Cەيىت كەنجەاحمەتۇلى، ى.التىنسارين اتىنداعى ارقالىق مەملەكەتتىك پەداگوگيكالىق ينستيتۋتى رەكتورىنىڭ كومەكشىسى، ەتنوگراف، جازۋشى:
– سەيىت اعا، سوناۋ ءبىر جۇرتشىلىقتىڭ بارلىعى «پارتيا»، «ۇكىمەت» دەپ ۋرالاپ جۇرگەندە، جالعىز ءسىزدىڭ ول توبىرعا قوسىلماي، قازاقتىڭ سالت-ءداستۇر، ادەت-عۇرىپتارىن تۇگەندەۋگە كىرىسكەنىڭىزدى قالاي تۇسىنۋگە بولادى؟ وسى ءبىر جولعا تۇسۋىڭىزگە نە سەبەپ؟
– ەڭ ءبىرىنشى ايتارىم، ءبىز – انا ءتىلىنىڭ، حالىقتىق مادەنيەتتىڭ ۋىزىنا قانعان ادامدارمىز. وسى ايتىپ وتىرعان سالت-ءداستۇر، ءجون-جورالعى، ىرىم-تىيىمنىڭ بارلىعىن ءبىز كوز الدىمىزدا كورىپ وستىك. ءبىزدى ۇيرەتكەن – سوناۋ زامانداعى ءالىپتى تاياق دەپ بىلمەيتىن اتا-اجەلەرىمىز. نەگىزى، «مۇقتاجدىق – مىڭ ونەردىڭ اناسى» دەگەن ءسوز بار. اكەم مەنىڭ ءۇش جاسىمدا سوعىستا ولگەن، اتام 1932 جىلعى اشتىقتا، ال ارعى بابامىز 1922 جىلعى اشتىقتا كوز جۇمعان. سولاي جەتىمدىك پەن جوقشىلىقتىڭ ءدامىن تاتتىق. سوندا ۇلكەن كىسىلەر سوعىمدا، ناۋرىزدا ت.ب. وزدەرى باس قوسقان داستارقاندارىنا مىندەتتى تۇردە مەنى شاقىرتادى. «اناۋ بالەنشەنىڭ ۇيىندە سەيىت دەگەن جەتىم بالا بار. سەن سونى قوسا شاقىراسىڭ»، – دەپ ءۇي يەسىنە الدىن الا ەسكەرتەدى. مەنى نەگە شاقىرادى دەيسىز عوي؟ مەن ەت تۋرايمىن. ال ەت تۋراۋ دەگەن – قازاقتىڭ داستارقان مادەنيەتىنىڭ ەڭ ۇلكەن كورىنىسى جانە ۇلكەن كىسىگە ەت تۋراۋ دەگەن ول – ءتىپتى جوعارى بىلىكتىلىكتى قاجەت ەتەتىن جايت. ەتتى قيالاپ، قارتانى ساقينالاپ، قازىنى دا ءوزىنىڭ تارتىبىمەن تۋراۋ كەرەك. جانە ەڭ سوڭىندا تاباقتىڭ بەتى ويۋ-ورنەك سەكىلدى كەرەمەت ادەمى شىعادى. سولاي تۋراعانىمدا قاريالار: «ءاي، مىنا بالانىڭ اكەسى جوق، شەشەسى جوق، مۇنداي ونەردى قايدان ۇيرەنىپ ءجۇر؟» – دەپ تاڭىرقايتىن. ال مەن امالسىزدان ۇيرەنىپ ءجۇردىم عوي. ويتكەنى سول مەنىڭ بالا كەزىمدە تاماق تاپشى، بىراق داستارقان باسىنداعى اڭگىمە دەگەن كەرەمەت ءدامدى ەدى عوي. سوناۋ كەنەسارى، ناۋرىزبايدان باستاپ، ابىلايحانمەن تۇزدىقتاپ، اباي مەن شاكارىم، شاقشاق جانىبەكتىڭ اڭگىمەسى، كەشەگى 1916 جىلعى كوتەرىلىستى، سونداي-اق بي-شەشەندەردىڭ اڭگىمەسىن اۋىلدىڭ قاراپايىم عانا قاريالارى كەرەمەت مايىن تامىزىپ تۇرىپ ايتاتىن. تەاتر، كىتاپ، تەلەديدار جوق كەزدە حالىق وسىلاي رۋحىن سۋسىنداندىردى. سالت-ءداستۇر مەن ۇلتتىق مادەنيەتتىڭ ۋىزىن مەن وسىلاي ەمىپ ءوستىم.
ودان كەيىن مەنىڭ مۇنداي ەڭبەك جازۋىما كەزىندە وزبەكالى جانىبەكوۆ دەگەن قازاقتىڭ ءىرى تۇلعاسى، ۇلكەن قايراتكەر اعامىز تىكەلەي اسەر ەتتى. تورعاي وبلىسى اشىلعاندا، سول كىسى بىزگە وبكومنىڭ يدەولوگيا حاتشىسى بولىپ كەلدى. بۇل كىسىنىڭ قايراتكەرلىگى، قاسيەتى، ونەرى، ءبىلىمى، حالىقتى سۇيەتىندىگى – ءبارى جەتىپ تۇرعان ازامات قوي. مەن وندا گازەتتە ءتىلشى بولىپ ىستەيتىنمىن. ول كىسى – ەتنوگراف. تورعايعا كەلىسىمەن، كەرەمەت مۋزەي اشتى. سول مۋزەي قازىر ارقالىقتا ءالى تۇر. ول كەزدە الاشتىڭ ءالى اقتالماعان كەزى. بىراق وزبەكالى اعام ۇنەمى «سەيىت، تورعاي – الاشوردانىڭ ەلى، احمەت تە، مىرجاقىپ تا، اعايىندى ءبىرىمجانوۆتار، قۇلجانوۆتار وسى تورعايدا تۋعان» دەپ ايتاتىن. مەن ءوزىم مىرجاقىپتىڭ اۋىلىنان بولام. سول قاسيەتتى ادامداردىڭ رۋحى دا دەمەۋ بولدى ما، ايتەۋىر، وسى حالقىمىزدىڭ اسىل مۇراسىن تۇگەندەۋگە كىرىستىم عوي. قانشاما جىل بويى ەڭبەك ەتكەندە مەن قازاق حالقىنىڭ 440-تاي سالت-ءداستۇرىن تۇگەندەپپىن، ونىڭ سىرتىندا ىرىم-تىيىمدار مەن ءجون-جوسىق، قازاقتىڭ نەبىر قاعيدالارى تاعى بار.
– جالپى، سالت-ءداستۇر دەگەنىمىزدىڭ ءوزى نە، ۇلتتىڭ تولقۇجاتى ما، ويى ما، دۇنيەتانىمى ما؟
– ول – حالىقتىڭ جۇزدەگەن جىلدار بويىنا جيناپ، ءوزىنىڭ ومىرىنە سارا جول، تەمىرقازىق ەتىپ العان زاڭى. ءبىز زاڭنان بيىك نارسە جوق دەيمىز عوي؟.. ومىردەن تاياۋدا عانا وزعان ناعاشىباي شايكەنوۆ دەگەن زاڭگەر عالىم بولدى، سول كىسى حالىقتىڭ سالت-ءداستۇرىنىڭ زاڭنان بيىك ەكەندىگىن ايتاتىن. بۇل – شىندىق. سالت-ءداستۇردىڭ ەشقايسىسىن بۇزۋعا ەشكىمنىڭ قاقىسى جوق. مىسالى، اۋىلعا باردىڭ با، ەڭ جاسى ۇلكەن قارياعا ارنايى بارىپ سالەمدەس. ءتىپتى كەرەك بولسا، ءار شاڭىراققا ارنايى باس سۇعىپ، سالەمدەسۋ كەرەك. ەگەر مەن وسى ءجون-جورالعىنى بۇزار بولسام، ەل مەنى سوگەدى. كورگەنسىز دەپ ايتادى. كورگەنسىز اتانۋ – ەڭ اۋىر جازا بولسا، قازاقتىڭ سالت-ءداستۇرىن، ءجون-جورالعىسىن بۇزۋ دەگەن – ەڭ اۋىر قىلمىس. بۇرىنعى اجەلەرىمىز ءالى كۇنگە سالتقا بەرىك، «اتتان جىعىلساڭ دا، سالتتان جىعىلما» دەپ، قايىن جۇرتىنىڭ اتىن اتامايدى، ۇلكەن تۇگىل بەس-التى ەر بالا كەتىپ بارا جاتسا، الدىن كەسىپ وتپەيدى. ويتكەنى سالتتى بەرىك ۇستانۋ ول – حالىقتىق ەرەكشەلىگىمىز، نامىسىمىز. ال «كوكتى جۇلما»، «سۋدى ساپىرما»، «ءۇيدى اينالا جۇگىرمە»، «ۇلكەندەردىڭ الدىن كەسىپ وتپە»، «بوساعانى كەرمە»، «كارىگە كۇلمە» دەگەن تىيىمدارىمىز – ادامگەرشىلىكتىڭ عاجاپ ۇلگىسى، جاستارعا اسا قاجەت بىردەن-ءبىر تاربيە قۇرالى.
– سول بارشا زاڭنان بيىك سالت-ءداستۇرىمىزدى، شىنى كەرەك، كۇندەلىكتى ومىردە قولدانبايمىز. تەك مۋزەيدە تۇراتىن ەكسپونات بوپ قالعان سياقتى. ەندى سالتىمىزدى قولدانىسقا ەنگىزۋ ءۇشىن نە ىستەۋىمىز كەرەك، الدە ارنايى زاڭ قابىلداۋىمىز كەرەك پە؟ الدە زاڭدى زاڭمەن قورعايتىن بولساق، قولدانىستاعى سالتتىڭ وزىنەن ايىرىلىپ قالامىز با؟
– جوق، ەشقانداي زاڭ قابىلداۋدىڭ قاجەتى جوق، ول مۇمكىن دە ەمەس. تەك سالتتى ساقتاۋدىڭ ءبىر عانا جولى – ونى بالالاردىڭ ساناسىنا ءسىڭىرۋ عانا. مىسالى، مەن ءداستۇردى جيناقتاپ جازىپ وتىرمىن. «ءبىر بىلسە، وسى كىسى بىلەدى» دەپ، ايتەۋىر، قايدا بولسىن مەنى شاقىرادى. مەنى دە ارنايى ەشكىم وقىتقان جوق، ءوزىم سونى كۇندەلىكتى ومىردە كورە ءجۇرىپ، ساناما ءسىڭىردىم عوي. ەندى قازىر جاستارعا ءسىڭىرۋ ءۇشىن بالاباقشالاردان باستاپ ۇيرەتۋ كەرەك. الدىمەن ءتىلدى ۇيرەتۋ كەرەك. ويتكەنى ادەت-عۇرىپ، سالت-ءداستۇردىڭ مايەگى تىلدە جاتىر. جۇسىپبەك ايماۋىتوۆ: «ءوز ءتىلىن بىلمەگەن بالادان سول ۇلتقا جانى اشيتىن قايراتكەر شىقپايدى»، – دەگەن. انا ءتىلىن بىلگەن بالا سول تىلدە جازىلعان كىتاپتاردى وقيدى. ال سالت-ءداستۇر دەگەن – سول ادەبي كىتاپتاردا عوي. مىسالى، اقاڭ مەن جاقاڭنىڭ كىتاپتارى تاعى سول سياقتى قازاقتىڭ قيلى تاريحى جايلى تۋىندىلار. مۇحتار اۋەزوۆتىڭ «اباي جولى» – تۇنعان ەتنوگرافيا.
– مۇمكىن، جوعالىپ بارا جاتقان داستۇرلەردى قولدانىسقا قايتا ەنگىزۋ ءۇشىن زامانعا ساي وزگەرتۋ كەرەك شىعار؟ مىسالى، قازاقتا «تاۋىنا قاراي – اڭى، زامانىنا قاراي – زاڭى» دەگەن بار عوي. سوناۋ ءبىر كەزدەردەگى «ەسىم حاننىڭ ەسكى جولى» مەن «قاسىم حاننىڭ قاسقا جولى» نەمەسە تاۋكە حاننىڭ «جەتى جارعىسى» بۇگىنگى زامان قولدانىسىنا كەلمەيدى عوي. قازىر تاۋەلسىز قازاقستاننىڭ ءتول كونستيتۋتسياسى بار دەگەندەي… سالتتى دا سولاي زامانعا سايكەستەندىرۋگە بولا ما؟
– جالپى، زامانعا ساي ءداستۇر دە ءوزى جاڭعىرىپ وتىرادى. مىسالى، باياعىدا اسكەرگە شىعارىپ سالۋ دەگەن بولعان جوق قوي؟ قازىرگى كەزدە كەڭ ەتەك العان ول دا – وزىنشە ءبىر ءداستۇر. ءبىز قازىر قيت ەتسە ءبىر نارسە جاساۋ ءۇشىن قاۋلى شىعۋىن كۇتەمىز. وسى باياعىدا ەشبىر قاۋلىسىز-اق جازىلماعان زاڭدار ۇستەمدىك ەتتى عوي. ويتكەنى ول كەزدە ءتارتىپ مىقتى بولدى، ايتتى ما، ورىنداۋ شارت. ساناعا سولاي سىڭگەن. مىسالى، قازىر 70-80 جاستاعى اجەدەن كۇيەۋىنىڭ اتىن سۇراشى، ولتىرسەڭ دە، ايتقىزا المايسىڭ. تاياۋدا «بارمىسىڭ باۋىرىمعا» سونداي ءبىر قارت كەيۋانا كەپ، ءوزىنىڭ قايتىس بولعان قايىناعالارىنان قالعان ۇرپاقتارىن ىزدەۋ سالىپ جاتتى. جۇرگىزۋشى ادەيىلەپ: «اپا، ول كىسىلەردىڭ اتى-جوندەرى قانداي ەدى؟» دەپ سۇراپ ەدى، انا كىسى ءوزى ايتپاي، قاسىنداعى كىشكەنتاي نەمەرەسىنە ايتقىزدى. سوندا جۇرگىزۋشى ريزا بولىپ: «ءاي، قازاقتىڭ انالارى-اي، تەكتىلىكتەن ءبىر تايمايسىڭدار عوي»، – دەدى. ەندى بۇگىن جاستار جەڭگەسىنە جەڭەشە دەمەيدى، اتىن اتايدى. ال ءبىزدىڭ قازاقتا وسى «جەڭەشە» دەگەن ءسوز قانداي ادەمى؟!. بالا كەزىمىزدە ءبىز كەلىن تۇسكەن ۇيگە ارنايى «جەڭەشە، ماعان ات قويىڭىزشى» دەپ باراتىنبىز، بىزگە سول قىزىق بولاتىن. سونداي-اق قازاقتىڭ تۋىستىق اتاۋلارى دا قالىپ بارادى. ناعىشى «جيەن-اۋ» دەپ، اناۋ «ناعاشەكە» دەپ وتىرسا، قانداي جاراسىمدى؟! كەلىندەر «قايىناعا» دەپ ايتپاي دا قويدى. ءسويتىپ-ءسويتىپ ءبىز ءوزىمىزدىڭ 100-دەن استام تۋىستىق اتاۋلاردى بىرتىندەپ جوعالتىپ، ۇلتتىق ەرەكشەلىگىمىزدەن ايىرىلۋدىڭ ءسال-اق الدىندا تۇرمىز. ءبىزدىڭ كيىز ءۇي جابدىقتارى اتاۋىنىڭ ءوزى بالەن مىڭ عوي. ءبىر ۋىقتىڭ وزىندە قانشا اتاۋ بار.
– بالكىم، ءبىز ءوز ءداستۇر-سالتىمىزدى ۇستانۋدىڭ فيلوسوفياسىن جاساي الماي وتىرعان شىعارمىز؟
– راسىندا، ءبىز ءبىر جۇيەسىن جاساي الماي وتىرمىز. ەڭ ىشىندە قورقاتىنىم – ءوزىمىزدىڭ قازاقى قالپىمىزدى ساقتاي الماي قالۋ. مىسالى، ءبىزدىڭ قازاق مەيىرىمدى، ءمارت، اق كوڭىل، قوناقجاي. ايتالىق، وسىدان ءجۇز جىل بۇرىن جولاۋشىلاپ كەلە جاتقان ادامنىڭ مەنىڭ اۋىلىمنىڭ تۇسىنان ءوتىپ بارا جاتقاندا اتى ءولىپ قالاتىن بولسا، مەن سوناۋ قىزىلورداعا كەتىپ بارا جاتقان ادامعا ءلام دەمەستەن اتىمدى مىنگىزەم دە جىبەرەم. وندا پاسپورت جوق، تەك اتىن ايتادى، مەن بەرىپ جىبەرەم. سەبەبى اتىمدى بەرمەي، جولاۋشىنى جولدا قالدىرۋ – كەز كەلگەن قازاق ءۇشىن ءولىم. تەك مەن ءۇشىن ەمەس، مىسالى، وسى الماتى وبلىسى ءبىر رۋدىڭ جەرى بولسا، تۇگەل رۋدىڭ بەتىنە سالىق بولىپ ەسەپتەلەدى. مەنىڭ اتىمدى ايتپاي-اق، «بالەنبايلاردىڭ جەرىنە بارىپ ەم، دالادا قالدىم»، – دەيدى. حالىق ءبىر-بىرىنە سەنۋ كەرەك، ال قازىر ەشكىم ەشكىمگە سەنبەيدى. قايىرىمدىلىق، نامىسشىلدىق، ءبىرىن-ءبىرى سىيلاۋ دەگەن جوق قوي…
– سوندا قازىر قازاق قازاقتى عانا سىيلاماي ما، الدە كىمدى بولسا دا ما؟
– قازاقتىڭ تاعى ءبىر قاسيەتى بار، ول وزگە ۇلتتى وزىنەن ارتىق سىيلاماسا، كەم سىيلامايدى. باياعىدا ماركو پولو سەكىلدى ت.ب. ساياحاتشىلار قازاقتىڭ وسىنداي كەڭدىگىنە تاڭعالعان، تامسانعان دا عوي. سەبەبى سەنىڭ كىم ەكەنىڭدى، اتىڭدى، ءتىلىڭدى بىلمەي-اق قازاق سەنى تورىنە شىعارىپ، ءتىپتى ۇيىنە دە قوندىرادى. مال سويىپ، قوناقاسى بەرەدى. جولعا اتتاندىرىپ سالادى. بالەن اي ءجۇر، قالتاڭنان ءبىر تيىن شىقپايدى. بۇل – ءبىزدىڭ قازاقتىڭ ەرەكشەلىگى، ەرلىگى، ورلىگى، جاسامپازدىعى.
– وسى قاسيەتتەرىمىز وزىمىزگە ەشقاشان زيانىن شەككىزگەن ەمەس پە؟ وزگەگە شەكسىز مەيىرىمدى بولىپ، ءوزىمىزدى ۇمىتىپ كەتكەنىمىز جوق پا؟
– مىنە، بۇل سۇراعىڭ دۇرىس، ءبىز وسىعان كەلە جاتىرمىز. كەزىندە ەش زالالى بولماعانىمەن، كەيىن قازاقتىڭ وسى قاسيەتتەرى وزىنە سوققى بوپ ءتيدى. مىسالى، ءبىز «ەلىمىزدە 136 ۇلت تۇرادى» دەپ ماقتانامىز. سول 136 ۇلتتىڭ ءبىزدىڭ قازاققا بەرگەن قانداي كومەگى بار؟ جوق. باياعىدا سوعىستان كەيىن تۇتقىن نەمىستەردى وسى جەرىمىزگە اكەپ تاستادى. سوندا قازاق ءتىپتى ءوزىنىڭ جاۋىنا جانى اشىپ، تاماق بەرۋگە تىيىم سالىنعانىنا قاراماستان، اش، ارىق تۇتقىننىڭ قاسىنان ءوتىپ بارا جاتىپ، نانىن، قۇرت، ىرىمشىگىن ءتۇسىرىپ الادى ەكەن. جالاڭاش تۇتقىنعا كيىمدەرىن تاستاپ كەتەدى ەكەن. ال قازاقتىڭ باسىنا كۇن تۋعاندا سولاردىڭ قايسىسى قايىر جاسادى؟ قازىر باسقا مەن قازاق توبەلەسسە، مىندەتتى تۇردە قازاق كىنالى بولىپ شىعا كەلەدى. ءبىزدىڭ بەرگەنىمىزدى، قايىرىمدىلىعىمىزدى ولار بىزگە قايتارعان جوق. نەگە؟ ويتكەنى ولاردىڭ سالتىندا جوق. سوندىقتان «سەن ماعان بەرمەدىڭ» دەپ كىنالاي دا المايمىز. ءاليحان بوكەيحانوۆ: «قازاقتىڭ دىننەن كەيىنگى ەڭ كۇشتى قۇرالى – سالت-ءداستۇرى»، – دەيدى. الدىمەن، ءدىن عوي. دىندە: «جارتى كۇلشەڭ بولسا، ەسىگىڭنەن بىرەۋ كىرىپ قايىر سۇراسا، ءتىپتى ەرتەڭ جەۋگە نانىڭ قالماسا دا، كۇلشەڭنەن ءبىر ءۇزىپ بەر»، – دەيدى. ال قازىر ميلليونى بار ادامدار ءبىر تەڭگە بەرە مە؟ وسىنىڭ ءوزى – ءبىزدىڭ قازاقىلىعىمىزدى، سالت-ءداستۇرىمىزدى جوعالتىپ بارا جاتقانىمىزدىڭ بەلگىسى. قازاقتىڭ ەرەكشەلىگى قالاي كورىنەدى؟ ونىڭ بويىمەن نەمەسە قالتاسىنداعى اقشاسىمەن كورىنبەيدى، ونىڭ قاسيەتىمەن، داستۇرىمەن، بولمىسىمەن، سوزىمەن، تىلىمەن ىستەگەن قىزمەتىمەن كورىنەدى. ءبىز ەندى قانشالىقتى ءوز ۇلتتىعىمىزدى ساقتاپ قالعانىمىزدى بويىمىزدا وسى قاسيەتتەردىڭ قايسىبىرى قالعانىنا قاراپ سالىستىرىپ كورەيىكشى. ۇلى ادامدار: «ەگەر مەنىڭ حالقىمنىڭ قانداي ەكەنىن بىلگىڭ كەلسە، سالتىمدى كور»، – دەگەن. شىنى كەرەك، ءبىز قازىر سالت-ءداستۇردى ناۋقانمەن عانا ىزدەيتىن بوپ الدىق. ناۋرىز بولدى ما، «ال ەندى كيىز ءۇي تىگەمىز» دەپ شابىلامىز. «ويباي، ساندىق ىزدە، ۇلتتىق كيىم ىزدە» دەگەن اۋرە-سارساڭ باستالادى. بۇل سىرتقى كورىنىس قانا عوي. ىشكى رۋحتا داستۇرشىلدىك جوق. ءبىر كۇن سىرتىمىزدى قازاقىلاندىرعان بولىپ، ناۋرىزدى وتكىزەمىز، ءبىتتى. ولاي بولمايدى، سالت-ءداستۇر ءار كۇنىمىزدە قولدانىلۋ كەرەك.
– جاھاندانۋ تۇسىندا ءوزىڭىز سىندى قوعامعا سالت-ءداستۇر تۇرعىسىنان قارايتىن، سالت-داستۇرمەن قارۋلانعان ادامعا قازىرگىدەي قوعامدا ءومىر ءسۇرۋ قيىن ەمەس پە؟
– مەن سەكىلدى بايىرعى سالتتى ۇستانىپ قالعان ادامعا راسىندا قيىن. كەز كەلگەن جايسىز جاعدايدا «ءاي، شىن قازاق بولعاندا، وسىلاي ەتەر مە ەدىك؟» دەپ ويلايمىز دا تۇرامىز. «بۇرىنعى ءاليحاندار، احاڭدار بولسا، ودان بەرگى شالدار بولسا، مىناداي جاعداي بولماس ەدى» دەيمىز. بۇرىنعى ءداۋىردىڭ جاقسى جاقتارىن اڭسايمىز دا تۇرامىز. قازىر دە جاقسى زامان، بىراق رۋحاني جاعىنان كەلگەندە اقساپ تۇرمىز. مىنا كەرەمەت ۇيلەر، جۇيتكىگەن كولىكتەر، كومپيۋتەرلەر – ءبارى كەرەك، بىراق سونىڭ ەشبىرى رۋحاني بايلىقتىڭ ورنىن باسا المايدى.
– بالا كۇنىڭىزدەن كوگەنتۇپ قاريالاردىڭ اراسىندا ءجۇردىڭىز، سولاردىڭ ءسوزىن تىڭداپ ءوستىڭىز. قازىر ول قاريالاردىڭ بارلىعى ءبىر تومپەشىككە اينالىپ، باقيلىق بولدى. ءسىز بۇگىن سول شالداردى ساعىناسىز با؟
– ولاردىڭ ورنى ويسىراپ تۇرادى ارينە، كەيدە سول قاريالاردى ىزدەيمىن. بىراق اينالىپ كەلگەندە، سول قاريالاردىڭ ورنىنان ءوزىمدى كورەمىن. سوندىقتان باياعى اتالارىما قاراپ بوي تۇزەپ، وزىمنەن كەيىنگىلەرگە سولاردىڭ بەرگەن تاربيەسىن سول قالپىندا بەرۋگە تىرىسامىن. مەنىڭ ءبىر كىتابىمنىڭ سوڭىندا بوتايشى، احمەتحان، ابىقاي سەكىلدى قارتتاردىڭ كەزىندە ايتقان ەتنوگرافيالىق-تاريحي اڭگىمەلەرى بار. سولاردىڭ بارلىعى – سول كىسىلەردىڭ ايتىپ كەتكەنى نەمەسە ءوزىمنىڭ كوزبەن كورگەندەرىم. قازىر ەلىمدە جاستارعا قاريا بولىپ، بارىمدى بەرىپ جاتىرمىن. بىراق كەيدە رەنجىپ قالام، نەگە؟ كوشەگە شىققاندا وزىمشە: «مەن ۇلكەنمىن عوي، جاستار ماعان جول بەرەر»، – دەپ كەلە جاتسام، جوق، ولار ماعان جول بەرمەك تۇگىلى مىندەتتى تۇردە سوعىپ، الدىمدى كەسىپ وتەدى عوي. رەنجيتىنىم، مەنىڭ جولىمدى كەسىپ كەتكەنىنە ەمەس، ودان بۇرىن بۇگىنگى ۇرپاقتىڭ قازاقى ءجون-جورالعى، ادەپ-عۇرىپتان جۇردايلىعى جانىما قاتتى باتادى.
– قازاقتىڭ سالت-ءداستۇرىن، ادەت-عۇرىپ، ءجون-جورالعىلارىن ءبىرشاما تۇگەندەپ، ءالى كۇنگە كىتاپتارىڭىز توم-تومداپ شىعىپ جاتىر. ەندى بۇدان ارتىق تاعى نە ىستەمەك ويىڭىز بار؟
– ادامدا ارمان تاۋسىلعان با، شىراعىم. جانە سول ارمانداۋ دەگەن ادامنىڭ جاسىنا دا قارامايدى ەكەن عوي. ءۇي-كۇيىڭە، جاعدايىڭا دا قارامايدى ەكەن. مەن ءوزىم – ساتيريكپىن. ۇلتتىق مادەنيەتتەن ازداپ قالامىم سۋي باستاسا، ساتيرانى قولعا الامىن. قازىر ساتيرالىق دۇنيەلەردەن بىرنەشە تومدىق دايىنداپ جاتىرمىن. بىراق مەن اسىقپايمىن جانە ءبىر نارسە بولماي قالسا، رەنجىمەيمىن. بولا قالسا، «بولدى» دەپ بوركىمدى اسپانعا اتپايمىن. قاشاندا سول ءبىر قالىپپەن جۇرەمىن. مۇنداي تاۋبەشىلدىكتى بويىما سىڭىرگەن انام مارقۇم. ومىردە كورگەن ءبىر وقيعانى ايتسام، انامنىڭ تاۋبەشىلدىگىن، سابىرىن بايقايسىزدار. ءبىزدىڭ ۇيدە ەرتەرەكتە ادەمى ويۋلانىپ جاسالعان اسادال، قازىرگى تىلمەن ايتقاندا، شكاف بولدى. اكەم قايتىس بولعان سوڭ، قىرقى وتپەي جاتىپ ۇيىمىزگە ءبىر تۋىسىمىز كەلدى. ول كىسى سوعىسقا بارماعان، ەلدە قالىپ جەتىم-جەسىرلەرگە قوجايىندىق قىلىپ، قوقان-لوقى كورسەتكەندەردىڭ ءبىرى ەكەن. سول كىسى اكەمنىڭ ءالى توپىراعى دا كەپپەي جاتىپ، قارالى ءۇيدىڭ ەسىگىن تەۋىپ كىرىپ، «كەنجەاحمەت ءولدى، شاڭىراعى قۇلادى، مىنا بالا ولەدى، جەسىر قاتىن بايعا ءتيىپ كەتەدى. وسى ۇيگە مىناداي ادەمى شكاف نەگە كەرەك؟» دەپ ۇيىمىزدەگى سول جالعىز عانا ادەمى جيھازدى كولىككە تيەپ اكەتىپ قالدى. باسقا ايەلدەر بولسا قارعاپ، جۇلىنادى عوي، ال انام بولسا: «ماعان دۇنيە كەرەك ەمەس، الىڭدار، بىراق، ۋا، قايىناعا، نە دە بولسا قۇدايدان كۇتتىم، قۇدايدان كۇتتىم، قۇدايدان كۇتتىم»، – دەپ ءۇش رەت ايتىپ، بار اشۋ-ىزاسىن ءسويتىپ قانا شىعارىپتى. سوندا جۇرت شەشەمنىڭ سابىرلىلىعىنا تاڭعالىپ «اپىرىم-اي، مىنا ءساليما ايەل بولىپ ءبىر قارعاعان جوق. بۇعان قۇداي بەرەدى-ەي»، – دەپتى. راسىندا، كەيىن ءبىز جەتىلدىك، قۇداي بەردى، ال انا كىسىنىڭ ءومىرى تراگەدياعا اينالدى.
الاشقا ايتار داتىم …
قىنجىلاتىنىم، جەمقورلار نەگە كوپ؟ تەلەديدار قاراساڭ دا، گازەت وقىساڭ دا، ىلعي جەمقورلار شىعادى، قازاق قالاي وسىلاي ۇساقتالىپ كەتتى؟ اۋىل كەدەي، ءوز كۇندەرىن وزدەرى زورعا كورىپ وتىرعاندا، بايلار قىمبات كولىككە، قابات-قابات ۇيگە اقشانى قايدان الىپ جاتىر؟ ميللياردتاپ جەيدى، سونشا سومانى سەنى مەن مەن ساناپ تاۋىسا المايمىز عوي. الدە بۇل زاماننىڭ ازعان كەزەڭى مە؟ باياعىدا دا قازاقتىڭ ۇلكەن قايراتكەرلەرى بولدى عوي، ولار مۇنداي بولعان جوق. احمەت پەن مىرجاقىپ ورىنبوردا ەكى-اق بولمەلى ۇيدە تۇرعان عوي، ال قازاققا ىستەگەن قىزمەتى قانداي؟!. ولار بايلىق ىزدەگەن جوق. سوندىقتان بۇگىندە «شىركىن-اي، جىگىتتەرىمىزدىڭ بويىندا كەشەگى قابانبايدىڭ، بوگەنبايدىڭ، رايىمبەكتىڭ رۋحى بولسا عوي!.. كەشەگى وتكەن ءاليحان، احمەت، مىرجاقىپتاردىڭ، قوناەۆتىڭ، تاشەنوۆتىڭ قايراتكەرلىگى مەن ەرلىگى، ەلجاندىلىعى ءار قازاقتىڭ جۇرەگىنەن ورىن السا عوي!.. قىزدارىمىزدىڭ بويىندا باياعىدا اتقا ءمىنىپ، قول باستاعان گاۋھار سىندى باتىرلارىمىزدىڭ ەرلىك-جىگەر، ۇلتتىق قاسيەت تابىلسا عوي… قازاق قازاق بولسا عوي!» دەپ ارماندايمىن.
ءماريام ءابساتتار،
«الاش ايناسى».
