Qazaqtyŋ erekşelıgı qalai körınedı? Onyŋ boiymen nemese qaltasyndaǧy aqşasymen körınbeidı, onyŋ qasietımen, dästürımen, bolmysymen, sözımen, tılımen ıstegen qyzmetımen körınedı. Bız endı qanşalyqty öz ūlttyǧymyzdy saqtap qalǧanymyzdy boiymyzda osy qasietterdıŋ qaisybırı qalǧanyna qarap salystyryp köreiıkşı. Ūly adamdar: «Eger menıŋ halqymnyŋ qandai ekenın bılgıŋ kelse, saltymdy kör», – degen. Şyny kerek, bız qazır salt-dästürdı nauqanmen ǧana ızdeitın bop aldyq. Nauryz boldy ma, «al endı kiız üi tıgemız» dep şabylamyz. «Oibai, sandyq ızde, ūlttyq kiım ızde» degen äure-sarsaŋ bastalady. Būl syrtqy körınıs qana ǧoi. Işkı ruhta dästürşıldık joq. Bır kün syrtymyzdy qazaqylandyrǧan bolyp, Nauryzdy ötkızemız, bıttı. Olai bolmaidy, salt-dästür är künımızde qoldanylu kerek.
– Jahandanu tūsynda özıŋız syndy qoǧamǧa salt-dästür tūrǧysynan qaraityn, salt-dästürmen qarulanǧan adamǧa qazırgıdei qoǧamda ömır süru qiyn emes pe?
– Men sekıldı baiyrǧy saltty ūstanyp qalǧan adamǧa rasynda qiyn. Kez kelgen jaisyz jaǧdaida «Äi, şyn qazaq bolǧanda, osylai eter me edık?» dep oilaimyz da tūramyz. «Būrynǧy Älihandar, Ahaŋdar bolsa, odan bergı şaldar bolsa, mynadai jaǧdai bolmas edı» deimız. Būrynǧy däuırdıŋ jaqsy jaqtaryn aŋsaimyz da tūramyz. Qazır de jaqsy zaman, bıraq ruhani jaǧynan kelgende aqsap tūrmyz. Myna keremet üiler, jüitkıgen kölıkter, kompiuterler – bärı kerek, bıraq sonyŋ eşbırı ruhani bailyqtyŋ ornyn basa almaidy.
– Bala künıŋızden kögentüp qariialardyŋ arasynda jürdıŋız, solardyŋ sözın tyŋdap östıŋız. Qazır ol qariialardyŋ barlyǧy bır tömpeşıkke ainalyp, baqilyq boldy. Sız bügın sol şaldardy saǧynasyz ba?
– Olardyŋ orny oisyrap tūrady ärine, keide sol qariialardy ızdeimın. Bıraq ainalyp kelgende, sol qariialardyŋ ornynan özımdı köremın. Sondyqtan baiaǧy atalaryma qarap boi tüzep, özımnen keiıngılerge solardyŋ bergen tärbiesın sol qalpynda beruge tyrysamyn. Menıŋ bır kıtabymnyŋ soŋynda Botaişy, Ahmethan, Äbıqai sekıldı qarttardyŋ kezınde aitqan etnografiialyq-tarihi äŋgımelerı bar. Solardyŋ barlyǧy – sol kısılerdıŋ aityp ketkenı nemese özımnıŋ közben körgenderım. Qazır elımde jastarǧa qariia bolyp, barymdy berıp jatyrmyn. Bıraq keide renjıp qalam, nege? Köşege şyqqanda özımşe: «Men ülkenmın ǧoi, jastar maǧan jol berer», – dep kele jatsam, joq, olar maǧan jol bermek tügılı mındettı türde soǧyp, aldymdy kesıp ötedı ǧoi. Renjitınım, menıŋ jolymdy kesıp ketkenıne emes, odan būryn bügıngı ūrpaqtyŋ qazaqy jön-joralǧy, ädep-ǧūryptan jūrdailyǧy janyma qatty batady.
– Qazaqtyŋ salt-dästürın, ädet-ǧūryp, jön-joralǧylaryn bırşama tügendep, älı künge kıtaptaryŋyz tom-tomdap şyǧyp jatyr. Endı būdan artyq taǧy ne ıstemek oiyŋyz bar?
– Adamda arman tausylǧan ba, şyraǧym. Jäne sol armandau degen adamnyŋ jasyna da qaramaidy eken ǧoi. Üi-küiıŋe, jaǧdaiyŋa da qaramaidy eken. Men özım – satirikpın. Ūlttyq mädenietten azdap qalamym sui bastasa, satirany qolǧa alamyn. Qazır satiralyq dünielerden bırneşe tomdyq daiyndap jatyrmyn. Bıraq men asyqpaimyn jäne bır närse bolmai qalsa, renjımeimın. Bola qalsa, «boldy» dep börkımdı aspanǧa atpaimyn. Qaşanda sol bır qalyppen jüremın. Mūndai täubeşıldıktı boiyma sıŋırgen anam marqūm. Ömırde körgen bır oqiǧany aitsam, anamnyŋ täubeşıldıgın, sabyryn baiqaisyzdar. Bızdıŋ üide erterekte ädemı oiulanyp jasalǧan asadal, qazırgı tılmen aitqanda, şkaf boldy. Äkem qaitys bolǧan soŋ, qyrqy ötpei jatyp üiımızge bır tuysymyz keldı. Ol kısı soǧysqa barmaǧan, elde qalyp jetım-jesırlerge qojaiyndyq qylyp, qoqan-loqy körsetkenderdıŋ bırı eken. Sol kısı äkemnıŋ älı topyraǧy da keppei jatyp, qaraly üidıŋ esıgın teuıp kırıp, «Kenjeahmet öldı, şaŋyraǧy qūlady, myna bala öledı, jesır qatyn baiǧa tiıp ketedı. Osy üige mynadai ädemı şkaf nege kerek?» dep üiımızdegı sol jalǧyz ǧana ädemı jihazdy kölıkke tiep äketıp qaldy. Basqa äielder bolsa qarǧap, jūlynady ǧoi, al anam bolsa: «Maǧan dünie kerek emes, alyŋdar, bıraq, ua, qaiynaǧa, ne de bolsa Qūdaidan küttım, Qūdaidan küttım, Qūdaidan küttım», – dep üş ret aityp, bar aşu-yzasyn söitıp qana şyǧarypty. Sonda jūrt şeşemnıŋ sabyrlylyǧyna taŋǧalyp «Apyrym-ai, myna Sälima äiel bolyp bır qarǧaǧan joq. Būǧan Qūdai beredı-ei», – deptı. Rasynda, keiın bız jetıldık, Qūdai berdı, al ana kısınıŋ ömırı tragediiaǧa ainaldy.
Alaşqa aitar datym …
Qynjylatynym, jemqorlar nege köp? Teledidar qarasaŋ da, gazet oqysaŋ da, ylǧi jemqorlar şyǧady, qazaq qalai osylai ūsaqtalyp kettı? Auyl kedei, öz künderın özderı zorǧa körıp otyrǧanda, bailar qymbat kölıkke, qabat-qabat üige aqşany qaidan alyp jatyr? Milliardtap jeidı, sonşa somany senı men men sanap tauysa almaimyz ǧoi. Älde būl zamannyŋ azǧan kezeŋı me? Baiaǧyda da qazaqtyŋ ülken qairatkerlerı boldy ǧoi, olar mūndai bolǧan joq. Ahmet pen Mırjaqyp Orynborda ekı-aq bölmelı üide tūrǧan ǧoi, al qazaqqa ıstegen qyzmetı qandai?!. Olar bailyq ızdegen joq. Sondyqtan bügınde «Şırkın-ai, jıgıtterımızdıŋ boiynda keşegı Qabanbaidyŋ, Bögenbaidyŋ, Raiymbektıŋ ruhy bolsa ǧoi!.. Keşegı ötken Älihan, Ahmet, Mırjaqyptardyŋ, Qonaevtyŋ, Täşenovtıŋ qairatkerlıgı men erlıgı, eljandylyǧy är qazaqtyŋ jüregınen oryn alsa ǧoi!.. Qyzdarymyzdyŋ boiynda baiaǧyda atqa mınıp, qol bastaǧan Gauhar syndy batyrlarymyzdyŋ erlık-jıger, ūlttyq qasiet tabylsa ǧoi… Qazaq qazaq bolsa ǧoi!» dep armandaimyn.
Märiiam ÄBSATTAR,
«Alaş ainasy».
