Özge halyqtardy qaidam, bızdıŋ halyqta tyiym sözder öte köp. Özımızdıŋ ūltymyzǧa qatysty yrym-tyiymdarymyz qanşama! Onyŋ barlyǧyn gazet betıne tızbelep şyǧu mümkın emes. Sondyqtan öte jiı aitylatyn, bala kezımızden estıp kele jatqan ärı balalarymyzǧa da ünemı aityp otyratyn tyiym sözder jaily Zeinep apaiymyz ne deidı eken? Sonymen…
DÜNİEDEGI EŊ ŪLY KITAP — JARATYLYSTYŊ ÖZI
Qazaqtyŋ salt-dästürı, ädet-ǧūrpy, yrym-tyiymy, kigen kiımı, tıptı kündelıktı ışetın tamaǧynyŋ özı ūlttyq qasiettı saqtap qalatynyn eskeruımız kerek. Qazır keibıreuler özgenıkın kiıp, özgenıkın ışıp, özınıkınen jerındı. Sol sebeptı de qazaqy bolmysymyzdan, qazaqy iısımızden bırtındep aiyrylyp jatyrmyz. Ötken äŋgımelerımızde ot pen sudyŋ qasietı jaily aityp öttık. Solardyŋ qataryna qazaq topyraqty, iaǧni jerdı de jatqyzǧan. Bükıl tırşılık iesınıŋ barlyǧy jerdıŋ betınde ösıp-önıp jatyr. Jaratqan iemız adamzatqa jer degen keremet qasiettı mekendı ärı osy jerdıŋ betındegı bükıl tırşılık iesıne jetetın rizyqty mol ǧyp qosyp bergen. Ökınışke qarai, jerdıŋ betın büldırıp jürgender de — adamdar. Adamnyŋ belgılı bır toby özı toisa da közı toimai, menmendıkten, aşközdıkten, baqqūmarlyqtan jerdıŋ betınde neşe türlı qantögıster, soǧystar jasap jatyr…
Dünienıŋ tört negızı — ot, su, aua, topyraqty baǧalap, qasiettı anaǧa teŋep jatamyz. Jer-ana dep ardaqtaimyz, tuǧan topyraǧymyzdy qasiettı Jer-anaǧa balaimyz. Öitkenı adamzat jerden när alady, jerden bärı berılıp otyr. Kışkentai kezımızde şeşelerımız köktemnıŋ jauyny jauǧanda: «Baryŋdar, jügırıp kelıŋder!» — dep jalaŋ aiaq, jalaŋ bas qoia beretın. Köktemnıŋ alǧaşqy jaŋbyrynyŋ astynda solai asyr saluşy ek… Boidaǧy dert-dermen köktemnıŋ alǧaşqy jauynymen ketetındıgımen, Jer-ana adam boiyndaǧy keseldı tartyp alatyndyǧymen tüsındıretın ülkender mūny. Adam boiynda kesel-kesepat bolsa, Jer-ana tartyp alady deitın edı. Körgendı eneler aiaǧy auyr kelınderıne: «O, keudesı tüktı qasiettı Jer-ana, perzentıŋe özıŋ küş-quat bere gör!» — dep tılek tılep, jerde jalaŋ aiaq jürgızetın. Şynynda da, jerdıŋ qasiettılıgı sonşalyq, ärtürlı bylǧanyş energiiany tartyp äketedı. Jai (naizaǧai) tüsken adamdy da jerge kömedı. Tıptı toq jelılerı şoǧyrlanyp ornalasqan jerlerde būryndary arnaiy qazylyp qoiǧan ūralar da bolǧan. Toq soqqan adamdy dereu sol ūralarǧa jaiǧastyratyn. Öitkenı jer boidaǧy artyq energiianyŋ barlyǧyn tartyp alatyn, iaǧni jai tüskende, toq soqqanda jerdıŋ özı adamdy «emdeidı». Bala kezımızde jalaŋaiaq şapqylap oinap jürgenımızde aiaǧymyzdy bırdeme tılıp ketse, topyraqty seuıp-seuıp ary qarai oinymyzdy jalǧastyryp kete beruşı ek… Sonda, Qūdaidyŋ qūdıretı, ol kezdegı auanyŋ da, topyraqtyŋ da tazalyǧy boluy kerek, qazırgıdei bylǧanbaǧandyqtan da şyǧar, eşqandai därı-därmeksız-aq jaramyz jazylyp ketetın. Tıptı topyraqty aŋsap tūratyn, topyraq jegısı keletın balalar bolady. Ondai balalar tamnyŋ ırgesın şūqylap, topyraq jep jüredı. Sary topyraqqa jerık bolǧan kelınderdı de kördık. Onyŋ sebebı özımız topyraqtan jaraldyq. Janymyz joǧarǧy jaqtan berılse, bızdıŋ syrtqy qabatymyz, iaǧni dünienıŋ tört negızınsız (aua, su, ot, topyraq) tırşılık ete almaityn tänımız qaitadan Jer-ananyŋ qoinyna barady. Janymyz qaida qonaqtaidy, ne bolady ol jaǧy bızge beimälım. Onyŋ bärı adamzatqa qūpiia, bürkeulı. Ony tek bır Alla ǧana bıledı. Düniedegı eŋ ūly kıtap — Jaratylystyŋ özı. Ata-babamyz tabiǧattyŋ aiasynda jürgendıkten, jaratylystyŋ özınen oqyp-üirengendıkten de jaratylyspen bırlıkte, säikese otyryp, onyŋ tepe-teŋdıgın būzbai tırşılık etkendıkten, qazaq deitın halyq nebır şapqynşylyqtan, jaugerşılıkten aman-esen ötıp, ūrpaǧy bügınge jetıp otyr. Al jer betınen joiylyp ketken halyq qanşama…
Halqymyzda jerge qatysty «jer taianba» degen tyiym söz bar. Malynan da, janynan da aiyrylyp, japadan-jalǧyz qalǧan adam ekı qolymen jer taianyp, eŋsesı köterılmei qalady eken. «Baiǧūs-ai, jer taianyp qaldy-au…», «qartaiǧanda jer sipap qaldy ǧoi…» dep jatady mūndai adamdar jaily söz qozǧaǧanda. Sondyqtan tek jaqsylyqqa jany qūmar halqymyz jer taianǧandy jaman yrymǧa balaǧan.
«TALDAN TAIаQ JAS BALA TAIаNBAIDY…»
Tyiym sözderdıŋ bır parasy adamnyŋ özın-özı ūstauyna kelıp tırelıp jatady. Ädette «büiırıŋdı taianba» degen tyiymdy jiı estimız. Köpşılıgı mūnyŋ sebebın «jaman bolady» dei salady, taratyp tüsındıre bermeidı. Aitalyq, bır üidıŋ adamy qaza bolǧanda ol adamnyŋ jaqyndary qimastyqpen egılıp jylaidy. Ezılıp jylaidy. Öksıp jylaidy. Solqyldap jylaidy. Mūndai kezde adamnyŋ ışkı aǧzasynyŋ barlyǧy bırdei qozǧalysqa tüsedı. Solqyldap jylaǧanda büirek pen bauyr sozylyp ketuı mümkın. Mūnyŋ barlyǧy jürekke salmaq salady. Osyndai qaza üstınde qaraly üidıŋ adamdary belderın myqtap buady. Belın myqtap buǧan adamnyŋ ışkı qūrylysy jylaǧan kezde bos tūrmaidy. Sodan keiın ekı iını tüsıp bükşiıp qalmaidy, öitkenı belı buylǧan adamnyŋ iyǧy köterıledı. Ekı barmaqty beldı buǧan jerge — myqynnan sūǧyp otyrǧanda adam eŋsesı tüspei, tıktele tüsedı. Bır jaǧynan, būl — süieu, tıreu. Mūny üidegı äielder ısteidı. Olar oramaldyŋ ışınen bailauyşpen basyn da myqtap bailaidy. Büiırın taianǧan adamǧa «jaman bolady» deitınnıŋ sebebı — osy. Jaişylyqta büiırdı taianu jamandyq şaqyrǧanmen bırdei. Ol — amalsyzdan, qazanyŋ üstınde, qara jamylyp otyrǧanda basqa tüsetın jaǧdai. Bızdıŋ keibır ärtıs qyzdarymyz sahnaǧa şyqqan kezde büiırın taianyp alatyndary bar. Ünemı aityp kelemın, tyiym söz änşeiın söz emes. Bızdıŋ halqymyz «jaqsy sözdıŋ jarym yrys» ekenın, «sözdıŋ jany bar» ekenın ünemı aityp otyrady. Al jaŋaǧy önerde jürgen qyzdarymyzdyŋ qūlaǧyna tyiym sözder kışkentaiynan sıŋbegendıkten osyndai öreskeldıkke baryp jür. Ǧalymdar mūny basqa jaǧynan däleldep otyr. Är adamnyŋ auzynan şyqqan ärbır söz qaitalanǧan saiyn materiiaǧa ainalady eken. Sondyqtan bızdıŋ halqymyz jaman sözdı emes, jaqsy sözdı köp aituǧa tyrysady. Bata-tılektı köp beredı. «Taiaqqa taianba» degen tyiym da bar. Jas adamǧa jaişylyqta taiaqqa taianuǧa bolmaidy. Halyq änındegı «taldan taiaq jas bala taianbaidy…» degen sözdıŋ astaryna üŋıldık pe? Jürısı auyrlaǧan kärı adam bolsa, bır jön. Öitkenı taiaq onyŋ jürıp-tūruyna tıreu bolady. Et jaqyn adamy qaza bolǧanda er adamdar da belın myqtap buyp, barlyǧy dalada türegep, taiaq ūstap tūrady. Ülkenı-kışısı bar, barlyǧy taiaqqa süiengen. Basy — qaraly, jüregı jaraly bolyp tūrǧan adamǧa būl oŋai emes. Al qoldaryndaǧy taiaq — basyna qaiǧy tüsken adamdarǧa süieu. Mıne, sol sebepten «jamandyq şaqyrady» dep, jastardyŋ jaişylyqta taiaqqa taianǧanyn qūp körmegen, iaǧni taiaq ūstatqyzbaǧan. Osylardyŋ män-maǧynasyn tiianaqtap tüsındırgen kezde balanyŋ özı de taiaq ūstamaityn, büiırın taianbaityn bolady.
Jiı estitın tyiym sözdıŋ bırı — «tızeŋdı qūşaqtama» degen söz. Qazaqta «qu tızesın qūşaqtap qaldy» degen söz bar. Būl da — sol, barlyǧynan, äsırese, perzentınen aiyrylyp, qu tızesınen basqa süiener eşkımı qalmaǧan adamǧa qatysty aitylǧan. «Jaǧyŋdy taianba» dep jatamyz. Nege? Jaqty taianu, bırınşıden, körer közge süikımdı emes, öreskel körınedı. Ekınşıden, basyna qam-qaiǧy tüsken, ömırdıŋ soqqysyn körıp, basy oiǧa tolyp auyrlap, basyn köteruge şamasy kelmei qalǧan adam ǧana jaǧyn taianady. Būl tyiym «osyndai halge jetpesın», «mūndai qasırettı basyna bermesın» degen ızgı nietten tuǧan. «Qolyŋdy töbeŋe qoima» dep te jiı aitamyz. Būl da osymen maǧynalas. Basyna ıs tüsken, sonyŋ şeşımın taba almaǧan nemese ainalasynan zäbır-japany köp körıp, tabany tūraqtaityn tiianaq taba almai, janaşyr sezım köre almaǧan adamdarǧa qatysty «ekı qolyn töbesıne qoiyp, bezıp kettı» dep jatamyz. Ekı qoldy töbege qoiu — bylai aitqanda, dünieden baz keşu, tüŋılu, iaǧni būl da jaqsylyq emes. Mıne, būl tyiymdar, bırınşıden, estetikalyq mänge ie bolsa, ekınşı jaǧynan, osyndai astarly maǧynasy bar. Kez kelgen tyiym sözdıŋ sebebın balaǧa tereŋdetıp tüsındıre bılgenderıŋız jön. Al oǧan bır auyz sözben qūr «jaman bolady» dep aita salsaŋyz, odan eş nätije bolmaidy…
Äŋgımelesken
Aigül BOLATHANQYZY,
