Jalpy, halqymyzda «Jetı atasyn bılmegen –jetesız», «Jetı atasyn bılgen jetımdık körmeidı», «Jetı atasyn bılgen ūl jetı jūrttyŋ qamyn jer» degen sekıldı sözder bar. Al onyŋ män-maǧynasyna tereŋdep üŋıldık pe? Endeşe ol turaly bır sätke oilanǧanymyz abzal. Sebebı, jetı atanyŋ biologiialyq ǧylymi negızı boiynşa (äke men şeşenıŋ qan tegı ortaq, teŋ bölıngen jaǧdaida) äke qany balaǧa 50 paiyz, nemerege — 25, şöberege — 12,5, şöpşekke — 6,25, nemenege — 3,125, tuajatqa — 1,56, jürejatqa — 0,78 paiyz daritynyn, odan keiıngı segızınşı ūrpaq jekjattyŋ ülesıne eşteŋe timeitının bılgen qazaqtyŋ bır kındıkten taraǧandarǧa jetınşı ūrpaqqa deiın qyz berısıp, qyz alysuyna tyiym saluy tuystyq qan aralasyp tūqym būzyludan, tektık-genetikalyq qasietter joiylyp, ūrpaqtyŋ azǧyndauynan saqtandyru bolatyn.
Jaqynda bır joldas jıgıtım: — Osy bız syǧan bolyp bara jatyrmyz-au. Öitkenı, üilenıp jatqan jas jūbailardyŋ eŋ ärı degende qūdaşalyq tuystyǧy bolyp şyǧady. Tıptı aǧaly-qaryndastylardyŋ bır-bırıne ǧaşyqtyq sezımderın bıldırıp jürgenın de körıp jürmız, — degen edı. Rasynda da solai emes pe? Oǧan Gülmira esımdı qūrbymnyŋ öz basynan ötken myna bır oqiǧasy älgınde aitqan joldasymnyŋ sözıne mysal bolatyndai.
Sonymen Gülmira osydan bıraz būryn Jänıbek esımdı jıgıtpen jürgen. Iаǧni tarihtaǧy Qozy Körpeş-Baian sūlu sekıldı ekeuınıŋ ǧaşyqtyq mahabbaty tūtanǧan. Ekeuı bır-bırın jaqsy körgenı sonşa, «ömırımızde ekeumız mäŋgı-baqi qol ūstasyp ötemız» dep bır-bırıne sert beredı. Alaida, ekeuınıŋ tuǧan ölkesı alaqandai auyl ǧoi. Kımnıŋ kımge qalai jaqyndyǧy baryn bes sausaqtai bıledı. Bılmese, sūrap alu qiyn emes. Bır kezdeskende dostarynyŋ bırı Gülmiraǧa «Jänıbek senıŋ aǧaŋ ǧoi» dep aityp qalady. Mıne, sodan bastap Jänıbek pen Gülmiranyŋ arasyna syzat tüsedı. Oǧan sebepşı bolǧan jai ekeuınıŋ üş atadan qosylatyn tuystyǧy.
— Ony Jänıbek bılgen. Bıle tūrsa da men qaramai ketedı dep aitpai jürgen. Ol turaly şeşemnen sūrap edım: «Ras, kezınde atalarymyz aralasty. Bıraq, keiınnen qol üzıp kettı» degendı aitty. Söitıp, Jänıbek ekeumızdıŋ aramyz solai üzıldı. Ol basqa qyzǧa üilenıp, otau qūrdy. Desek te, ol künde telefon soǧyp, habarlasyp tūrady. Men de ol soqpai qalsa, «ne bolyp qaldy eken» dep elegızimın. Tıptı, keide saǧynamyn. Ony eşqaşan ūmyta alar emespın. Basqa jıgıtke qarauǧa zauqym soqpaidy. Kei uaqytta ne ısterımdı bılmei dal bolamyn — deidı ol.
Mıne, būl bır qaraǧanda tek Gülmiranyŋ basyna jazylǧan taǧdyr bolyp körıngenmen, ömırdı barlaǧan adamǧa özektı mäselenıŋ bırı ekenıne kümän joq. Öitkenı, qazırgı taŋda jetı atasyn bılmei mahabbattyŋ şyrmauyna ılıgıp, bastaryna problema tılep alyp jatqan örımdei jas jıgıtter men qyzdar qanşama?! Kerek deseŋız, bıle tūrsa da qyzbalyqqa salynyp, «jürekke ämır jürmeidınıŋ» kebın kiıp jürgender de kezdesıp jatady. Sonda būǧan kım kınälı? Qoǧam ba, älde qandastaryn tanystyrmaǧan ata-ana ma?
Jalpy, halqymyzda «Jetı atasyn bılmegen — jetesız», «Jetı atasyn bılgen jetımdık körmeidı», «Jetı atasyn bılgen ūl jetı jūrttyŋ qamyn jer» degen sekıldı sözder bar. Al onyŋ män-maǧynasyna tereŋdep üŋıldık pe? Endeşe ol turaly bır sätke oilanǧanymyz abzal. Sebebı, jetı atanyŋ biologiialyq ǧylymi negızı boiynşa (äke men şeşenıŋ qan tegı ortaq, teŋ bölıngen jaǧdaida) äke qany balaǧa 50 paiyz, nemerege — 25, şöberege —12,5, şöpşekke — 6,25, nemenege — 3,125, tuajatqa —1,56, jürejatqa — 0,78 paiyz daritynyn, odan keiıngı segızınşı ūrpaq jekjattyŋ ülesıne eşteŋe timeitının bılgen qazaqtyŋ bır kındıkten taraǧandarǧa jetınşı ūrpaqqa deiın qyz berısıp, qyz alysuyna tyiym saluy tuystyq qan aralasyp tūqym būzyludan, tektık-genetikalyq qasietter joiylyp, ūrpaqtyŋ azǧyndauynan saqtandyru bolatyn.
Soǧan sai, ǧalym Şynai Rahmetūly barşamyzǧa aian jetı-on ata ūǧymyn tereŋdetıp, özge eşbır halyqta joq, bır kındıkten taraǧan tört tektı, buyndy (babalar, atalar, nemere aǧaiyn jäne qalys aǧaiyn) jiyrma ekı ūrpaqtyŋ atauyn tızedı. Olar eŋ tüpkı közden bastalǧanda bylaişa satylanady: 1.Tūqiian, 2.Törkın, 3.Tektık, 4.Baba (Babalar), 5.Äz ata. 6.Ata. 7. Äke (atalar). Äkeden keiıngı ūrpaqtardyŋ satyly jalǧasy: 8.Bala, 9.Nemere, 10.Şöbere, 11.Şöpşek. 12. Öbere (nemere aǧaiyn) 13. Tuajat. 14. Jürejat, 15. Jekjat. 16. Jūraǧat. 17. Jamaǧat. 18.Örken. 19.Äulet. 20.Zäuzat. 21.Jaran. 22.Qalys (Qalys aǧaiyn). Demek, halqymyz jetı atalyqqa ülken män berıp, jiyrma ekı ūrpaqty atalǧandai etıp jıktegende ony älgınde aitqan maqal-mäteldermen tüiındegen. Onymen qosa, halqymyzdyŋ kımnen kım örbıgenın «şemışkışe şaǧyp» beretını de sodan bolsa kerek. Sondyqtan ärbır ata-ana ūly men qyzyna tälımdı tärbiesımen bırge jetı atasyn bıludı de üiretkenı jön. Ärine, qazırgı taŋdaǧy bıren-sarany bolmasa, äke-şeşelerdıŋ köpşılıgı-nen, ökınışke orai, «jetı atamyzdy bılmeimız» degen jauap estimız. Saiyp kelgende, ata-analar balalaryna jetı atasyn bıldırtuı kerek-aq. Oǧan sebep, zaŋda da solai körsetılgen. Mäselen, Ädılet departamentındegı mamandardyŋ aituynşa, bır ata men bır anadan taraǧan nemese tuystar arasynda tolyqqandy jäne tolyq emes (äkesı bır, şeşesı bölek, şeşesı bır, äkesı basqa) aǧaly-ınıler men apaly-sıŋlıler nekege tūra almaidy.
Bügınde kımnıŋ kımnen taraǧany haqynda ru-ruǧa bölıngen şejıre kıtaptar şyǧyp jatyr. Mūnyŋ, ainalyp kelgende, jetı atasyn bıluge septesetını mälım. Būǧan dıni tūrǧyda baǧa beretın imamdar qosylady. Öitkenı, olardyŋ tüsındıruınşe, paiǧambarymyzdyŋ «Süigen jaryŋdy ärıden taŋda» degen hadisı de bar körınedı.
İä, «Adamdar arasyndaǧy sūlulyqty saqtaudyŋ eŋ basty joly — qandasyna üilenbeu» deidı daŋqty batyr, jazuşy Bauyrjan Momyşūly. Olai bolsa, qalai bolǧanda da, jetı atadan aspai qyz alyspaǧan babalar tektılıgın joǧaltpaǧanymyz dūrys. Sebebı, babalar tektılıgı — bügıngı ūltymyzdy ūlyqtaityn, qanymyzdyŋ tazalyǧynyŋ aiǧaǧy. Ony bügıngı medisina da däleldep otyr. Sondyqtan osy küngı jas ūrpaq būl mäselege ülken tüsınıstıkpen qarauy qajet.
Bauyrjan SİSENOV,
Atyrau qalasy,
«Altyn Orda»
