وزگە حالىقتاردى قايدام، ءبىزدىڭ حالىقتا تىيىم سوزدەر وتە كوپ. ءوزىمىزدىڭ ۇلتىمىزعا قاتىستى ىرىم-تىيىمدارىمىز قانشاما! ونىڭ بارلىعىن گازەت بەتىنە تىزبەلەپ شىعۋ مۇمكىن ەمەس. سوندىقتان وتە ءجيى ايتىلاتىن، بالا كەزىمىزدەن ەستىپ كەلە جاتقان ءارى بالالارىمىزعا دا ۇنەمى ايتىپ وتىراتىن تىيىم سوزدەر جايلى زەينەپ اپايىمىز نە دەيدى ەكەن؟ سونىمەن…
دۇنيەدەگى ەڭ ۇلى كىتاپ — جاراتىلىستىڭ ءوزى
قازاقتىڭ سالت-ءداستۇرى، ادەت-عۇرپى، ىرىم-تىيىمى، كيگەن كيىمى، ءتىپتى كۇندەلىكتى ىشەتىن تاماعىنىڭ ءوزى ۇلتتىق قاسيەتتى ساقتاپ قالاتىنىن ەسكەرۋىمىز كەرەك. قازىر كەيبىرەۋلەر وزگەنىكىن كيىپ، وزگەنىكىن ءىشىپ، وزىنىكىنەن جەرىندى. سول سەبەپتى دە قازاقى بولمىسىمىزدان، قازاقى يىسىمىزدەن بىرتىندەپ ايىرىلىپ جاتىرمىز. وتكەن اڭگىمەلەرىمىزدە وت پەن سۋدىڭ قاسيەتى جايلى ايتىپ وتتىك. سولاردىڭ قاتارىنا قازاق توپىراقتى، ياعني جەردى دە جاتقىزعان. بۇكىل تىرشىلىك يەسىنىڭ بارلىعى جەردىڭ بەتىندە ءوسىپ-ءونىپ جاتىر. جاراتقان يەمىز ادامزاتقا جەر دەگەن كەرەمەت قاسيەتتى مەكەندى ءارى وسى جەردىڭ بەتىندەگى بۇكىل تىرشىلىك يەسىنە جەتەتىن ريزىقتى مول عىپ قوسىپ بەرگەن. وكىنىشكە قاراي، جەردىڭ بەتىن ءبۇلدىرىپ جۇرگەندەر دە — ادامدار. ادامنىڭ بەلگىلى ءبىر توبى ءوزى تويسا دا كوزى تويماي، مەنمەندىكتەن، اشكوزدىكتەن، باققۇمارلىقتان جەردىڭ بەتىندە نەشە ءتۇرلى قانتوگىستەر، سوعىستار جاساپ جاتىر…
دۇنيەنىڭ ءتورت نەگىزى — وت، سۋ، اۋا، توپىراقتى باعالاپ، قاسيەتتى اناعا تەڭەپ جاتامىز. جەر-انا دەپ ارداقتايمىز، تۋعان توپىراعىمىزدى قاسيەتتى جەر-اناعا بالايمىز. ويتكەنى ادامزات جەردەن ءنار الادى، جەردەن ءبارى بەرىلىپ وتىر. كىشكەنتاي كەزىمىزدە شەشەلەرىمىز كوكتەمنىڭ جاۋىنى جاۋعاندا: «بارىڭدار، جۇگىرىپ كەلىڭدەر!» — دەپ جالاڭ اياق، جالاڭ باس قويا بەرەتىن. كوكتەمنىڭ العاشقى جاڭبىرىنىڭ استىندا سولاي اسىر سالۋشى ەك… بويداعى دەرت-دەرمەن كوكتەمنىڭ العاشقى جاۋىنىمەن كەتەتىندىگىمەن، جەر-انا ادام بويىنداعى كەسەلدى تارتىپ الاتىندىعىمەن تۇسىندىرەتىن ۇلكەندەر مۇنى. ادام بويىندا كەسەل-كەسەپات بولسا، جەر-انا تارتىپ الادى دەيتىن ەدى. كورگەندى ەنەلەر اياعى اۋىر كەلىندەرىنە: «و، كەۋدەسى تۇكتى قاسيەتتى جەر-انا، پەرزەنتىڭە ءوزىڭ كۇش-قۋات بەرە گور!» — دەپ تىلەك تىلەپ، جەردە جالاڭ اياق جۇرگىزەتىن. شىنىندا دا، جەردىڭ قاسيەتتىلىگى سونشالىق، ءارتۇرلى بىلعانىش ەنەرگيانى تارتىپ اكەتەدى. جاي (نايزاعاي) تۇسكەن ادامدى دا جەرگە كومەدى. ءتىپتى توق جەلىلەرى شوعىرلانىپ ورنالاسقان جەرلەردە بۇرىندارى ارنايى قازىلىپ قويعان ۇرالار دا بولعان. توق سوققان ادامدى دەرەۋ سول ۇرالارعا جايعاستىراتىن. ويتكەنى جەر بويداعى ارتىق ەنەرگيانىڭ بارلىعىن تارتىپ الاتىن، ياعني جاي تۇسكەندە، توق سوققاندا جەردىڭ ءوزى ادامدى «ەمدەيدى». بالا كەزىمىزدە جالاڭاياق شاپقىلاپ ويناپ جۇرگەنىمىزدە اياعىمىزدى بىردەمە ءتىلىپ كەتسە، توپىراقتى سەۋىپ-سەۋىپ ارى قاراي وينىمىزدى جالعاستىرىپ كەتە بەرۋشى ەك… سوندا، قۇدايدىڭ قۇدىرەتى، ول كەزدەگى اۋانىڭ دا، توپىراقتىڭ دا تازالىعى بولۋى كەرەك، قازىرگىدەي بىلعانباعاندىقتان دا شىعار، ەشقانداي ءدارى-دارمەكسىز-اق جارامىز جازىلىپ كەتەتىن. ءتىپتى توپىراقتى اڭساپ تۇراتىن، توپىراق جەگىسى كەلەتىن بالالار بولادى. ونداي بالالار تامنىڭ ىرگەسىن شۇقىلاپ، توپىراق جەپ جۇرەدى. سارى توپىراققا جەرىك بولعان كەلىندەردى دە كوردىك. ونىڭ سەبەبى ءوزىمىز توپىراقتان جارالدىق. جانىمىز جوعارعى جاقتان بەرىلسە، ءبىزدىڭ سىرتقى قاباتىمىز، ياعني دۇنيەنىڭ ءتورت نەگىزىنسىز (اۋا، سۋ، وت، توپىراق) تىرشىلىك ەتە المايتىن ءتانىمىز قايتادان جەر-انانىڭ قوينىنا بارادى. جانىمىز قايدا قوناقتايدى، نە بولادى ول جاعى بىزگە بەيمالىم. ونىڭ ءبارى ادامزاتقا قۇپيا، بۇركەۋلى. ونى تەك ءبىر اللا عانا بىلەدى. دۇنيەدەگى ەڭ ۇلى كىتاپ — جاراتىلىستىڭ ءوزى. اتا-بابامىز تابيعاتتىڭ اياسىندا جۇرگەندىكتەن، جاراتىلىستىڭ وزىنەن وقىپ-ۇيرەنگەندىكتەن دە جاراتىلىسپەن بىرلىكتە، سايكەسە وتىرىپ، ونىڭ تەپە-تەڭدىگىن بۇزباي تىرشىلىك ەتكەندىكتەن، قازاق دەيتىن حالىق نەبىر شاپقىنشىلىقتان، جاۋگەرشىلىكتەن امان-ەسەن ءوتىپ، ۇرپاعى بۇگىنگە جەتىپ وتىر. ال جەر بەتىنەن جويىلىپ كەتكەن حالىق قانشاما…
حالقىمىزدا جەرگە قاتىستى «جەر تايانبا» دەگەن تىيىم ءسوز بار. مالىنان دا، جانىنان دا ايىرىلىپ، جاپادان-جالعىز قالعان ادام ەكى قولىمەن جەر تايانىپ، ەڭسەسى كوتەرىلمەي قالادى ەكەن. «بايعۇس-اي، جەر تايانىپ قالدى-اۋ…»، «قارتايعاندا جەر سيپاپ قالدى عوي…» دەپ جاتادى مۇنداي ادامدار جايلى ءسوز قوزعاعاندا. سوندىقتان تەك جاقسىلىققا جانى قۇمار حالقىمىز جەر تايانعاندى جامان ىرىمعا بالاعان.
«تالدان تاياق جاس بالا تايانبايدى…»
تىيىم سوزدەردىڭ ءبىر پاراسى ادامنىڭ ءوزىن-ءوزى ۇستاۋىنا كەلىپ تىرەلىپ جاتادى. ادەتتە «ءبۇيىرىڭدى تايانبا» دەگەن تىيىمدى ءجيى ەستيمىز. كوپشىلىگى مۇنىڭ سەبەبىن «جامان بولادى» دەي سالادى، تاراتىپ تۇسىندىرە بەرمەيدى. ايتالىق، ءبىر ءۇيدىڭ ادامى قازا بولعاندا ول ادامنىڭ جاقىندارى قيماستىقپەن ەگىلىپ جىلايدى. ەزىلىپ جىلايدى. وكسىپ جىلايدى. سولقىلداپ جىلايدى. مۇنداي كەزدە ادامنىڭ ىشكى اعزاسىنىڭ بارلىعى بىردەي قوزعالىسقا تۇسەدى. سولقىلداپ جىلاعاندا بۇيرەك پەن باۋىر سوزىلىپ كەتۋى مۇمكىن. مۇنىڭ بارلىعى جۇرەككە سالماق سالادى. وسىنداي قازا ۇستىندە قارالى ءۇيدىڭ ادامدارى بەلدەرىن مىقتاپ بۋادى. بەلىن مىقتاپ بۋعان ادامنىڭ ىشكى قۇرىلىسى جىلاعان كەزدە بوس تۇرمايدى. سودان كەيىن ەكى ءيىنى ءتۇسىپ بۇكشيىپ قالمايدى، ويتكەنى بەلى بۋىلعان ادامنىڭ يىعى كوتەرىلەدى. ەكى بارماقتى بەلدى بۋعان جەرگە — مىقىننان سۇعىپ وتىرعاندا ادام ەڭسەسى تۇسپەي، تىكتەلە تۇسەدى. ءبىر جاعىنان، بۇل — سۇيەۋ، تىرەۋ. مۇنى ۇيدەگى ايەلدەر ىستەيدى. ولار ورامالدىڭ ىشىنەن بايلاۋىشپەن باسىن دا مىقتاپ بايلايدى. ءبۇيىرىن تايانعان ادامعا «جامان بولادى» دەيتىننىڭ سەبەبى — وسى. جايشىلىقتا ءبۇيىردى تايانۋ جاماندىق شاقىرعانمەن بىردەي. ول — امالسىزدان، قازانىڭ ۇستىندە، قارا جامىلىپ وتىرعاندا باسقا تۇسەتىن جاعداي. ءبىزدىڭ كەيبىر ءارتىس قىزدارىمىز ساحناعا شىققان كەزدە ءبۇيىرىن تايانىپ الاتىندارى بار. ۇنەمى ايتىپ كەلەمىن، تىيىم ءسوز انشەيىن ءسوز ەمەس. ءبىزدىڭ حالقىمىز «جاقسى ءسوزدىڭ جارىم ىرىس» ەكەنىن، «ءسوزدىڭ جانى بار» ەكەنىن ۇنەمى ايتىپ وتىرادى. ال جاڭاعى ونەردە جۇرگەن قىزدارىمىزدىڭ قۇلاعىنا تىيىم سوزدەر كىشكەنتايىنان سىڭبەگەندىكتەن وسىنداي ورەسكەلدىككە بارىپ ءجۇر. عالىمدار مۇنى باسقا جاعىنان دالەلدەپ وتىر. ءار ادامنىڭ اۋزىنان شىققان ءاربىر ءسوز قايتالانعان سايىن ماتەرياعا اينالادى ەكەن. سوندىقتان ءبىزدىڭ حالقىمىز جامان ءسوزدى ەمەس، جاقسى ءسوزدى كوپ ايتۋعا تىرىسادى. باتا-تىلەكتى كوپ بەرەدى. «تاياققا تايانبا» دەگەن تىيىم دا بار. جاس ادامعا جايشىلىقتا تاياققا تايانۋعا بولمايدى. حالىق انىندەگى «تالدان تاياق جاس بالا تايانبايدى…» دەگەن ءسوزدىڭ استارىنا ۇڭىلدىك پە؟ ءجۇرىسى اۋىرلاعان كارى ادام بولسا، ءبىر ءجون. ويتكەنى تاياق ونىڭ ءجۇرىپ-تۇرۋىنا تىرەۋ بولادى. ەت جاقىن ادامى قازا بولعاندا ەر ادامدار دا بەلىن مىقتاپ بۋىپ، بارلىعى دالادا تۇرەگەپ، تاياق ۇستاپ تۇرادى. ۇلكەنى-كىشىسى بار، بارلىعى تاياققا سۇيەنگەن. باسى — قارالى، جۇرەگى جارالى بولىپ تۇرعان ادامعا بۇل وڭاي ەمەس. ال قولدارىنداعى تاياق — باسىنا قايعى تۇسكەن ادامدارعا سۇيەۋ. مىنە، سول سەبەپتەن «جاماندىق شاقىرادى» دەپ، جاستاردىڭ جايشىلىقتا تاياققا تايانعانىن قۇپ كورمەگەن، ياعني تاياق ۇستاتقىزباعان. وسىلاردىڭ ءمان-ماعىناسىن تياناقتاپ تۇسىندىرگەن كەزدە بالانىڭ ءوزى دە تاياق ۇستامايتىن، ءبۇيىرىن تايانبايتىن بولادى.
ءجيى ەستيتىن تىيىم ءسوزدىڭ ءبىرى — «تىزەڭدى قۇشاقتاما» دەگەن ءسوز. قازاقتا «قۋ تىزەسىن قۇشاقتاپ قالدى» دەگەن ءسوز بار. بۇل دا — سول، بارلىعىنان، اسىرەسە، پەرزەنتىنەن ايىرىلىپ، قۋ تىزەسىنەن باسقا سۇيەنەر ەشكىمى قالماعان ادامعا قاتىستى ايتىلعان. «جاعىڭدى تايانبا» دەپ جاتامىز. نەگە؟ جاقتى تايانۋ، بىرىنشىدەن، كورەر كوزگە سۇيكىمدى ەمەس، ورەسكەل كورىنەدى. ەكىنشىدەن، باسىنا قام-قايعى تۇسكەن، ءومىردىڭ سوققىسىن كورىپ، باسى ويعا تولىپ اۋىرلاپ، باسىن كوتەرۋگە شاماسى كەلمەي قالعان ادام عانا جاعىن تايانادى. بۇل تىيىم «وسىنداي حالگە جەتپەسىن»، «مۇنداي قاسىرەتتى باسىنا بەرمەسىن» دەگەن ىزگى نيەتتەن تۋعان. «قولىڭدى توبەڭە قويما» دەپ تە ءجيى ايتامىز. بۇل دا وسىمەن ماعىنالاس. باسىنا ءىس تۇسكەن، سونىڭ شەشىمىن تابا الماعان نەمەسە اينالاسىنان ءزابىر-جاپانى كوپ كورىپ، تابانى تۇراقتايتىن تياناق تابا الماي، جاناشىر سەزىم كورە الماعان ادامدارعا قاتىستى «ەكى قولىن توبەسىنە قويىپ، بەزىپ كەتتى» دەپ جاتامىز. ەكى قولدى توبەگە قويۋ — بىلاي ايتقاندا، دۇنيەدەن باز كەشۋ، ءتۇڭىلۋ، ياعني بۇل دا جاقسىلىق ەمەس. مىنە، بۇل تىيىمدار، بىرىنشىدەن، ەستەتيكالىق مانگە يە بولسا، ەكىنشى جاعىنان، وسىنداي استارلى ماعىناسى بار. كەز كەلگەن تىيىم ءسوزدىڭ سەبەبىن بالاعا تەرەڭدەتىپ تۇسىندىرە بىلگەندەرىڭىز ءجون. ال وعان ءبىر اۋىز سوزبەن قۇر «جامان بولادى» دەپ ايتا سالساڭىز، ودان ەش ناتيجە بولمايدى…
اڭگىمەلەسكەن
ايگۇل بولاتحانقىزى،
