Ulys kúni ataýyna resmı mártebe berý qajet

– «Naýryz» sózin «Ulystyń uly kúni», «Ulys kúni» dep ózgertý jóninde bastama kóterip júrsiz. Álemniń 50-den astam eli osy meıramdy toılaıdy. «Naýryz» solardyń kópshiligine ortaq sóz. Sizdiń bastamańyz – jahandyq ataýdan bas tartý emes pe?

– Sóz – magııa. Eger ózimizde bardy mensinbeı ózge jurttyń sózin qoldansaq, sol eldiń mádenıetin qabyldaǵan bolamyz. Jyldyń basy sanalatyn meıramdy ejelden qazaq «Ulystyń uly kúni» deıdi. Parsynyń «Naýryz» ataýy qazaqqa kelgenge deıin de jurtymyz jyl basy retinde toılaǵan. Óıtkeni kóshpeli qazaq tirshiligi: jaz – jaılaý, kúz – kúzeý, qys – qystaý, kóktem – kókteý – jyldyń tórt mezgilin ekologııalyq tıimdi paıdalanǵan. Kóshpeli ómir salty tabıǵatpen qoıyndas ómir súrgen soń aspan deneleriniń syryna óte-móte qanyq boldy. Dala astronomdary aspan deneleriniń qozǵalysyn jiti baqylap, ómirde tájirıbeden týǵan tujyrymyna súıendi. «Ul[y]t», «Ulys» uǵymy bizdiń ejelgi totemdik nanym-senimimizden qalyptasqan bórilik dáýirden bastaý alady.

Táýelsizdikpen birge tól meıramymyzdy qaıta jańǵyrttyq. Endeshe, kez kelgen saladaǵy tóltýma ataýlarymyzdy qaıtarýymyz qajet. Ulttyń derbestigin, ereksheligin bildiretin barlyq mańyzdy elementter: amandasýdan bastap, aty-jónimizdi resmı durys tańbalaý, memlekettik rámizderge deıingi kiltti sózder tóltýma ataýdan quralýy tıis. Bul bizdiń órkenıetimizdi, mádenıetimizdi, jasampazdyǵymyzdy, memleket bolǵanymyzdy kýálikke tartyp, dáleldeıtin osyndaı baıyrǵy ataýlarymyz. Endi tól ataýlarymyz umyt qalyp, shetten kelgen sózderdi paıdalanyp júrmiz.

Ahmet Baıtursynulynyń «Sózi joǵalǵan jurttyń ózi de joǵalady» deýinde gáp bar. Bul negizi termınolog ǵalymdardyń qateligi. Termınkomda jumys isteıtin ǵalymdardyń kásibı biliksizdigi men óresizdiginen ulttyq múddemizge nuqsan keletin kemshilikter jiberildi. «Naýryz» sózi bizge orta ǵasyrda parsydan endi. Parsylar bolmasa, qazaq osy toıdy toılamas pa edi?! «Ulystyń uly kúni» degen meıramnyń ataýyn qazaqta bilmeıtin jan joq. Memlekettik bılik ýystan shyǵyp ketken dáýirde «Ulystyń uly kúni» dep resmı toılaýǵa erik bermegeni túsinikti jaıt. Keńes ókimeti tusynda tipti, «dinı meıram» dep tıym salǵany da málim ǵoı. Buhar jyraý babamyz: «Jar basyna úı tikpe, daýyl soqsa, úı keter; Jatqa tizgin bermeńiz, jalamenen bas keter» demedi me?! Ulttyń meıramy túgil qazaqtyń ary bolǵan altyn basty azamattarymyz naqaqtan-naqaq atylyp, asylyp, mıllıondaǵan beıkúna jandar ashtan qatyrylyp, súıegi kómýsiz dalada shashylyp qalǵany – Buhar babamyz aıtqandaı, bıliktiń tizginin jatqa ustatqannyń qyrsyǵy. Óz bıligimiz ózimizden sýsyǵan dáýirde qasıet tutqannyń bárinen aıyryldyq. Endi sol olqylyqtyń ornyn toltyryp, óshkenimiz janyp, joǵaltqanymyzdy túgendeý ústindemiz. Bul alaýyzdyqtan tapqan tarıhtyń bizge bergen qatań sabaǵy. Sondyqtan ony álsin-áli qymyz piskendeı qaıtalap, eske túsirip turý paryz.

– Ejelgi jazbalarymyzdan «Ulys kúnine» baılanysty qandaı da bir tyń derekterdi kezdestire aldyńyz ba?

– Mynandaı jaǵdaıdy eskerýimiz qajet. Osy ýaqytqa deıin bizge jetken tas bitikter túgel emes, biraq jurnaǵy qaldy. Ulttyq ıdeologııamyzdy aıqyndaıtyn kóptegen jádiger dúnıeler joıylǵan. Orta ǵasyrda arabtyń áskerbasy ál-Múslım Kýteıba qazirgi qazaqtyń jerinen bastap, Qashqarǵa deıingi aralyqtaǵy tas bitikterdi myńdaǵan qolmen birneshe jyl qatarynan typ-typyl etip qurtty. Óıtkeni mań dala tas bitikterge toly bolatyn. Bul – kóshpeli qazaqtyń saıası sanasy men azamattyq ustanymyn, otanshyldyq sezimin tárbıeleıtin qasıetti qural edi. Ushqan qustyń qanaty talatyn ushy-qıyrsyz aýmaqta tas bitikten turatyn dala kitaphanasy qazaqtan basqa jer betinde salystyrarlyq birde-bir halyqta bolǵan joq. Ol – tek ǵana kitaphana emes, ári muraǵatymyz, ári murajaıymyz edi. Tas bitikterge jer tarpyǵan tulparmen seıil quryp, kózben kórip, oqyǵan-toqyǵanyn qolmen ustap, dana babalardyń alaqanynyń taby qalǵan energııasyn boıyna sińirip, rýhtanyp qaıtatyn sol kezdiń oǵylandary. Dala memleketiniń óz zańy bar. Kim bolsa, soǵan bitik tastyń jumysymen aınalysýǵa ruqsat berilmegen. Tek abyzdar ǵana ulttyq múdde turǵysynan súzgiden ótken shynaıy aqparatty jazý-syzýmen shuǵyldanǵan. Jazý degendi erekshe qaster tutqan. Qazir kitap taralymmen dúken sórelerinde turady. Qalaǵan kitabyńdy jata-jastana oqýyńa, qulaǵyńa tyǵyp qoıyp tyńdaýyńa múmkindik bar. Ol kezde tas bitikke arnaıy óz aıaǵyńmen barýyń kerek-tuǵyn. Sol tas bitikten búgingi qaǵaz kitap, zamanaýı elektrondy nusqasyna deıin adamzat mádenıeti damýdyń evolıýııalyq uzaq jolynan ótti. Aqparatty taratyp jáne saqtaıtyn quraldyń satylap sapalyq ósýi tehnologııalyq jasampazdyqqa baılanysty. Demek, bul saladaǵy zamanaýı tehnologııalyq jetistiktiń bas tuǵyry – tas bitik, ıakı tas kitap ekenin umytpaǵan lazym. Álemdegi ilki jazýlardyń biri de sol – bizdiń rýna tańbalarymen bádizdelgen. Tarıhyn tasqa jazǵan eldiń urpaǵymyz. Alaıda IX-X ǵasyrlarda dáýirlep turǵan qaǵanatymyzdyń saıası daǵdarysqa túskeni málim. Dál osy kóshpeli qaǵanattyń osal tusyn sátti paıdalanǵan arabtar shapqynshylyǵy aıaýsyz boldy. Qazaq dalasyna arabtardyń ıslam dinin engizýi – tasqa jazylǵan ǵajaıyp eskertkishterimiz ben muralarymyzdy joıý, tóltýma rýna tańbasymen saýattanǵandardy birin qaldyrmaı qyrǵynǵa ushyratýmen júzege asty. Bálkim, Talas boıynan tabylǵan rýnıka tańbasymen bádizdelgen on tas bitik – ál-Múslım Kýteıbanyń joryǵy kezinde kózge túspeı, qaltarysta qalyp qoıǵan, Qudaıdyń bizge jasaǵan syıy bolar. Jádigerdiń taǵy biri – Qazaqstannyń brendi sanalatyn, bizdiń jyl sanaýymyzdan burynǵy V ǵasyrdaǵy tarıhı-arheologııalyq sırek qundylyq – Esikten tabylǵan Altyn Adam janyndaǵy kúmis tostaǵandaǵy jazý. Jer-Ana qoınyna jasyrylǵan baǵzy eskertkish qazynamyz álide tabylary shúbásiz. Arabtyń aıaǵy tımegen ata-babamyzdyń qonystanǵan mekeni búgingi Mońǵolııa óńirinde aspan asty, jer ústinde myńdaǵan jyl boıy jel-quzdyń ótinde turyp syry ketse de, synyn joǵaltpaǵan tas bitikterimiz ben músin ónerimiz tunyp tur. Býmyn qaǵan, Istemi qaǵan, Bilge qaǵan, Kúltegin, Tonuquq, Móde qaǵan, Attıla [Attyly], t.b. máńgi tasqa jazylǵan qany taza dana babalarymyzdyń rýhynyń aldynda qazaq taǵzym etip, kóshe, dańǵyl, gúlzar, eskertkish músinin ornatýǵa, derekti, kórkem fılmder, bóbekterge arnalǵan mýltfılm daıyndaýǵa aqyly jetpeı otyr. Sol baıaǵy jat jurttyń aýyzǵa salyp bergen XV ǵasyrda memleketin qaıta tiktegen Qazaq handyǵynan tarıhyn bastaýdy áıteýir, jańylmaı toty qustaı qaıtalap keledi. Bul – Qazaqstanda tarıhı sananyń saýyǵýy tasbaqanyń júrisindeı baıaý qozǵalýyna dálel.

«Ulystyń uly kúni» degen tirkesti qazaqtan ózge birde-bir tórúktildes elderden kezdestirmeısiz. Jer júzindegi alǵashqy jazýlardyń biregeıi rýnıka desek, sol «rýnıka» sóziniń shyǵýy «rý», «ulys» uǵymdarymen astasady. Rýlardyń konfederaııasy – ulys. Ulystyń uly kúni – kishi-girim rýlyq memleketterdiń birigýiniń sımvoly.

Sebebi dál osy kúni, ıaǵnı 21-nen 22-ne qaraǵan shaqta Kún kalendary boıynsha aspan deneleri bastapqy núktesine kelip, jańa ıkl bastalady. Ahmet Baıtursynuly bizdiń ádebı tilimizdi qalpyna keltirýge ólsheýsiz úles qosty. Ahańnyń qazaq termınologııasyna sińirgen eńbegi úshin altynnan eskertkish qoısa da, artyq emes. Basqa jurttar bizdi «mıllat» dep jazyp, osy ataýdy sózdik qorjynymyzǵa engizýge baryn saldy. Sol dáýirdegi ádebı tildiń ózinde arab-parsy sózderi mıdaı aralasyp, tórúktik sózdik qorymyzdyń berekesi qashty. Ahań til tazalyǵy men mádenıetine barynsha kóńil bóldi. Ol «mıllattyń» ornyna ózimizdiń «ulyt», «ulys» ataýyn sózdik qorymyzǵa qaıta oraltty. Imperııa óz múddesi turǵysynan álipbıdi ózgertkende sıngarmonızm zańdylyǵy boıynsha jazylatyn «ulyt» sózinen «y» dybysyn alyp tastap, onyń aıtylý áýezdiligin buzdy. Óktem ımperııa Ahmetter sheıit bolǵan soń orfografııany qaıta-qaıta ózgertip, qazaq tilin aqsatýǵa tyrysty. Tildegi áýez ben áýendi alyp tastaý arqyly adamnyń psıhologııasyna keri áser týdyryp, qazaq sóziniń energetıkalyq qýatyn solǵyndatý saıasaty júrgizildi. Bóriniń ulýy negizinde týyndaǵan «ulyt» pen «ulys» sózderi sınonım. Biz – bóriniń qaısarlyǵy men aqyldylyǵyna, márttigi men shydamdylyǵyna, sezimtaldyǵy men tabandylyǵyna eliktegenbiz, osy minezderin boıymyzǵa sińirgenbiz. Sebebi tórt túlik mal sharýashylyǵyn kásip etken kóshpeli qazaqtyń bóri eń basty opponenti. Sondyqtan bizdiń jurt bórini ábden zerttegen. Sonan da bolar bóri bizdiń totemdik-atamyz. Ulysý degen uǵym bar. Uıalas qasqyrlar áldebir qaýip-qater tóngende, uzaq saparǵa shyǵar aldynda ulyp uıalastaryn shaqyrady. «Ulys» sóziniń ekinshi maǵynasy birigý degendi bildiredi. Naýryz aıyn tas bitikte «Ilki aı», ıaǵnı «Birinshi aı» dep atady. Ulystyń uly kúni ulan-ǵaıyr qazaq dalasynda eki ret toılanady. Munyń sebebi Aı kúntizbesi boıynsha jyl basyndaǵy ilki aıdyń 14-de aı tolyp, jańasy bastalady. Mine, dál osy kúni aspan deneleri óziniń bastapqy núktesine kelip, bir ıkl aıaqtalyp, jańasy bastalady. Qazaqstannyń batys ólkesindegi qazaqtar Ulystyń uly kúnin naýryz aıynyń 14-de meıramdaý álige deıin dástúrden qalǵan joq. Ekinshi – Kún kúntizbesi boıynsha Ulystyń uly kúnin, ıakı Jańa jyldy toılaý osy aıdyń 22-ne sáıkes keledi. Naýryz – bizdiń tilimizge orta ǵasyrdyń ishinde engen kirme sóz. Tórúk tildes ult pen ulys arasynda kázirgi “Naýryz” meıramyn “Ulystyń uly kúni” dep tóltýma ataýyn tek qazaq qana saqtap qalǵan. Qanshama bılik pen senim, qoǵamdyq-saıası, mádenı-rýhanı ıdeologııalyq ustanym ózgerse de “Ulystyń uly kúni” tilimizde jarysa qoldanylyp, san alýan tıym salynsa da halyqtyń jadynda qaıta jańǵyryp búginge jetti.

Ulystyń uly kúniniń qoǵamdyq-áleýmettik mańyzy – kóshpeli el tabıǵattyń qatal syny aýyr qystan soń ulan-ǵaıyr aýmaqtaǵy shashyla qonǵan rýlardyń bir-birimen qýanysa qaýyshýy, máre-sáre bop kórisýi, birligi men tatýlyǵy, jarastyǵy men yqpaldastyǵynyń rámizindeı ataýly meıram. Bul ulysý – Eýrazııa keńistigin mekendegen tili men dúnıetanymy, salt-sanasy men dástúri ortaq rýlardyń konfederaııasyna negiz bolǵan, ıaǵnı QazaQ etnosynyń birtutastyǵyn aıqyndaǵan este joq óte ejelgi dáýirden syr shertetin qasıetti kún. Qazaq bir-birine bul kúni tilek bildirgende – Ulys oń bolsyn, aq mol bolsyn! – dep urandaıdy. Mundaǵy “ulys” dep otyrǵany álgi jan-jaqtan jamyrasyp bas qosqan múddeles rýlardyń birligi men tutastyǵyn sıpattaıtyn, ıdeologııalyq yntymaǵynyń belgisi.

Etnograftarymyz naq osy kúnge qatysty qanshama ulttyq rásimderdi hatqa túsirdi. Degenmen, olardyń ejelgi grafıkamyzdy bilmeıtindigi «ulys» uǵymyn taldaýǵa kedergisin tıgizdi. Sondaı-aq, biz «naýryz kóje» dep júrgen ulttyq taǵamymyzdyń negizgi ataýy – tileý kóje. Asty isher sátte «nıet etilgen tilekter qabyl bolady» degen senim bolǵan. Tileý kójege qosylatyn jeti túrli dámniń ózindik fılosofııasy bar. Tirshiliktiń eń kishkentaı belgisi jasýshadan bastap, kók pen jerge deıin jeti qabattan turady. Jeti ataǵa deıin qyz alyspaǵandyqtan ultymyzda qan aýrýlary kezdespeıdi. Demek, jeti sany tabıǵat zańdylyǵyna negizdelgen. Bul meıramnyń fılosofııalyq-dúnıetanymdyq qyryn kórsetedi, ómirsheńdigin áıgileıdi. Sonyń aıasynda ulttyq ónerimiz ben ulttyq oıyndarymyz oryn alady.

– Ejelgi rýna jazýyna jappaı kóshý, ony mektep pen joǵary oqýoryndarynda oqytý máselesi ǵalymdar tarapynan oqtyn-oqtyn qozǵalypjúr. Osy jóninde ne deısiz?

– Qazirgi kezde ál-Farabı atyndaǵy Qazaq ulttyq ýnıversıtetindegi jýrnalıstıka fakýltetiniń bir top stýdentteri bitik jazýlaryn táp-táýir meńgerip aldy. Izdenip, zeıin qoıǵan adamǵa bul sonshalyqty kúrdeli jazý emestigi aıdan anyq. Babalarymyz irgetasyn qalaǵan, qanymyzda bar rýnıka qaıta qoldanysqa ener kún týaryna senemin. Soǵan bárimiz qyzmet etýimiz kerek. Óz jazýymyz, óz tarıhymyz bar el ekenimizdi álemge áıgileý qajet. Nege “ál-Farabı atyndaǵy Qazaq ulttyq ýnıversıteti” ataýyn rýnamen jazbasqa:

Sonda memleketimizdegi bilim men ǵylymnyń, tárbıeniń qara shańyraǵy tóltýma tańbamyzben bádizdelgen mańdaıshadaǵy jazýǵa stýdentter men ustazdardyń kózi úırener edi. Shet elden ýnıversıtetke issaparmen kelgen ǵalymdar, tájirıbe aýysýǵa kelýshi stýdentter men magıstranttar, joǵary mártebeli qonaqtar rýna tańbasymen bádizdelgen mańdaıshadaǵy jazýdan qazaq ultynyń jasampazdyq rýhy men adamzat mádenıetine qosqan erekshe úlesi bar ekenin paıymdary shúbásiz. Áıtpese kelim-ketim shet eldik qonaqtyń qarasy kóp ekeni belgili, olardyń ýnıversıtet mańdaıshasynan ishteı áseri “bireýdiń mádenıetin paıdalanǵan masyl ult eken ǵoı” degen túsinikte qalmasyna kim kepil. Demek, tóltýma jazýdy mańdaıshaǵa shyǵarý – tól mádenıetińdi jarnamalaý, ulttyq múddeńniń saltanat qurýy. Bul  – tektilerdiń ilimi, danalardyń ǵylymy. Sonymen qatar, Alash qaıratkerleriniń ómiri men eńbegin oqý oryndarynda oqytýdy tıisti deńgeıde qolǵa almaı otyrmyz. Qazir bos maqtan kóp. Al shyn maqtanýǵa tıis dúnıelerimiz «jabýly qazan» kúıinde qalyp tur.

– Óte erte zamannan-aq tasqa oıyp sýret salǵan, balbal tastardyń negizinde músin ónerimen shuǵyldanǵan qazaqtyń XIX ǵasyrdaǵy keıbir iri tulǵalarynyń áli kúnge bet-beınesin aıqyndaı almaı otyrǵan jaıymyz bar. Munyń syry nede?

– Qazaq – tasty qamyrsha ılegen, órkendegen jasampaz el bolǵan. Tastyń pishinin keltirip, bádizdeý aldynda kedir-budyryn tegisteýdi jazý deıdi. Óńdelgen soń tasqa piship mátinniń tańbalaryn salady. Osy úderistiń tolyq daıyn bolýyn bitik dep ataǵan. Orystyń «pıshý», «pechat» degeni bizdiń «pishýden» alynǵan. Islam dini qazaq jerine alǵash kelgende sýret salýǵa tyıym salyndy. Sonyń kesirinen kóp murany saqtaı almadyq. Ejelgi dáýirdi biren-saran ǵalymdar zerttep júr. Tarıhı muramyz kimge kerek? Keleshek urpaqqa qajet. Basqa jurttyń aldynda uıalmaı, «bizde as iship, aıaq bosatyp qana qoımaı adamzat mádenıetine qosqan úlesimiz bar» dep kórsetýge kerek. Qazirdiń ózinde keıbir dinı dúmsheler ejelgi dáýirdi zertteıtin ǵalymdardyń sońyna túsip, kústánalaıdy.

Imperııanyń tómpeshi ótip ketken be, áli rýhanı esimizdi jııa almaı kelemiz. Kónbistenip ketkenimiz sonsha – ózimizdiń tól tarıhymyzǵa múlde bet burǵymyz kelmeıdi. Aldyńǵy aq patsha, keıingi keńes ókimeti zamanynda jerimizge annan qashqan, munnan qashqan qany buzylǵan qıyq qulaqtardy, teksizderdi qonystandyrý saıasaty júrgizildi. Qyzyl ımperııa ártúrli ulttardy elge deportaııalap, ulttyq ádet-ǵurpymyzdy, salt-sanamyzdy, tilimizdi buzýǵa umtyldy. Balbal tastarymyzdyń kóbin sol tyń ıgerý naýqanyn jeleý etip jer betinen joıyp jiberdi. Arabtar sýret, músin ónerine tyıym salǵan soń, qulpytastar paıda boldy. Qulpytas – aqparatty tastyń pishini men tańba arqyly kupııalap qoıǵan, ıaǵnı qulypqa salǵan jazý.

Buryn dana qaǵandar men el qorǵaǵan esil erlerge, dańqty batyrlarǵa arnaıy músin qoıyp, eskertkishke kórsetken erlikterin baıandaǵan. Bıik tulǵalardyń ólimine kúnniń kózi óshkendeı qaıǵyrǵan. Aspandaǵy kúndi ónerdiń tilimen jerge túsirgen. Mońǵolııa óńirinde kúnniń kózi beınelengen qorǵandar jıi ushyrasady.

– Batyrlyqqa úndeıtin, ulttyq rýhty kóteretin tasqa jazylǵan jyrlarymyzdyń mańyzy men mazmuny týraly aıtyp berseńiz.

– 2-3 jyl buryn Kúltegin, Tonuquq eskertkishterin kórip qaıttym. Mundaı jazýy bar ult baqytty.

“Úze kók teńri asra ıaǵyz ıer qylyntýqda ekin ara kisi oǵly qylynmys. Kisi oǵlýnta úze echúm apam Býmyn qaǵan, Istemi qaǵan olýrmysh. Olýrpan tórúk býdýnyń ilin tórúsin týta bermis iti bermis.

Tórt býlyń qop ıaǵy ermis. Sú súlepen tórt býlýńdaqy býdýnyǵ qop almys, qop baz qylmys, bashlyǵyǵ ıúkúntúrmis, tizligig sókúrmis. Ilgerú Qadyrqan ıyshqa tegi, kerú Temir Qapyǵqa tegi qontýrmys” (KTú., 1, 2.).

“Ústinde kók aspan, astynda qońyr jer jaratylǵanda, ekeýiniń arasynda kisi oǵly qylynǵan. Kisi oǵylynda [bu dúnıede ómir súrgen adamdardyń qatarynan] joǵary turǵan Býmyn qaǵan men Istemi qaǵan atalarym ǵumyr keshti. Tórt buryshtyń barlyǵy jaý edi. Tórt buryshtaǵy [jaýmen] soǵysyp, basy baryn júgindirgen, tizesi baryn búktirgen, ilgeri Qadyrqan ústirtine deıin, keri Temir Qaqpaǵa deıin qondyrdy”.  Bul realdy dúnıe jaratylǵan dáýirden tikeleı júrgizgen tarıhı reportajdaı áser qaldyrady. Ókinishtisi, S.E.Malov aýdarmasynda osy joldardyń maǵynalyq astaryn jetik túsinbegendikten sóılemniń aqparattyq mazmuny aýytqyǵan. Bul mátindi oqyǵanda boıyńdy maqtanysh bılep, rýhtanaryń sózsiz.  Mońǵolııa aımaǵynda, tipti Mańǵystaý óńirinde bóritastar men qoıtastar áli saqtalǵan. Muqııat qarasaq, Kúltegin eskertkishiniń basynan da bóri beınesin ańǵaramyz. Bul – ata-babany kókke kóterý. Qazaq tórge shyǵarsa da, tóbesine eshkimdi shyǵarmaǵan.  Munyń ózi batyrǵa tán jomarttyq, márttik minezderdiń nyshany. Soǵys – ómir men ólimniń arpalysy. Jer kólemi boıynsha álemde toǵyzynshy oryndy alamyz. Ol – babalardyń qanymenen jetken baılyq. Qazaqta “Jaqsy áke – jaman balaǵa qyryq jyl azyq” degen naqyl bar. Jeri joq el – jetim. Daǵdarys jahandy qınap tur. Asyp-tasqan óńdirisimiz bolmasa da, jerimizdegi tabıǵı baılyq kózi arqasynda qıynshylyq kórmeı kelemiz. Onyń da taýsylatyn ýaqyty bolady.

– Bir áńgimeńizde «Qazaqtyń Mekkesi – Hantáńiri bolýy qajet» dep qaldyńyz…

– Alataýdyń áýelgi aty – Táńirtaq. Islamnyń kelýine baılanysty Táńirge baılanysty ataýlardyń bári ózgertildi. Táńir dininde sholastıkalyq soqyr senim joq, adam men tabıǵat arasyndaǵy úılesimge qurylǵan. Tilimizdegi kókti julma, sýǵa qoqys tastama, qumyrsqanyń ıleýin buzba, kúldi baspa, taǵysyn taǵy saqtalǵan yrym-syrymdar o bastaǵy Táńir dininiń ustanymdary. Bizdegi teolog ǵalymdar bul týraly syńarjaq pikirde.

Táńirtaqtyń bıik shyńy – Hantáńiri. Hantáńiri jerdegi Qudaıdyń belgisi. Qazaqtyń “Qudirettiń kúshin kórem deseń, taýǵa bar” deýi beker aıtylmaǵan. Ejelgi dáýirde Hantáńiri ısi tórúktiń sıynatyn qasıetti oryny bolǵan.

Qazaqtyń úsh júzi – uly júz, orta júz, kishi júz osy Hantáńirine baılanysty belgilengen.Hantáńiriniń aınalasyndaǵy qazaqtar – uly júz, onan arǵysy – orta júz, shettegisi – kishi júz.

Áńgimelesken Arman ÁÝBÁKIR