امانقوس مەكتەپ-تەگى، فيلولوگيا عىلىمىنىڭ كانديداتى، دوتسەنت، تورۇكتانۋشى:
– «ناۋرىز» ءسوزىن «ۇلىستىڭ ۇلى كۇنى»، «ۇلىس كۇنى» دەپ وزگەرتۋ جونىندە باستاما كوتەرىپ ءجۇرسىز. الەمنىڭ 50-دەن استام ەلى وسى مەيرامدى تويلايدى. «ناۋرىز» سولاردىڭ كوپشىلىگىنە ورتاق ءسوز. ءسىزدىڭ باستاماڭىز – جاھاندىق اتاۋدان باس تارتۋ ەمەس پە?
– ءسوز – ماگيا. ەگەر وزىمىزدە باردى مەنسىنبەي وزگە جۇرتتىڭ ءسوزىن قولدانساق، سول ەلدىڭ مادەنيەتىن قابىلداعان بولامىز. جىلدىڭ باسى سانالاتىن مەيرامدى ەجەلدەن قازاق «ۇلىستىڭ ۇلى كۇنى» دەيدى. پارسىنىڭ «ناۋرىز» اتاۋى قازاققا كەلگەنگە دەيىن دە جۇرتىمىز جىل باسى رەتىندە تويلاعان. ويتكەنى كوشپەلى قازاق تىرشىلىگى: جاز – جايلاۋ، كۇز – كۇزەۋ، قىس – قىستاۋ، كوكتەم – كوكتەۋ – جىلدىڭ ءتورت مەزگىلىن ەكولوگيالىق ءتيىمدى پايدالانعان. كوشپەلى ءومىر سالتى تابيعاتپەن قويىنداس ءومىر سۇرگەن سوڭ اسپان دەنەلەرىنىڭ سىرىنا وتە-موتە قانىق بولدى. دالا استرونومدارى اسپان دەنەلەرىنىڭ قوزعالىسىن ءجىتى باقىلاپ، ومىردە تاجىريبەدەن تۋعان تۇجىرىمىنا سۇيەندى. «ۇل[ى]ت»، «ۇلىس» ۇعىمى ءبىزدىڭ ەجەلگى توتەمدىك نانىم-سەنىمىمىزدەن قالىپتاسقان بورىلىك داۋىردەن باستاۋ الادى.
تاۋەلسىزدىكپەن بىرگە ءتول مەيرامىمىزدى قايتا جاڭعىرتتىق. ەندەشە، كەز كەلگەن سالاداعى ءتولتۋما اتاۋلارىمىزدى قايتارۋىمىز قاجەت. ۇلتتىڭ دەربەستىگىن، ەرەكشەلىگىن بىلدىرەتىن بارلىق ماڭىزدى ەلەمەنتتەر: امانداسۋدان باستاپ، اتى-ءجونىمىزدى رەسمي دۇرىس تاڭبالاۋ، مەملەكەتتىك رامىزدەرگە دەيىنگى كىلتتى سوزدەر ءتولتۋما اتاۋدان قۇرالۋى ءتيىس. بۇل ءبىزدىڭ وركەنيەتىمىزدى، مادەنيەتىمىزدى، جاسامپازدىعىمىزدى، مەملەكەت بولعانىمىزدى كۋالىككە تارتىپ، دالەلدەيتىن وسىنداي بايىرعى اتاۋلارىمىز. ەندى ءتول اتاۋلارىمىز ۇمىت قالىپ، شەتتەن كەلگەن سوزدەردى پايدالانىپ ءجۇرمىز.
احمەت بايتۇرسىنۇلىنىڭ «ءسوزى جوعالعان جۇرتتىڭ ءوزى دە جوعالادى» دەۋىندە گاپ بار. بۇل نەگىزى تەرمينولوگ عالىمداردىڭ قاتەلىگى. تەرمينكومدا جۇمىس ىستەيتىن عالىمداردىڭ كاسىبي بىلىكسىزدىگى مەن ورەسىزدىگىنەن ۇلتتىق مۇددەمىزگە نۇقسان كەلەتىن كەمشىلىكتەر جىبەرىلدى. «ناۋرىز» ءسوزى بىزگە ورتا عاسىردا پارسىدان ەندى. پارسىلار بولماسا، قازاق وسى تويدى تويلاماس پا ەدى؟! «ۇلىستىڭ ۇلى كۇنى» دەگەن مەيرامنىڭ اتاۋىن قازاقتا بىلمەيتىن جان جوق. مەملەكەتتىك بيلىك ۋىستان شىعىپ كەتكەن داۋىردە «ۇلىستىڭ ۇلى كۇنى» دەپ رەسمي تويلاۋعا ەرىك بەرمەگەنى تۇسىنىكتى جايت. كەڭەس وكىمەتى تۇسىندا ءتىپتى، «ءدىني مەيرام» دەپ تيىم سالعانى دا ءمالىم عوي. بۇحار جىراۋ بابامىز: «جار باسىنا ءۇي تىكپە، داۋىل سوقسا، ءۇي كەتەر; جاتقا تىزگىن بەرمەڭىز، جالامەنەن باس كەتەر» دەمەدى مە؟! ۇلتتىڭ مەيرامى تۇگىل قازاقتىڭ ارى بولعان التىن باستى ازاماتتارىمىز ناقاقتان-ناقاق اتىلىپ، اسىلىپ، ميلليونداعان بەيكۇنا جاندار اشتان قاتىرىلىپ، سۇيەگى كومۋسىز دالادا شاشىلىپ قالعانى – بۇحار بابامىز ايتقانداي، بيلىكتىڭ تىزگىنىن جاتقا ۇستاتقاننىڭ قىرسىعى. ءوز بيلىگىمىز وزىمىزدەن سۋسىعان داۋىردە قاسيەت تۇتقاننىڭ بارىنەن ايىرىلدىق. ەندى سول ولقىلىقتىڭ ورنىن تولتىرىپ، وشكەنىمىز جانىپ، جوعالتقانىمىزدى تۇگەندەۋ ۇستىندەمىز. بۇل الاۋىزدىقتان تاپقان تاريحتىڭ بىزگە بەرگەن قاتاڭ ساباعى. سوندىقتان ونى ءالسىن-ءالى قىمىز پىسكەندەي قايتالاپ، ەسكە ءتۇسىرىپ تۇرۋ پارىز.
– ەجەلگى جازبالارىمىزدان «ۇلىس كۇنىنە» بايلانىستى قانداي دا ءبىر تىڭ دەرەكتەردى كەزدەستىرە الدىڭىز با؟
– مىنانداي جاعدايدى ەسكەرۋىمىز قاجەت. وسى ۋاقىتقا دەيىن بىزگە جەتكەن تاس بىتىكتەر تۇگەل ەمەس، بىراق جۇرناعى قالدى. ۇلتتىق يدەولوگيامىزدى ايقىندايتىن كوپتەگەن جادىگەر دۇنيەلەر جويىلعان. ورتا عاسىردا ارابتىڭ اسكەرباسى ءال-ءمۇسليم كۋتەيبا قازىرگى قازاقتىڭ جەرىنەن باستاپ، قاشقارعا دەيىنگى ارالىقتاعى تاس بىتىكتەردى مىڭداعان قولمەن بىرنەشە جىل قاتارىنان تىپ-تىپىل ەتىپ قۇرتتى. ويتكەنى ماڭ دالا تاس بىتىكتەرگە تولى بولاتىن. بۇل – كوشپەلى قازاقتىڭ ساياسي ساناسى مەن ازاماتتىق ۇستانىمىن، وتانشىلدىق سەزىمىن تاربيەلەيتىن قاسيەتتى قۇرال ەدى. ۇشقان قۇستىڭ قاناتى تالاتىن ۇشى-قيىرسىز اۋماقتا تاس بىتىكتەن تۇراتىن دالا كىتاپحاناسى قازاقتان باسقا جەر بەتىندە سالىستىرارلىق بىردە-ءبىر حالىقتا بولعان جوق. ول – تەك عانا كىتاپحانا ەمەس، ءارى مۇراعاتىمىز، ءارى مۇراجايىمىز ەدى. تاس بىتىكتەرگە جەر تارپىعان تۇلپارمەن سەيىل قۇرىپ، كوزبەن كورىپ، وقىعان-توقىعانىن قولمەن ۇستاپ، دانا بابالاردىڭ الاقانىنىڭ تابى قالعان ەنەرگياسىن بويىنا ءسىڭىرىپ، رۋحتانىپ قايتاتىن سول كەزدىڭ وعىلاندارى. دالا مەملەكەتىنىڭ ءوز زاڭى بار. كىم بولسا، سوعان بىتىك تاستىڭ جۇمىسىمەن اينالىسۋعا رۇقسات بەرىلمەگەن. تەك ابىزدار عانا ۇلتتىق مۇددە تۇرعىسىنان سۇزگىدەن وتكەن شىنايى اقپاراتتى جازۋ-سىزۋمەن شۇعىلدانعان. جازۋ دەگەندى ەرەكشە قاستەر تۇتقان. قازىر كىتاپ تارالىممەن دۇكەن سورەلەرىندە تۇرادى. قالاعان كىتابىڭدى جاتا-جاستانا وقۋىڭا، قۇلاعىڭا تىعىپ قويىپ تىڭداۋىڭا مۇمكىندىك بار. ول كەزدە تاس بىتىككە ارنايى ءوز اياعىڭمەن بارۋىڭ كەرەك-تۇعىن. سول تاس بىتىكتەن بۇگىنگى قاعاز كىتاپ، زاماناۋي ەلەكتروندى نۇسقاسىنا دەيىن ادامزات مادەنيەتى دامۋدىڭ ەۆوليۋتسيالىق ۇزاق جولىنان ءوتتى. اقپاراتتى تاراتىپ جانە ساقتايتىن قۇرالدىڭ ساتىلاپ ساپالىق ءوسۋى تەحنولوگيالىق جاسامپازدىققا بايلانىستى. دەمەك، بۇل سالاداعى زاماناۋي تەحنولوگيالىق جەتىستىكتىڭ باس تۇعىرى – تاس بىتىك، ياكي تاس كىتاپ ەكەنىن ۇمىتپاعان لازىم. الەمدەگى ىلكى جازۋلاردىڭ ءبىرى دە سول – ءبىزدىڭ رۋنا تاڭبالارىمەن بادىزدەلگەن. تاريحىن تاسقا جازعان ەلدىڭ ۇرپاعىمىز. الايدا IX-X عاسىرلاردا داۋىرلەپ تۇرعان قاعاناتىمىزدىڭ ساياسي داعدارىسقا تۇسكەنى ءمالىم. ءدال وسى كوشپەلى قاعاناتتىڭ وسال تۇسىن ءساتتى پايدالانعان ارابتار شاپقىنشىلىعى اياۋسىز بولدى. قازاق دالاسىنا ارابتاردىڭ يسلام ءدىنىن ەنگىزۋى – تاسقا جازىلعان عاجايىپ ەسكەرتكىشتەرىمىز بەن مۇرالارىمىزدى جويۋ، ءتولتۋما رۋنا تاڭباسىمەن ساۋاتتانعانداردى ءبىرىن قالدىرماي قىرعىنعا ۇشىراتۋمەن جۇزەگە استى. بالكىم، تالاس بويىنان تابىلعان رۋنيكا تاڭباسىمەن بادىزدەلگەن ون تاس بىتىك – ءال-ءمۇسليم كۋتەيبانىڭ جورىعى كەزىندە كوزگە تۇسپەي، قالتارىستا قالىپ قويعان، قۇدايدىڭ بىزگە جاساعان سىيى بولار. جادىگەردىڭ تاعى ءبىرى – قازاقستاننىڭ برەندى سانالاتىن، ءبىزدىڭ جىل ساناۋىمىزدان بۇرىنعى V عاسىرداعى تاريحي-ارحەولوگيالىق سيرەك قۇندىلىق – ەسىكتەن تابىلعان التىن ادام جانىنداعى كۇمىس توستاعانداعى جازۋ. جەر-انا قوينىنا جاسىرىلعان باعزى ەسكەرتكىش قازىنامىز الىدە تابىلارى ءشۇباسىز. ارابتىڭ اياعى تيمەگەن اتا-بابامىزدىڭ قونىستانعان مەكەنى بۇگىنگى موڭعوليا وڭىرىندە اسپان استى، جەر ۇستىندە مىڭداعان جىل بويى جەل-قۇزدىڭ وتىندە تۇرىپ سىرى كەتسە دە، سىنىن جوعالتپاعان تاس بىتىكتەرىمىز بەن ءمۇسىن ونەرىمىز تۇنىپ تۇر. بۋمىن قاعان، ىستەمى قاعان، بىلگە قاعان، كۇلتەگىن، تونۇقۇق، مودە قاعان، اتتيلا [اتتىلى]، ت.ب. ماڭگى تاسقا جازىلعان قانى تازا دانا بابالارىمىزدىڭ رۋحىنىڭ الدىندا قازاق تاعزىم ەتىپ، كوشە، داڭعىل، گۇلزار، ەسكەرتكىش ءمۇسىنىن ورناتۋعا، دەرەكتى، كوركەم فيلمدەر، بوبەكتەرگە ارنالعان مۋلتفيلم دايىنداۋعا اقىلى جەتپەي وتىر. سول باياعى جات جۇرتتىڭ اۋىزعا سالىپ بەرگەن XV عاسىردا مەملەكەتىن قايتا تىكتەگەن قازاق حاندىعىنان تاريحىن باستاۋدى ايتەۋىر، جاڭىلماي توتى قۇستاي قايتالاپ كەلەدى. بۇل – قازاقستاندا تاريحي سانانىڭ ساۋىعۋى تاسباقانىڭ جۇرىسىندەي باياۋ قوزعالۋىنا دالەل.
«ۇلىستىڭ ۇلى كۇنى» دەگەن تىركەستى قازاقتان وزگە بىردە-ءبىر تورۇكتىلدەس ەلدەردەن كەزدەستىرمەيسىز. جەر جۇزىندەگى العاشقى جازۋلاردىڭ بىرەگەيى رۋنيكا دەسەك، سول «رۋنيكا» ءسوزىنىڭ شىعۋى «رۋ»، «ۇلىس» ۇعىمدارىمەن استاسادى. رۋلاردىڭ كونفەدەراتسياسى – ۇلىس. ۇلىستىڭ ۇلى كۇنى – كىشى-گىرىم رۋلىق مەملەكەتتەردىڭ بىرىگۋىنىڭ سيمۆولى.
سەبەبى ءدال وسى كۇنى، ياعني 21-نەن 22-نە قاراعان شاقتا كۇن كالەندارى بويىنشا اسپان دەنەلەرى باستاپقى نۇكتەسىنە كەلىپ، جاڭا تسيكل باستالادى. احمەت بايتۇرسىنۇلى ءبىزدىڭ ادەبي ءتىلىمىزدى قالپىنا كەلتىرۋگە ولشەۋسىز ۇلەس قوستى. احاڭنىڭ قازاق تەرمينولوگياسىنا سىڭىرگەن ەڭبەگى ءۇشىن التىننان ەسكەرتكىش قويسا دا، ارتىق ەمەس. باسقا جۇرتتار ءبىزدى «ميللات» دەپ جازىپ، وسى اتاۋدى سوزدىك قورجىنىمىزعا ەنگىزۋگە بارىن سالدى. سول داۋىردەگى ادەبي ءتىلدىڭ وزىندە اراب-پارسى سوزدەرى ميداي ارالاسىپ، تورۇكتىك سوزدىك قورىمىزدىڭ بەرەكەسى قاشتى. احاڭ ءتىل تازالىعى مەن مادەنيەتىنە بارىنشا كوڭىل ءبولدى. ول «ميللاتتىڭ» ورنىنا ءوزىمىزدىڭ «ۇلىت»، «ۇلىس» اتاۋىن سوزدىك قورىمىزعا قايتا ورالتتى. يمپەريا ءوز مۇددەسى تۇرعىسىنان ءالىپبيدى وزگەرتكەندە سينگارمونيزم زاڭدىلىعى بويىنشا جازىلاتىن «ۇلىت» سوزىنەن «ى» دىبىسىن الىپ تاستاپ، ونىڭ ايتىلۋ اۋەزدىلىگىن بۇزدى. وكتەم يمپەريا احمەتتەر شەيىت بولعان سوڭ ورفوگرافيانى قايتا-قايتا وزگەرتىپ، قازاق ءتىلىن اقساتۋعا تىرىستى. تىلدەگى اۋەز بەن اۋەندى الىپ تاستاۋ ارقىلى ادامنىڭ پسيحولوگياسىنا كەرى اسەر تۋدىرىپ، قازاق ءسوزىنىڭ ەنەرگەتيكالىق قۋاتىن سولعىنداتۋ ساياساتى جۇرگىزىلدى. ءبورىنىڭ ۇلۋى نەگىزىندە تۋىنداعان «ۇلىت» پەن «ۇلىس» سوزدەرى سينونيم. ءبىز – ءبورىنىڭ قايسارلىعى مەن اقىلدىلىعىنا، مارتتىگى مەن شىدامدىلىعىنا، سەزىمتالدىعى مەن تاباندىلىعىنا ەلىكتەگەنبىز، وسى مىنەزدەرىن بويىمىزعا سىڭىرگەنبىز. سەبەبى ءتورت تۇلىك مال شارۋاشىلىعىن كاسىپ ەتكەن كوشپەلى قازاقتىڭ ءبورى ەڭ باستى وپپونەنتى. سوندىقتان ءبىزدىڭ جۇرت ءبورىنى ابدەن زەرتتەگەن. سونان دا بولار ءبورى ءبىزدىڭ توتەمدىك-اتامىز. ۇلىسۋ دەگەن ۇعىم بار. ۇيالاس قاسقىرلار الدەبىر قاۋىپ-قاتەر تونگەندە، ۇزاق ساپارعا شىعار الدىندا ۇلىپ ۇيالاستارىن شاقىرادى. «ۇلىس» ءسوزىنىڭ ەكىنشى ماعىناسى بىرىگۋ دەگەندى بىلدىرەدى. ناۋرىز ايىن تاس بىتىكتە «ىلكى اي»، ياعني «ءبىرىنشى اي» دەپ اتادى. ۇلىستىڭ ۇلى كۇنى ۇلان-عايىر قازاق دالاسىندا ەكى رەت تويلانادى. مۇنىڭ سەبەبى اي كۇنتىزبەسى بويىنشا جىل باسىنداعى ىلكى ايدىڭ 14-دە اي تولىپ، جاڭاسى باستالادى. مىنە، ءدال وسى كۇنى اسپان دەنەلەرى ءوزىنىڭ باستاپقى نۇكتەسىنە كەلىپ، ءبىر تسيكل اياقتالىپ، جاڭاسى باستالادى. قازاقستاننىڭ باتىس ولكەسىندەگى قازاقتار ۇلىستىڭ ۇلى كۇنىن ناۋرىز ايىنىڭ 14-دە مەيرامداۋ الىگە دەيىن داستۇردەن قالعان جوق. ەكىنشى – كۇن كۇنتىزبەسى بويىنشا ۇلىستىڭ ۇلى كۇنىن، ياكي جاڭا جىلدى تويلاۋ وسى ايدىڭ 22-نە سايكەس كەلەدى. ءناۋرىز – بىزدىڭ تىلىمىزگە ورتا عاسىردىڭ ىشىندە ەنگەن كىرمە ءسوز. تورۇك تىلدەس ۇلت پەن ۇلىس اراسىندا كازىرگى “ناۋرىز” مەيرامىن “ۇلىستىڭ ۇلى كۇنى” دەپ ءتولتۋما اتاۋىن تەك قازاق قانا ساقتاپ قالعان. قانشاما بيلىك پەن سەنىم، قوعامدىق-ساياسي، مادەني-رۋحاني يدەولوگيالىق ۇستانىم وزگەرسە دە “ۇلىستىڭ ۇلى كۇنى” تىلىمىزدە جارىسا قولدانىلىپ، سان الۋان تيىم سالىنسا دا حالىقتىڭ جادىندا قايتا جاڭعىرىپ بۇگىنگە جەتتى.
ۇلىستىڭ ۇلى كۇنىنىڭ قوعامدىق-الەۋمەتتىك ماڭىزى – كوشپەلى ەل تابيعاتتىڭ قاتال سىنى اۋىر قىستان سوڭ ۇلان-عايىر اۋماقتاعى شاشىلا قونعان رۋلاردىڭ ءبىر-بىرىمەن قۋانىسا قاۋىشۋى، مارە-سارە بوپ كورىسۋى، بىرلىگى مەن تاتۋلىعى، جاراستىعى مەن ىقپالداستىعىنىڭ رامىزىندەي اتاۋلى مەيرام. بۇل ۇلىسۋ – ەۋرازيا كەڭىستىگىن مەكەندەگەن ءتىلى مەن دۇنيەتانىمى، سالت-ساناسى مەن ءداستۇرى ورتاق رۋلاردىڭ كونفەدەراتسياسىنا نەگىز بولعان، ياعني قازاق ەتنوسىنىڭ بىرتۇتاستىعىن ايقىنداعان ەستە جوق وتە ەجەلگى داۋىردەن سىر شەرتەتىن قاسيەتتى كۇن. قازاق ءبىر-بىرىنە بۇل كۇنى تىلەك بىلدىرگەندە – ۇلىس وڭ بولسىن، اق مول بولسىن! – دەپ ۇراندايدى. مۇنداعى “ۇلىس” دەپ وتىرعانى الگى جان-جاقتان جامىراسىپ باس قوسقان مۇددەلەس رۋلاردىڭ بىرلىگى مەن تۇتاستىعىن سيپاتتايتىن، يدەولوگيالىق ىنتىماعىنىڭ بەلگىسى.
ەتنوگرافتارىمىز ناق وسى كۇنگە قاتىستى قانشاما ۇلتتىق راسىمدەردى حاتقا ءتۇسىردى. دەگەنمەن، ولاردىڭ ەجەلگى گرافيكامىزدى بىلمەيتىندىگى «ۇلىس» ۇعىمىن تالداۋعا كەدەرگىسىن تيگىزدى. سونداي-اق، ءبىز «ناۋرىز كوجە» دەپ جۇرگەن ۇلتتىق تاعامىمىزدىڭ نەگىزگى اتاۋى – تىلەۋ كوجە. استى ىشەر ساتتە «نيەت ەتىلگەن تىلەكتەر قابىل بولادى» دەگەن سەنىم بولعان. تىلەۋ كوجەگە قوسىلاتىن جەتى ءتۇرلى ءدامنىڭ وزىندىك فيلوسوفياسى بار. تىرشىلىكتىڭ ەڭ كىشكەنتاي بەلگىسى جاسۋشادان باستاپ، كوك پەن جەرگە دەيىن جەتى قاباتتان تۇرادى. جەتى اتاعا دەيىن قىز الىسپاعاندىقتان ۇلتىمىزدا قان اۋرۋلارى كەزدەسپەيدى. دەمەك، جەتى سانى تابيعات زاڭدىلىعىنا نەگىزدەلگەن. بۇل مەيرامنىڭ فيلوسوفيالىق-دۇنيەتانىمدىق قىرىن كورسەتەدى، ومىرشەڭدىگىن ايگىلەيدى. سونىڭ اياسىندا ۇلتتىق ونەرىمىز بەن ۇلتتىق ويىندارىمىز ورىن الادى.
– ەجەلگى رۋنا جازۋىنا جاپپاي كوشۋ، ونى مەكتەپ پەن جوعارى وقۋورىندارىندا وقىتۋ ماسەلەسى عالىمدار تاراپىنان وقتىن-وقتىن قوزعالىپجۇر. وسى جونىندە نە دەيسىز؟
– قازىرگى كەزدە ءال-فارابي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىندەگى جۋرناليستيكا فاكۋلتەتىنىڭ ءبىر توپ ستۋدەنتتەرى بىتىك جازۋلارىن ءتاپ-ءتاۋىر مەڭگەرىپ الدى. ىزدەنىپ، زەيىن قويعان ادامعا بۇل سونشالىقتى كۇردەلى جازۋ ەمەستىگى ايدان انىق. بابالارىمىز ىرگەتاسىن قالاعان، قانىمىزدا بار رۋنيكا قايتا قولدانىسقا ەنەر كۇن تۋارىنا سەنەمىن. سوعان ءبارىمىز قىزمەت ەتۋىمىز كەرەك. ءوز جازۋىمىز، ءوز تاريحىمىز بار ەل ەكەنىمىزدى الەمگە ايگىلەۋ قاجەت. نەگە ء“ال-فارابي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتى” اتاۋىن رۋنامەن جازباسقا:
سوندا مەملەكەتىمىزدەگى ءبىلىم مەن عىلىمنىڭ، تاربيەنىڭ قارا شاڭىراعى ءتولتۋما تاڭبامىزبەن بادىزدەلگەن ماڭدايشاداعى جازۋعا ستۋدەنتتەر مەن ۇستازداردىڭ كوزى ۇيرەنەر ەدى. شەت ەلدەن ۋنيۆەرسيتەتكە ىسساپارمەن كەلگەن عالىمدار، تاجىريبە اۋىسۋعا كەلۋشى ستۋدەنتتەر مەن ماگيسترانتتار، جوعارى مارتەبەلى قوناقتار رۋنا تاڭباسىمەن بادىزدەلگەن ماڭدايشاداعى جازۋدان قازاق ۇلتىنىڭ جاسامپازدىق رۋحى مەن ادامزات مادەنيەتىنە قوسقان ەرەكشە ۇلەسى بار ەكەنىن پايىمدارى ءشۇباسىز. ايتپەسە كەلىم-كەتىم شەت ەلدىك قوناقتىڭ قاراسى كوپ ەكەنى بەلگىلى، ولاردىڭ ۋنيۆەرسيتەت ماڭدايشاسىنان ىشتەي اسەرى “بىرەۋدىڭ مادەنيەتىن پايدالانعان ماسىل ۇلت ەكەن عوي” دەگەن تۇسىنىكتە قالماسىنا كىم كەپىل. دەمەك، ءتولتۋما جازۋدى ماڭدايشاعا شىعارۋ – ءتول مادەنيەتىڭدى جارنامالاۋ، ۇلتتىق مۇددەڭنىڭ سالتانات قۇرۋى. بۇل – تەكتىلەردىڭ ءىلىمى، دانالاردىڭ عىلىمى. سونىمەن قاتار، الاش قايراتكەرلەرىنىڭ ءومىرى مەن ەڭبەگىن وقۋ ورىندارىندا وقىتۋدى ءتيىستى دەڭگەيدە قولعا الماي وتىرمىز. قازىر بوس ماقتان كوپ. ال شىن ماقتانۋعا ءتيىس دۇنيەلەرىمىز «جابۋلى قازان» كۇيىندە قالىپ تۇر.
– وتە ەرتە زاماننان-اق تاسقا ويىپ سۋرەت سالعان، بالبال تاستاردىڭ نەگىزىندە ءمۇسىن ونەرىمەن شۇعىلدانعان قازاقتىڭ XIX عاسىرداعى كەيبىر ءىرى تۇلعالارىنىڭ ءالى كۇنگە بەت-بەينەسىن ايقىنداي الماي وتىرعان جايىمىز بار. مۇنىڭ سىرى نەدە؟
– قازاق – تاستى قامىرشا يلەگەن، وركەندەگەن جاسامپاز ەل بولعان. تاستىڭ ءپىشىنىن كەلتىرىپ، بادىزدەۋ الدىندا كەدىر-بۇدىرىن تەگىستەۋدى جازۋ دەيدى. وڭدەلگەن سوڭ تاسقا ءپىشىپ ءماتىننىڭ تاڭبالارىن سالادى. وسى ۇدەرىستىڭ تولىق دايىن بولۋىن بىتىك دەپ اتاعان. ورىستىڭ «پيشۋ»، «پەچات» دەگەنى ءبىزدىڭ «پىشۋدەن» الىنعان. يسلام ءدىنى قازاق جەرىنە العاش كەلگەندە سۋرەت سالۋعا تىيىم سالىندى. سونىڭ كەسىرىنەن كوپ مۇرانى ساقتاي المادىق. ەجەلگى ءداۋىردى بىرەن-ساران عالىمدار زەرتتەپ ءجۇر. تاريحي مۇرامىز كىمگە كەرەك؟ كەلەشەك ۇرپاققا قاجەت. باسقا جۇرتتىڭ الدىندا ۇيالماي، «بىزدە اس ءىشىپ، اياق بوساتىپ قانا قويماي ادامزات مادەنيەتىنە قوسقان ۇلەسىمىز بار» دەپ كورسەتۋگە كەرەك. قازىردىڭ وزىندە كەيبىر ءدىني دۇمشەلەر ەجەلگى ءداۋىردى زەرتتەيتىن عالىمداردىڭ سوڭىنا ءتۇسىپ، كۇستانالايدى.
يمپەريانىڭ تومپەشى ءوتىپ كەتكەن بە، ءالى رۋحاني ەسىمىزدى جيا الماي كەلەمىز. كونبىستەنىپ كەتكەنىمىز سونشا – ءوزىمىزدىڭ ءتول تاريحىمىزعا مۇلدە بەت بۇرعىمىز كەلمەيدى. الدىڭعى اق پاتشا، كەيىنگى كەڭەس وكىمەتى زامانىندا جەرىمىزگە اننان قاشقان، مۇننان قاشقان قانى بۇزىلعان قيىق قۇلاقتاردى، تەكسىزدەردى قونىستاندىرۋ ساياساتى جۇرگىزىلدى. قىزىل يمپەريا ءارتۇرلى ۇلتتاردى ەلگە دەپورتاتسيالاپ، ۇلتتىق ادەت-عۇرپىمىزدى، سالت-سانامىزدى، ءتىلىمىزدى بۇزۋعا ۇمتىلدى. بالبال تاستارىمىزدىڭ كوبىن سول تىڭ يگەرۋ ناۋقانىن جەلەۋ ەتىپ جەر بەتىنەن جويىپ جىبەردى. ارابتار سۋرەت، ءمۇسىن ونەرىنە تىيىم سالعان سوڭ، قۇلپىتاستار پايدا بولدى. قۇلپىتاس – اقپاراتتى تاستىڭ ءپىشىنى مەن تاڭبا ارقىلى كۇپيالاپ قويعان، ياعني قۇلىپقا سالعان جازۋ.
بۇرىن دانا قاعاندار مەن ەل قورعاعان ەسىل ەرلەرگە، داڭقتى باتىرلارعا ارنايى ءمۇسىن قويىپ، ەسكەرتكىشكە كورسەتكەن ەرلىكتەرىن بايانداعان. بيىك تۇلعالاردىڭ ولىمىنە كۇننىڭ كوزى وشكەندەي قايعىرعان. اسپانداعى كۇندى ونەردىڭ تىلىمەن جەرگە تۇسىرگەن. موڭعوليا وڭىرىندە كۇننىڭ كوزى بەينەلەنگەن قورعاندار ءجيى ۇشىراسادى.
– باتىرلىققا ۇندەيتىن، ۇلتتىق رۋحتى كوتەرەتىن تاسقا جازىلعان جىرلارىمىزدىڭ ماڭىزى مەن مازمۇنى تۋرالى ايتىپ بەرسەڭىز.
– 2-3 جىل بۇرىن كۇلتەگىن، تونۇقۇق ەسكەرتكىشتەرىن كورىپ قايتتىم. مۇنداي جازۋى بار ۇلت باقىتتى.
“ۇزە كوك تەڭرى اسرا ياعىز يەر قىلىنتۋقدا ەكىن ارا كىسى وعلى قىلىنمىس. كىسى وعلۋنتا ۇزە ەچۇم اپام بۋمىن قاعان، ىستەمى قاعان ولۋرمىش. ولۋرپان تورۇك بۋدۋنىڭ ءىلىن ءتورۇسىن تۋتا بەرمىس ءىتى بەرمىس.
ءتورت بۋلىڭ قوپ ياعى ەرمىس. ءسۇ سۇلەپەن ءتورت بۋلۋڭداقى بۋدۋنىع قوپ المىس، قوپ باز قىلمىس، باشلىعىع يۇكۇنتۇرمىس، تىزلىگىگ سوكۇرمىس. ىلگەرۇ قادىرقان يىشقا تەگى، كەرۇ تەمىر قاپىعقا تەگى قونتۋرمىس” (كتۇ.، 1, 2.).
“ۇستىندە كوك اسپان، استىندا قوڭىر جەر جاراتىلعاندا، ەكەۋىنىڭ اراسىندا كىسى وعلى قىلىنعان. كىسى وعىلىندا [بۇ دۇنيەدە ءومىر سۇرگەن ادامداردىڭ قاتارىنان] جوعارى تۇرعان بۋمىن قاعان مەن ىستەمى قاعان اتالارىم عۇمىر كەشتى. ءتورت بۇرىشتىڭ بارلىعى جاۋ ەدى. ءتورت بۇرىشتاعى [جاۋمەن] سوعىسىپ، باسى بارىن جۇگىندىرگەن، تىزەسى بارىن بۇكتىرگەن، ىلگەرى قادىرقان ۇستىرتىنە دەيىن، كەرى تەمىر قاقپاعا دەيىن قوندىردى”. بۇل رەالدى دۇنيە جاراتىلعان داۋىردەن تىكەلەي جۇرگىزگەن تاريحي رەپورتاجداي اسەر قالدىرادى. وكىنىشتىسى، س.ە.مالوۆ اۋدارماسىندا وسى جولداردىڭ ماعىنالىق استارىن جەتىك تۇسىنبەگەندىكتەن سويلەمنىڭ اقپاراتتىق مازمۇنى اۋىتقىعان. بۇل ءماتىندى وقىعاندا بويىڭدى ماقتانىش بيلەپ، رۋحتانارىڭ ءسوزسىز. موڭعوليا ايماعىندا، ءتىپتى ماڭعىستاۋ وڭىرىندە ءبورىتاستار مەن قويتاستار ءالى ساقتالعان. مۇقيات قاراساق، كۇلتەگىن ەسكەرتكىشىنىڭ باسىنان دا ءبورى بەينەسىن اڭعارامىز. بۇل – اتا-بابانى كوككە كوتەرۋ. قازاق تورگە شىعارسا دا، توبەسىنە ەشكىمدى شىعارماعان. مۇنىڭ ءوزى باتىرعا ءتان جومارتتىق، مارتتىك مىنەزدەردىڭ نىشانى. سوعىس – ءومىر مەن ءولىمنىڭ ارپالىسى. جەر كولەمى بويىنشا الەمدە توعىزىنشى ورىندى الامىز. ول – بابالاردىڭ قانىمەنەن جەتكەن بايلىق. قازاقتا “جاقسى اكە – جامان بالاعا قىرىق جىل ازىق” دەگەن ناقىل بار. جەرى جوق ەل – جەتىم. داعدارىس جاھاندى قيناپ تۇر. اسىپ-تاسقان ءوڭدىرىسىمىز بولماسا دا، جەرىمىزدەگى تابيعي بايلىق كوزى ارقاسىندا قيىنشىلىق كورمەي كەلەمىز. ونىڭ دا تاۋسىلاتىن ۋاقىتى بولادى.
– ءبىر اڭگىمەڭىزدە «قازاقتىڭ مەككەسى – ءحانتاڭىرى بولۋى قاجەت» دەپ قالدىڭىز…
– الاتاۋدىڭ اۋەلگى اتى – تاڭىرتاق. يسلامنىڭ كەلۋىنە بايلانىستى تاڭىرگە بايلانىستى اتاۋلاردىڭ ءبارى وزگەرتىلدى. ءتاڭىر دىنىندە سحولاستيكالىق سوقىر سەنىم جوق، ادام مەن تابيعات اراسىنداعى ۇيلەسىمگە قۇرىلعان. تىلىمىزدەگى كوكتى جۇلما، سۋعا قوقىس تاستاما، قۇمىرسقانىڭ يلەۋىن بۇزبا، كۇلدى باسپا، تاعىسىن تاعى ساقتالعان ىرىم-سىرىمدار و باستاعى ءتاڭىر ءدىنىنىڭ ۇستانىمدارى. بىزدەگى تەولوگ عالىمدار بۇل تۋرالى سىڭارجاق پىكىردە.
تاڭىرتاقتىڭ بيىك شىڭى – ءحانتاڭىرى. ءحانتاڭىرى جەردەگى قۇدايدىڭ بەلگىسى. قازاقتىڭ “قۇدىرەتتىڭ كۇشىن كورەم دەسەڭ، تاۋعا بار” دەۋى بەكەر ايتىلماعان. ەجەلگى داۋىردە ءحانتاڭىرى ءيسى تورۇكتىڭ سيىناتىن قاسيەتتى ورىنى بولعان.
قازاقتىڭ ءۇش ءجۇزى – ۇلى ءجۇز، ورتا ءجۇز، كىشى ءجۇز وسى حانتاڭىرىنە بايلانىستى بەلگىلەنگەن.ءحانتاڭىرىنىڭ اينالاسىنداعى قازاقتار – ۇلى ءجۇز، ونان ارعىسى – ورتا ءجۇز، شەتتەگىسى – كىشى ءجۇز.
اڭگىمەلەسكەن ارمان اۋباكىر
