Ózge halyqtardy qaıdam, bizdiń halyqta tyıym sózder óte kóp. Ózimizdiń ultymyzǵa qatysty yrym-tyıymdarymyz qanshama! Onyń barlyǵyn gazet betine tizbelep shyǵý múmkin emes. Sondyqtan óte jıi aıtylatyn, bala kezimizden estip kele jatqan ári balalarymyzǵa da únemi aıtyp otyratyn tyıym sózder jaıly Zeınep apaıymyz ne deıdi eken? Sonymen…
DÚNIEDEGI EŃ ULY KITAP — JARATYLYSTYŃ ÓZI
Qazaqtyń salt-dástúri, ádet-ǵurpy, yrym-tyıymy, kıgen kıimi, tipti kúndelikti ishetin tamaǵynyń ózi ulttyq qasıetti saqtap qalatynyn eskerýimiz kerek. Qazir keıbireýler ózgenikin kıip, ózgenikin iship, ózinikinen jerindi. Sol sebepti de qazaqy bolmysymyzdan, qazaqy ıisimizden birtindep aıyrylyp jatyrmyz. Ótken áńgimelerimizde ot pen sýdyń qasıeti jaıly aıtyp óttik. Solardyń qataryna qazaq topyraqty, ıaǵnı jerdi de jatqyzǵan. Búkil tirshilik ıesiniń barlyǵy jerdiń betinde ósip-ónip jatyr. Jaratqan ıemiz adamzatqa jer degen keremet qasıetti mekendi ári osy jerdiń betindegi búkil tirshilik ıesine jetetin rızyqty mol ǵyp qosyp bergen. Ókinishke qaraı, jerdiń betin búldirip júrgender de — adamdar. Adamnyń belgili bir toby ózi toısa da kózi toımaı, menmendikten, ashkózdikten, baqqumarlyqtan jerdiń betinde neshe túrli qantógister, soǵystar jasap jatyr…
Dúnıeniń tórt negizi — ot, sý, aýa, topyraqty baǵalap, qasıetti anaǵa teńep jatamyz. Jer-ana dep ardaqtaımyz, týǵan topyraǵymyzdy qasıetti Jer-anaǵa balaımyz. Óıtkeni adamzat jerden nár alady, jerden bári berilip otyr. Kishkentaı kezimizde sheshelerimiz kóktemniń jaýyny jaýǵanda: «Baryńdar, júgirip kelińder!» — dep jalań aıaq, jalań bas qoıa beretin. Kóktemniń alǵashqy jańbyrynyń astynda solaı asyr salýshy ek… Boıdaǵy dert-dermen kóktemniń alǵashqy jaýynymen ketetindigimen, Jer-ana adam boıyndaǵy keseldi tartyp alatyndyǵymen túsindiretin úlkender muny. Adam boıynda kesel-kesepat bolsa, Jer-ana tartyp alady deıtin edi. Kórgendi eneler aıaǵy aýyr kelinderine: «O, keýdesi túkti qasıetti Jer-ana, perzentińe óziń kúsh-qýat bere gór!» — dep tilek tilep, jerde jalań aıaq júrgizetin. Shynynda da, jerdiń qasıettiligi sonshalyq, ártúrli bylǵanysh energııany tartyp áketedi. Jaı (naızaǵaı) túsken adamdy da jerge kómedi. Tipti toq jelileri shoǵyrlanyp ornalasqan jerlerde buryndary arnaıy qazylyp qoıǵan uralar da bolǵan. Toq soqqan adamdy dereý sol uralarǵa jaıǵastyratyn. Óıtkeni jer boıdaǵy artyq energııanyń barlyǵyn tartyp alatyn, ıaǵnı jaı túskende, toq soqqanda jerdiń ózi adamdy «emdeıdi». Bala kezimizde jalańaıaq shapqylap oınap júrgenimizde aıaǵymyzdy birdeme tilip ketse, topyraqty seýip-seýip ary qaraı oınymyzdy jalǵastyryp kete berýshi ek… Sonda, Qudaıdyń qudireti, ol kezdegi aýanyń da, topyraqtyń da tazalyǵy bolýy kerek, qazirgideı bylǵanbaǵandyqtan da shyǵar, eshqandaı dári-dármeksiz-aq jaramyz jazylyp ketetin. Tipti topyraqty ańsap turatyn, topyraq jegisi keletin balalar bolady. Ondaı balalar tamnyń irgesin shuqylap, topyraq jep júredi. Sary topyraqqa jerik bolǵan kelinderdi de kórdik. Onyń sebebi ózimiz topyraqtan jaraldyq. Janymyz joǵarǵy jaqtan berilse, bizdiń syrtqy qabatymyz, ıaǵnı dúnıeniń tórt negizinsiz (aýa, sý, ot, topyraq) tirshilik ete almaıtyn tánimiz qaıtadan Jer-ananyń qoınyna barady. Janymyz qaıda qonaqtaıdy, ne bolady ol jaǵy bizge beımálim. Onyń bári adamzatqa qupııa, búrkeýli. Ony tek bir Alla ǵana biledi. Dúnıedegi eń uly kitap — Jaratylystyń ózi. Ata-babamyz tabıǵattyń aıasynda júrgendikten, jaratylystyń ózinen oqyp-úırengendikten de jaratylyspen birlikte, sáıkese otyryp, onyń tepe-teńdigin buzbaı tirshilik etkendikten, qazaq deıtin halyq nebir shapqynshylyqtan, jaýgershilikten aman-esen ótip, urpaǵy búginge jetip otyr. Al jer betinen joıylyp ketken halyq qanshama…
Halqymyzda jerge qatysty «jer taıanba» degen tyıym sóz bar. Malynan da, janynan da aıyrylyp, japadan-jalǵyz qalǵan adam eki qolymen jer taıanyp, eńsesi kóterilmeı qalady eken. «Baıǵus-aı, jer taıanyp qaldy-aý…», «qartaıǵanda jer sıpap qaldy ǵoı…» dep jatady mundaı adamdar jaıly sóz qozǵaǵanda. Sondyqtan tek jaqsylyqqa jany qumar halqymyz jer taıanǵandy jaman yrymǵa balaǵan.
«TALDAN TAIaQ JAS BALA TAIaNBAIDY…»
Tyıym sózderdiń bir parasy adamnyń ózin-ózi ustaýyna kelip tirelip jatady. Ádette «búıirińdi taıanba» degen tyıymdy jıi estımiz. Kópshiligi munyń sebebin «jaman bolady» deı salady, taratyp túsindire bermeıdi. Aıtalyq, bir úıdiń adamy qaza bolǵanda ol adamnyń jaqyndary qımastyqpen egilip jylaıdy. Ezilip jylaıdy. Óksip jylaıdy. Solqyldap jylaıdy. Mundaı kezde adamnyń ishki aǵzasynyń barlyǵy birdeı qozǵalysqa túsedi. Solqyldap jylaǵanda búırek pen baýyr sozylyp ketýi múmkin. Munyń barlyǵy júrekke salmaq salady. Osyndaı qaza ústinde qaraly úıdiń adamdary belderin myqtap býady. Belin myqtap býǵan adamnyń ishki qurylysy jylaǵan kezde bos turmaıdy. Sodan keıin eki ıini túsip búkshıip qalmaıdy, óıtkeni beli býylǵan adamnyń ıyǵy kóteriledi. Eki barmaqty beldi býǵan jerge — myqynnan suǵyp otyrǵanda adam eńsesi túspeı, tiktele túsedi. Bir jaǵynan, bul — súıeý, tireý. Muny úıdegi áıelder isteıdi. Olar oramaldyń ishinen baılaýyshpen basyn da myqtap baılaıdy. Búıirin taıanǵan adamǵa «jaman bolady» deıtinniń sebebi — osy. Jaıshylyqta búıirdi taıaný jamandyq shaqyrǵanmen birdeı. Ol — amalsyzdan, qazanyń ústinde, qara jamylyp otyrǵanda basqa túsetin jaǵdaı. Bizdiń keıbir ártis qyzdarymyz sahnaǵa shyqqan kezde búıirin taıanyp alatyndary bar. Únemi aıtyp kelemin, tyıym sóz ánsheıin sóz emes. Bizdiń halqymyz «jaqsy sózdiń jarym yrys» ekenin, «sózdiń jany bar» ekenin únemi aıtyp otyrady. Al jańaǵy ónerde júrgen qyzdarymyzdyń qulaǵyna tyıym sózder kishkentaıynan sińbegendikten osyndaı óreskeldikke baryp júr. Ǵalymdar muny basqa jaǵynan dáleldep otyr. Ár adamnyń aýzynan shyqqan árbir sóz qaıtalanǵan saıyn materııaǵa aınalady eken. Sondyqtan bizdiń halqymyz jaman sózdi emes, jaqsy sózdi kóp aıtýǵa tyrysady. Bata-tilekti kóp beredi. «Taıaqqa taıanba» degen tyıym da bar. Jas adamǵa jaıshylyqta taıaqqa taıanýǵa bolmaıdy. Halyq ánindegi «taldan taıaq jas bala taıanbaıdy…» degen sózdiń astaryna úńildik pe? Júrisi aýyrlaǵan kári adam bolsa, bir jón. Óıtkeni taıaq onyń júrip-turýyna tireý bolady. Et jaqyn adamy qaza bolǵanda er adamdar da belin myqtap býyp, barlyǵy dalada túregep, taıaq ustap turady. Úlkeni-kishisi bar, barlyǵy taıaqqa súıengen. Basy — qaraly, júregi jaraly bolyp turǵan adamǵa bul ońaı emes. Al qoldaryndaǵy taıaq — basyna qaıǵy túsken adamdarǵa súıeý. Mine, sol sebepten «jamandyq shaqyrady» dep, jastardyń jaıshylyqta taıaqqa taıanǵanyn qup kórmegen, ıaǵnı taıaq ustatqyzbaǵan. Osylardyń mán-maǵynasyn tııanaqtap túsindirgen kezde balanyń ózi de taıaq ustamaıtyn, búıirin taıanbaıtyn bolady.
Jıi estıtin tyıym sózdiń biri — «tizeńdi qushaqtama» degen sóz. Qazaqta «qý tizesin qushaqtap qaldy» degen sóz bar. Bul da — sol, barlyǵynan, ásirese, perzentinen aıyrylyp, qý tizesinen basqa súıener eshkimi qalmaǵan adamǵa qatysty aıtylǵan. «Jaǵyńdy taıanba» dep jatamyz. Nege? Jaqty taıaný, birinshiden, kórer kózge súıkimdi emes, óreskel kórinedi. Ekinshiden, basyna qam-qaıǵy túsken, ómirdiń soqqysyn kórip, basy oıǵa tolyp aýyrlap, basyn kóterýge shamasy kelmeı qalǵan adam ǵana jaǵyn taıanady. Bul tyıym «osyndaı halge jetpesin», «mundaı qasiretti basyna bermesin» degen izgi nıetten týǵan. «Qolyńdy tóbeńe qoıma» dep te jıi aıtamyz. Bul da osymen maǵynalas. Basyna is túsken, sonyń sheshimin taba almaǵan nemese aınalasynan zábir-japany kóp kórip, tabany turaqtaıtyn tııanaq taba almaı, janashyr sezim kóre almaǵan adamdarǵa qatysty «eki qolyn tóbesine qoıyp, bezip ketti» dep jatamyz. Eki qoldy tóbege qoıý — bylaı aıtqanda, dúnıeden baz keshý, túńilý, ıaǵnı bul da jaqsylyq emes. Mine, bul tyıymdar, birinshiden, estetıkalyq mánge ıe bolsa, ekinshi jaǵynan, osyndaı astarly maǵynasy bar. Kez kelgen tyıym sózdiń sebebin balaǵa tereńdetip túsindire bilgenderińiz jón. Al oǵan bir aýyz sózben qur «jaman bolady» dep aıta salsańyz, odan esh nátıje bolmaıdy…
Áńgimelesken
Aıgúl BOLATHANQYZY,
