Aziia men Europa qūrlyqtarynyŋ tüiısken kındıgınde oryn tepken keŋ-baitaq qazaq jerı ejelden türlı mädenietterdıŋ dialogyna, integrasiialyq bailanystyŋ altyn köpırıne arqau bolyp keledı. Al Şyǧys pen Batystyŋ arasyn bailanystyrǧan Ūly Jıbek jolynyŋ Jetısudy jaǧalap, Saryarqa men Betpaqdalany boilai, Qazaqstandy basyp ötuı, tıpten, öz aldyna bölek şejıre. Şyǧysynan mūsylmandyq türkılık jäne arab-parsylyq, odan qaldy, dını bölek qytai-moŋǧol mädenietterı, batystan slaviandyq orys, ukrain, poliak mädenietterımen qatar, katoliktık europalyq örkeniet qazaq mädenietımen bıte qainasyp, bızdıŋ tılımız ben dılımızdı, ädebietımız ben önerımızdı baiyta tüstı.
Būǧan qazaq tılındegı kırme sözderdıŋ köptıgı, etnografiiasy men folkloryndaǧy syrttan engen qūndylyqtardyŋ san-aluandyǧy, tranzittı aimaqtaǧy ūlt retınde elıktegıştıgı men qarym-qatynasqa beiımdıgı dälel.
Protoqazaqtar tarihyna qatysty «Tarihtyŋ atasy» atanǧan Gerodottyŋ, Orhon-Enisei syna jazulary men köne Qytaidyŋ jazba derekterı, orta ǧasyrlardaǧy äl-Farabi babamyzdyŋ «Şyǧys Aristotelı» atanuy, jalpy, qazaq aqyn-jyraularynyŋ tuyndylaryna Omar Haiam, Firdousi, Şamsi, Saǧdi siiaqty şyǧys şaiyrlarynyŋ yqpal etuı, islam qaǧidalarynyŋ qazaq filosofiiasymen yqpaldasuy da ūltymyzdyŋ erte zamannan mädeni-ruhani almasuǧa beiım ekenın aiǧaqtai tüsedı.
Bır ökınıştısı, osynau ūlan-ǧaiyr keŋıstıktı jailaǧan Qazaq Elı syrtqy jaulardyŋ şapqynşylyǧynan köz aşpai, halqy qyrylyp, qalalary qirap, mädeni-ruhani tūrǧydan küizelıstı köp kördı… Būl turaly euraziialyq ideiasymen tanymal ǧalym L.N. Gumilev «Drevniaia Rus i Velikaia step» atty eŋbegınde «Stranno, no dolgoe vremia schitalos, chto narody Evraziiskoi stepi, v osobennosti kochevye, ne imeli sobstvennogo kulturnogo razvitiia, sobstvennoi istorii i uj obiazatelno – originalnogo iskusstva. Raskopki na Altae, v Mongolii i Sibiri pokazali, chto iskusstvo evraziiskih narodov suşestvovalo, istoriia ih nyne napisana, prochtennye teksty pokazali nalichie peredovoi filosofskoi literatury, a folklor zafiksiroval originalnye siujety. Vse u nih bylo, no malo chto sohranilos» dep atap körsetedı (L.N.Gumilev «Drevniaia Rus i Velikaia step» // http://gumilevica.tripod.com/ARGS/args101.htm/). Būl qazaqtardyŋ bas sauǧalap, Resei patşalyǧyna qosyluyna mäjbür etken tarihi-saiasi faktorlardyŋ bırı edı.
Qazaqtar Resei patşalyǧyna qaraǧannan bastap ūlt mädenietıne batystyŋ yqpaly arta bastady. Säikesınşe, qazaqy mädeni almasudyŋ dästürı aǧartuşylyq däuırı atanǧan HIH ǧasyrda osy ürdıste jalǧasyn tapty. Būl kezeŋde körşıles Reseide A.Puşkin, M.Lermontov, N.Gogol, F.Dostoevskii, L.Tolstoi, G.Potanin, A.Chehov, V.Belinskii, İ.Krylov, A.Gersen, N.Chernyşevskii, t.b. ukraindardan T.Şevchenko, P.Kuliş, poliaktardan A.Miskevich, Iý.Slovaskii, A.Iаnuşkevich, G.Zelinskii, Z.Krasinskii, R.Dmovskii, al qazaq jerınde Mahambet Ötemısūly, Şoqan Uälihanov, Abai Qūnanbaev, Ybyrai Altynsarin, Şäkärım Qūdaiberdiev syndy ūly aqyn-jazuşylar men oişyldar danagöi şyǧarmaşylyǧymen tanylǧan edı. Abai Puşkin men Lermontovtyŋ öleŋderın qazaq tılıne audaryp, olardyŋ şyǧarmaşylyǧyn qazaq halqyna körkemdıkpen jetkızse, Şoqan Uälihanov Dostoevskiimen dos retınde hat almasyp, P.S.Semenov-Tian-Şanskiimen, G.Potaninmen tyǧyz aralasty. Y.Altynsarin Tolstoi men Krylovtyŋ şyǧarmalaryn qazaqşaǧa audaryp, Potaninmen dos boldy.
Öz kezegınde, A.Puşkin 1833 jyly qyrküiek aiynda I Nikolai patşanyŋ rūqsatymen «Pugachev tarihy» jäne «Kapitan qyzy» atty şyǧarmalaryna material jinau üşın Orynbor arqyly Oralǧa kelıp, qazaqtardyŋ tūrmys-tırşılıgımen tanysyp, olardyŋ ädebietı, önerı, mädenietı turaly maǧlūmat jinaǧan. Zertteuşı N.Juanyşbekovtyŋ körsetuınşe, ol tıpten Mahambetpen kezdesıp, odan «Qozy Körpeş – Baian sūlu» turaly jyrdyŋ audarmasyn jazyp alǧan (Djuanyşbekov Nurbolat. Svet Puşkina v Kazahstane / Uchebnoe posobie. – Almaty: İskander, 2000.132 s./). G.Potanin qyzmet babymen qazaq jerınde bıraz bolyp, qazaq ziialy qauymymen dostyq qarym-qatynasta bolǧan. Ukrain T.Şevchenko Qazaqstanǧa jer audarylyp kelıp, özınıŋ şyǧarmaşylyǧymen otandyq tarihymyzda ızın qaldyrdy. Al poliak A.Iаnuşkevich 1841 jyly Ombyǧa köşıp kelıp, 1842 jyldan bastap Sıbır qyrǧyzdarynyŋ şekaralyq basqarmasynda qyzmet ettı. Qazaq jerın köp aralap, qazaq tılın üirendı. 1846 jyly Qazaqstan tarihy üşın qūndylyǧy zor sanalatyn «Sıbırge sapardyŋ kündelıgı» atty eŋbegın jazdy.
Sondyqtan da bügıngı qazaqstandyqtar özderınıŋ tarihy men mädenietın qūrmettegen, onyŋ qadır-qasietıne jetken, tiısınşe baǧalaǧan şetel azamattary turaly ūdaiy süiıspenşılıkpen, airyqşa yqylaspen auyzǧa alady. Solardyŋ aldyŋǧy legınde poliak halqynyŋ adal perzentterı Adam Miskevich, Gustav Zelinskii, Adolf Iаnuşkevich sekıldı ädebiet pen mädeniettıŋ, qoǧam qairatkerlerı de bary anyq. Būlardyŋ qai-qaisy da HIH ǧasyrdaǧy qazaq qoǧamynyŋ jai-küiı, ädet-ǧūrpy, salt-sanasy men dästürı turaly tanymdy şyǧarmalar jazyp, keiıngı ūrpaqqa qaldyrǧan.
Äsırese, A.Iаnuşkevich pen G.Zelinskiidıŋ mūralary Qazaq dalasynyŋ bolmys-bıtımın, ondaǧy tynys-tırşılıktı bılsem, darhan Dala tarihynyŋ syryna qanyqsam deitın oqyrman üşın ülken olja bolǧany sözsız. Sondyqtan da bız eŋ aldymen osy attary atalyp otyrǧan kısılerdıŋ ışınen Adolf Iаnuşkevichtıŋ tūlǧasy turaly az-kem tılge tiek etıp, oi qorytsaq degen nietımız bar.
Jastaiynan töŋırektegı qūbylysqa oilana köz jügırtıp özınşe pıkır tüie bılgen Adolf Iаnuşkevich kışkentai kezınen-aq äigılı Tadeuş Kostiuşkonyŋ köterılısı turaly maǧlūmattarǧa qanyq bolyp östı. Ol poliak halqynyŋ osynau asyl perzentınıŋ ūlaǧatty ömırı men öz elınıŋ täuelsızdıgı jolyndaǧy küresınde basyn bäigege tıkken Kostiuşkonyŋ erlıgıne elıktei bıldı. Kezınde Vinnisy gimnaziiasyn üzdık bıtırgen ol keiınırek Vilno universitetınıŋ tıl-ädebiet fakultetınde oqidy. Osy jyldary jas patriottyŋ Adam Miskevich basqarǧan studentterdıŋ astyrtyn ūiymyna degen erekşe ıltipaty paida bolady. Būl ūiym revoliusiialyq qozǧalystyŋ basşylarymen, tıptı orys dekabristerımen de bailanysy bolǧany mälım («Qazaq Sovet Ensiklopediiasy», Qazaq Sovet Ensiklopediiasynyŋ Bas redaksiiasy, 12-tom, 1978 j., 542-b.).
Adolf Iаnuşkevich universitettı bıtırıp özınıŋ tuǧan jerıne, ösken ortasyna oralǧannan soŋ da onyŋ revoliusiialyq ruhtaǧy ärıptesterımen bailanysy üzılmegen edı. Osy tūsta ol özınıŋ şyǧarmaşylyq belsendılıgımen de oqyrman qauymǧa tanyla bastaǧan bolatyn. Aitalyq, 1821 jyly «Dziennik Wilenski» dep atalatyn jurnalda «Meliton jäne Evelina» dep atalatyn sentimentaldy poemasy jaryq kördı. Adam Miskevichtıŋ tvorchestvosyn qasterleuşılerdıŋ sanatynan tabylǧan ol keiın Podolede onyŋ poeziiasyn belsendı türde nasihattauşysy atandy.
1826 jyly A.Iаnuşkevich Kamensedegı Azamattyq sot jönındegı bas palatada deputat bolyp qyzmet atqardy. Alaida keiınırek densaulyǧyna bailanysty būl qyzmetten şyǧyp, emdelu maqsatynda Germaniiada, Oŋtüstık Fransiiada, İtaliiada boldy. Osy kezderı ol Rimde saiahatşylap jürgen A.Miskevichpen jäne A.Odynspen kezdesedı.
1830 jyly qyrküiek aiynda elge qaita oralyp, Qaraşa köterılısıne qatysady. Osy kezde ol qaqtyǧys sätınde jaralanyp, tūtqynǧa tüsedı. 1832 jylǧy 4-nauryzdaǧy sot ükımımen ölım jazasyna kesılıp, keiın būl ükım onyŋ Sıbırge jer audaryluyna almastyrylady. Sonymen qosa, ol dvoriandyq ataǧynan aiyrylyp, bükıl dünie-mülkı tärkılenedı.
Mıne, osy kezden bastap, naqtylap aitqanda, 1833 jyldary Adolf Iаnuşkevichtıŋ ejelgı Qazaq jerındegı özınıŋ jazasyn öteuge bailanysty aidy-aiǧa, jyldy-jylǧa almastyrǧan ömır kezeŋı bastalady. Alǧaşynda, özınıŋ jaza öteu künderın Tobylda bastaǧan ol keiınırek, dälırek aitqanda, 1835 jyly Esılge auystyrady. Özımen bırge elden aldyrǧan şaǧyn da bolsa kıtaphanasyn äkeledı. Sol kıtaptarmen bırge mūnda alystan Europadan äkelıngen merzımdı basylymdar da bar edı. Osy kıtaphana Iаnuşkevich sekıldı özge de jer audarylǧandardyŋ ruhani qazyna būlaǧyna ainalyp, jazasyn öteuşılerdıŋ jiı bas qosatyn, äŋgıme-düken qūratyn mekenı bolady.
Esılde Iаnuşkevich G.Zelinskiimen, A.Odoevskiimen kezdesedı. Keiın belgılı bolǧanyndai, poliak ädebietınıŋ körnektı ökılı G.Zelinskii Iаnuşkevichtıŋ yqpalymen ataqty «Qazaq», «Dala» poemalaryn jazǧan. Būl poemada sol kezdegı qazaq tūrmysy men ömırınen mol maǧlūmat aluǧa bolady. Romantikalyq sarynda jazylǧan dastannyŋ artyqşylyǧy sol Europa oqyrmandary qazaq dalasynyŋ bolmysyn, onyŋ tabiǧaty men taǧdyryn baǧamdai, baǧalai alatyndai äserde bolatyny sözsız («Qazaq Sovet Ensiklopediiasy», Qazaq Sovet Ensiklopediiasynyŋ Bas redaksiiasy, 4-tom, 1974j., 596-597b.b.). A.Odoevskii Iаnuşkevichtıŋ özıne de bırneşe jyr joldaryn arnaǧan.
Iаnuşkevich 1841 jyly Omsk qalasyna qonys audarady. Mūnda ol Omby ölkelık sotynda keŋse qyzmetın atqaruşy bolady. Keiın «Sıbır qyrǧyzdarynyŋ» Şekaralyq basqarmasyna auysady. 1845 jyldan bastap Adolf Iаnuşkevich Şekara bastyǧy general Vişnevskiidıŋ qūramynda Orta jüz, Ūly jüz mekendegen ölkelerdı aralady. Söitıp jürıp ol qazaq tılın bır kısıdei-aq meŋgerdı. Onyŋ ūlan-baitaq qazaq jerınen körgenderı men bılgenderı keiınnen özı jazǧan kündelıkterı men hattarynda marjandai tızılıp jatty. Iаnuşkevichtıŋ jazyp qaldyrǧan kündelıkterı men hattary Qazaqstan tarihyn zertteuşıler üşın ülken derektık mänı zor mūraǧat bolyp tabylyp keledı. 1853 jyly ol Perm guberniiasyndaǧy Nijnii Tagilge qonys audaryp, qaladaǧy bırınşı kıtaphananyŋ bırınşı kıtaphanaşysy atanǧan bolatyn. Būl kıtaphana kezınde äigılı A.Karamzinnıŋ jäne bırneşe Oral zauyttarynyŋ iesı, graf A.Demidovtıŋ baǧbanşysynyŋ ökımımen aşylǧan edı.
Qūdai bergen ǧūmyrynyŋ köbın jazasyn öteu üşın aidauda ötkızgen A.Iаnuşkevich 1856 jyly bilıktıŋ raqymymen tuǧan ölkesıne oralady da, al kelesı jyly qaitys bolady.
A.Iаnuşkevichtıŋ qazaq jerındegı ǧūmyr sapary 1848 jyldan bastalyp özı qaitys bolǧan 1957 jyldyŋ 1jyly kemıne deiın öttı desek, onyŋ şyǧarmaşylyǧynyŋ da denı osy kezeŋge arnalǧan. Saiahatşynyŋ «Kündelıkter men hattar» dep atalatyn kıtabynda onyŋ qazaq jerın bükıl jan-tänımen körıp bıluge tyrysqany aiqyn aŋǧarylady. Onyŋ jazbalarynan tek qana özı körıp bılgen jaǧdaiattardy tızbelep qana qoimai, ärbır qūbylysqa özınşe baǧa berıp, oi tüiuge, pıkır qorytuǧa qūlşynatyndyǧy baiqalady. Bız qazır Qazaqstan Respublikasyndaǧy memlekettık tıl – qazaq tılınıŋ bolaşaǧy, onyŋ qazırgı damuy men jai-japsary turaly köbırek jazyp, ony äŋgıme arqauyna ainaldyryp jürgenımız anyq. Būl turaly arnaiy zaŋ qabyldanyp, pälenbai ret qauly-qararlarǧa qol qoiyldy. Dürkın-dürkın jinalystar ötıp, aqparat qūraldarynda pıkır-saiystar ötıp jatatyndyǧy taǧy şyndyq.
Al A.Iаnuşkevich 1848 jyly 17-mamyrda ınısıne jazǧan hatynda qazaq tılınıŋ qanşalyqty ömırşeŋdıgı turaly pıkırlerıne keltırılgen derekterıne qairan qalasyz. Saiahatşy özı toqtaǧan Semei qalasyndaǧy tıldık ahualǧa az-kem toqtala kelıp, bylai deidı: «Joŋǧarlardyŋ qiraǧan eskı qalalardyŋ ornyna salynǧan Semeide 7 myŋǧa tarta tūrǧyn bar, olardyŋ köbı tatarlar, taşkenttıkter, būqarlyqtar. Sondyqtan şırkeu bıreu, al meşıt altau nemese jeteu. Qazaq tılı barlyq jerde derlık qoldanylady. Tıptı mūndaǧy sän-saltanaty asqan reseilıkterdıŋ teŋ jartysy, bızdıŋ äielderımızdıŋ fransuzşa söileitınındei, osy tılde erkın söileidı» (Iаnuşkevich Adolf «Kündelıkter men hattar». Almaty, «Jalyn», 1979 j., 23-b.). Demek, ejelgı qazaq jerınde keŋestık-totalitarlyq jüiege deiın qazaq tılınıŋ qanşalyqty märtebede bolǧanyn osy pıkırden-aq aiqyn aŋǧaruǧa bolady.
Al saiahatşy osy jyldyŋ 22-mamyrynda ınısı Iаnuariǧa jazǧan hatynda isı qazaq äuletınıŋ özderınıŋ ädet-ǧūrpynda tazalyq pen mädeniettılıkke qanşama män beretındıgıne köŋıl audarady. Mysal keltıreiık. Ädettegıdei jolauşylar keşkı tamaqqa otyrady, sondaǧy bolǧan jaitty saiahatşy bylaişa baiandaidy: «Qazaqtyŋ ädet-ǧūrpyn jetık bıletın Viktor bır erejenı būzǧan üşın menı tamaq üstınde edäuır söktı. Men onymen qabattasa qūiylǧan su astyna qolymdy tosyppyn. Türegelıp emes, jürelei otyryp, ärqaisysymyz jeke-jeke juuymyz kerek eken. Men mūny bılmeppın. Menı ūiatqa qaldyrǧan taǧy bır qatem: qomaǧailanyp tabaqqa tüse jazdap, ettıŋ süiegın müje bastappyn. Şynynda, ärbır körgendı adam beldıgıne bailap jüretın pyşaǧymen äuelı onyŋ etın turauy kerek eken» (Iаnuşkevich Adolf «Kündelıkter men hattar». Almaty, «Jalyn», 1979 j., 30-b.). Baiqap qarasaŋyz, A. Iаnuşkevichtıŋ osynau jazbalarynan ejelgı qazaq dalasyndaǧy tazalyq pen ädeptılıkke qanşalyqty män berılıp kelgendıgın aŋǧaru qiyn emes.
Bız osy künı ışımdık pen şylymdy adam densaulyǧynyŋ basty jauy dep aityp ta, jazyp ta kelemız. Al HIH ǧasyrda osyǧan dala qazaǧynyŋ pıkırı, közqarasy qandai boldy degenge myna bır dialog jauap berse kerek:
«Keşkı tamaqtan keiın bız sigar tartyp edık, qazaq jıgıtı:
– Sen ne tartyp tūrsyŋ? – dep sūrady Viktordan.
– Sigar tartyp tūrmyn.
– Sigar degenıŋ nemene?
– Būratylǧan temekı.
– Onyŋ qūny qanşa?
– 5 tiyn.
– Künıne sen būnyŋ qanşasyn tartasyŋ?
– Kei-keide 15.
– Qairan aqylsyzym-ai! Odan da sen būl aqşaŋdy qaltaŋa sala berseŋ ǧoi.
Būl aşy şyndyqqa qaitaratyn jauap ta joq edı» (Iаnuşkevich Adolf «Kündelıkter men hattar». Almaty, «Jalyn», 1979 j., 31-b.).
Osy dialogtan dala qazaǧynyŋ oi-örısı bügınde ekı künnıŋ bırınde aitylatyndai köp mäselege naryqtyq ölşemmen qarai bıletındıgı aiqyn aŋǧarylady.
A. Iаnuşkevich Qaq jailauyn kesıp öte jürıp, qazaq tūrmysynyŋ sän-saltanaty men özındık erekşelıgıne, ony mekendegen halyqtyŋ daladai darhan köŋılı men ıltipatty nietıne äldeneşe ret köz jetkızedı. Ol özı jazǧanyndai, «Dalany taza ūstaudy qazaq özınıŋ qasiettı paryzyna sanaidy» dep bılse, būl qaǧidaǧa bırneşe märte köz jetkızgenı taǧy şyndyq.
Poliak saiahatşysynyŋ alysty boljai bılu qasietıne bügınderı qazaq ziialy qauymy taŋǧalysyp jürgenı taǧy şyndyq. Onyŋ naqty bır dälelın myna bır derekterden aiqyn baiqauǧa bolady. A.Iаnuşkevich 31-mamyr künı Aiagözden jazǧan hatynda bylai deidı: «Jaŋa Aiagöz bolsa, qauyzyn jarǧan qyrmyzy güldei tolysyp keledı. Äskeri garnizonmen äkımşılıkke telıngen qazynalyq üilerden basqa terekten qiiulastyrylǧan bırneşe üi bar. Būl bara-bara dala öŋırındegı asa maŋyzdy mekenderdıŋ bırı bolatyn sekıldı. Osy dalada ǧana, şamasy, Soltüstık Amerika Qūrama ştattaryndaǧydai qūbylysty baiqauǧa bolady. Halqy tym köbeiıp ketken eskı Europaǧa beitanys būl qūbylys – jaŋa eldı mekenderdıŋ tuuy nemese jerdı jaryp şyǧa-şyǧa keletın saŋyrauqūlaqtar tärızdı jypyrlap ösuı. Aqmola, mäselen, bükıl dalanyŋ bolaşaq astanasy. Aqtau, Atbasar, Kökpektı, Qūsmūryn – osynyŋ bärı menıŋ köz aldymda tuyp ösken mekender» (Iаnuşkevich Adolf «Kündelıkter men hattar». Almaty, «Jalyn», 1979 j., 57-b.). Baiqap qarasaŋyz, Täuelsız Qazaqstan memleketınıŋ jaŋa bas qalasy Aqmola bolatynyn Iаnuşkevichtıŋ XIX ǧasyrda-aq aityp ketuı onyŋ säuegeilıgı emei nemene?! Mūnan soŋ bütındei qazaq dalasyn bükıl ynta-şyntasymen jaqsy körgen poliak perzentın qalaişa qūrmettemei tūra alasyz?!
Qazaq qoǧamynda, bütındei onyŋ ädebietı men mädenietınde Abai Qūnanbaevtyŋ esımı airyqşa atalady. Ol ädebietımızdıŋ klassigı, bırtuarymyz. Al endı, myna qyzyqty qaraŋyz, Iаnuşevskii özınıŋ 6-tamyzda jazǧan kündelıgınde sol Abaidyŋ tuǧan äkesı, ataqty tobyqty bolysy Qūnanbai Öskenbaevpen kezdeskenın, onymen qol alysqanyn surettep jazady. Bır jazbalarynda Qūnanbaidyŋ asqazany qatty auyryp jatqan balasyn qalai emdeitındıgın baiandasa, al ekınşı bır kündelık hatynda Qūnanbaidyŋ öz şejıresın qalaişa tarqata baiandaitynyna süisınedı. Söitıp, ol Qūnanbaidyŋ tegın adam emes ekendıgıne köz jetkızedı. Qūnanbaidyŋ özımen tıkelei pıkırlese otyryp, onyŋ zerdelı kısı ekenıne nazar audarady (Iаnuşkevich Adolf «Kündelıkter men hattar». Almaty, «Jalyn», 1979 j., 173,178 b.b.). Qysqasy, poliak saiahatşysynyŋ osy bır derekterı bügınderı qazaq zertteuşılerı üşın köptegen oi tüiulerge türtkı bolyp jür.
Özınıŋ bastauynda A.Iаnuşkevich sekıldı azamattar bolǧan qazaq-poliak yntymaqtastyǧy bügıngı taŋda nyǧaiyp, damyp keledı. Onyŋ naqty bır mysalyna myna bır derekter anyq köz jetkızedı. Aitalyq, HH ǧasyrdyŋ basynda oqu-toqu ızdegen jas qazaq örender Polşanyŋ joǧary oqu oryndaryna attanady. Olar, negızınen, Varşava universitetınıŋ zaŋ fakultetıne, sondai-aq osy qaladaǧy veterinarlyq institutqa oquǧa tüsedı. Mäselen, qoldaǧy bar mälımetterge jügınsek, K.Boranbaev (Almaty), A.Küşıkov (Semei), J.Sūltanaev (Jetısu), A.Tūnǧanşin (Torǧai), Uäliev, A.Şalymbekov (Semei) atalǧan oqu oryndarynda bılım alyp, 1914 jyly atamekenge qaityp oralǧan (Alaş oqyǧandary // «Ana tılı». 2-8 aqpan, 2012 j.).
Qazaqstan öz Täuelsızdıgın jariialanǧannan bergı uaqytta osy dästür jaŋa sapalyq deŋgeige köterıldı. Qazır Polşanyŋ bıraz joǧary oqu oryndarynda köptegen qazaqstandyqtar özderınıŋ atalary salǧan dästürdı jalǧastyra otyryp, bılım alyp jatyr, täjıribeden ötıp jür. Mynandai bır naqty derekterdı keltıruge bolady. «Soŋǧy mälımetterge qaraǧanda, Polşada 500-ge tarta qazaqstandyq student oqidy, al Poznandaǧy Adam Miskevich atyndaǧy universitettıŋ qazaq tılı men ädebietı kafedrasynda 50-ge tarta poliak studentı bılım aluda» (Volkov A. 20 let ustanovleniia diplomaticheskih otnoşenii mejdu Kazahstanom i Polşei. Varşava, «Ofisynna Olşinka», 2011j., 81-b.).
Al Gustaf Zelinskii «Qazaq» jäne «Dala» atty dastandar jazyp HIX ǧasyrdaǧy qazaq tūrmysy men salt-dästürınıŋ äleumettık teŋsızdıktıŋ jai-japsaryn öz şyǧarmalarynyŋ ön boiyna arqau etken. Sol kezdıŋ özınde-aq osy «Qazaq» dastany nemıs, cheh, fransuz, aǧylşyn tılderınde basylyp şyǧyp, oqyrmandarynyŋ yqylasyna ie bolǧan.
Ekı dastannyŋ ekeuınde de qazaq saharasyndaǧy oqiǧalar, tabiǧattyŋ taŋǧajaiyp syrly qūbylystary şynaiy beinelengen. Qazaq oqyrmandaryna onyŋ şyǧarmalary turaly bılıktılıkpen jazǧan belgılı jazuşy, poliak ädebietı men mädenietın zertteuşı Ǧabit Zūlqarov dep bılemız. Bızdıŋ äŋgımemızge özek bolyp otyrǧan Adolf Iаnuşkevichtıŋ şyǧarmalary turaly da tolymdy pıkır aityp kele jatqan osy kısı.
Bız maqalamyzdyŋ basynda Aleksandr Zataevich turaly da aitqan edık. Qazaqstandyqtar ony Adolf Iаnuşkevich bastamalarynyŋ ruhani jalǧastyruşysy retınde bıledı. Sebebı ol aqyndardyŋ ūrpaqtan-ūrpaqqa jetken mūralaryn jiystyryp, köşpendılerdıŋ öner älemınıŋ nebır ınju-marjandaryn Qazaq Elınıŋ bügıngı ūrpaqtaryna tabystaǧan jan (R.Badovski Polskie pevsy Kazahstana. Varşava. «Bernardinum», 2006 j., 94-b.).
Onyŋ tapjylmai janqiiarlyqpen atqarǧan şyǧarmaşylyq ızdenısınıŋ nätijesı 1935 jyly baspadan şyqqan «Qazaq halqynyŋ 1000 änı» dep atalatyn kıtabyna endı. El arasynda bırden taralyp, oqyrmandardyŋ airyqşa yqylasyna ie bolǧan būl kıtap keiınnen bırneşe ret asa köp danamen qaita basylyp şyqty.
Qazaq jäne poliak halyqtarynyŋ arasyndaǧy ruhani bailanystardyŋ tarihyna üŋıletın bolsaŋyz onda bügıngı ūrpaq zor maqtanyş sezımmen eske alatyn, aityp otyratyn köptegen mysaldar keltıruge bolady. Mäselen, KSRO Halyq artisı Roza Baǧlanovanyŋ oryndauyndaǧy poliaktyŋ halyq änı «Şla devechka do lesechku» şyn mänınde qazaq önersüier qauymynyŋ da süiıp aitatyn änıne ainaldy.
Halyq artisınıŋ Ūly Otan soǧysy jyldarynda maidan dalasynyŋ aldyŋǧy şebıne ünemı konserttık baǧdarlamalarmen bolǧany tarihtan mälım. 1944 jyly Polşany faşisterden azat etu kezeŋındegı bır saparynda ol poliaktyŋ halyq änı «Şla devechka do lesechku» änın estidı. Ännıŋ mätını men yrǧaǧy änşınıŋ jüregın baurap alǧany sonşalyq ony tabanda jattap alyp, jauyngerlerdıŋ aldynda äldeneşe ret oryndap ülgergen. Keiınırek ännıŋ mätının qazaqşaǧa audartqyzyp «Sūlu qyz» degen atpen oryndap jürdı. Qazır osy än poliak jäne qazaq halyqtaryna ortaq änge ainaldy.
Derekter tılımen aitsaq, poliaktar qazırde elımızdıŋ Soltüstık Qazaqstan, Aqmola, Qostanai oblystarynda köptep mekendeidı. Äsırese, Soltüstık Qazaqstan oblysynda poliaktar osy öŋır halqynyŋ 2,6 paiyzyn qūraidy. Bügınde Qazaqstandaǧy poliaktar odaǧy «Polonia» dep atalady. Būl odaq Qazaqstan halqy Assambleiasyndaǧy basqa da elımızdıŋ ükımettık mekemelerındegı poliak tūrǧyndarynyŋ mūrat-müddesın bıldırıp otyrady. Olar, negızınen, halyqtyq dästürler men ädet-ǧūryptardy jaŋǧyrtu baǧytynda poliak tarihy men onyŋ ana tılın oqyp üirenuge bailanysty mäselelerdı qozǧaidy. Qazaqstandyq poliaktar özderınıŋ tarihi Otany Polşamen bailanysty nyǧaita otyryp, ejelgı Qazaq elıne rizaşylyq sezımın bıldıredı, onda tūryp, mekendep jatqan ūlttar men ūlystardy qadırleidı.
Qazaqstan poliaktarynyŋ alǧaşqy bırlestıkterı 1989 jyly A.Diachinskiidıŋ bastamasymen Kökşetau qalasynda qūrylǧan bolatyn. Däl osyndai bırlestıkter Qaraǧandyda, Almatyda şaŋyraq köterdı. Būl bırlestıkter 1992 jyly zaŋdy tūrǧydan tırkelıp, «Qazaqstan poliaktary» odaǧyn qūrdy. Būl odaqtyŋ 13 oblysta bölımşelerı jūmys ısteidı. Audandar men selolarda polonia ūiymdary qūrylǧan. Olar oblystyq Qazaqstan poliaktary odaǧynyŋ qūramyna kıredı. Al respublikalyq deŋgeidegı «Qazaqstan poliaktary» odaǧyn Respublikalyq üilestıru keŋesı basqarady.
Qazaqstannyŋ özınıŋ Täuelsızdıgın jariialaumen orailas jergılıktı poliaktardyŋ da mädeni, ruhani damuyna bailanysty jaŋa serpın paida boldy. Qazaqstandyq poliaktar sanatynan jyl saiyn jüzden asa student Polşa Respublikasynyŋ joǧary oqu oryndarynda oqyp, bılım alyp keledı. Olardyŋ qatarynda, ärine, qazaqtar, orystar, kärıster men ukraindyqtar da bar. Qazaq Elınıŋ ırgelı joǧary oqu oryndarynda da atap aitqanda, Kökşetau universitetınde jäne Abai atyndaǧy Qazaq ūlttyq pedagogikalyq universitetınde «Poliak tılı men ädebietı» mamandyǧy boiynşa kadrlar daiarlanyp jür.
Osydan bırer jyl būryn qazaq-poliak bailanysynyŋ jarqyn bır körınısı retınde Qaraǧandy memlekettık universitetınde ülken jiyn öttı. Ol poliaktardyŋ Qazaqstanǧa deportasiialanuynyŋ 75 jyldyǧyna arnalǧan ǧylymi-täjıribelık halyqaralyq konferensiia edı. Ondaǧy negızgı äŋgıme sol bır qanqūily jyldardyŋ adam janyn küizelter oqiǧalaryn eske alyp, stalindık zūlmat kezeŋınıŋ endı qaitıp qaitalanbauynyŋ alǧyşarttaryn taldau edı. Ärine, tarihtan belgılı poliaktardyŋ negızgı deportasiialanuy 1936 jyldary olardy Ukraina men Belorussiiadan äkelumen tyǧyz bailanysty. Solardyŋ eleulı bır bölıgı – Qaraǧandy oblysynyŋ ülesıne tiedı. Konferensiiada atalyp körsetılgendei, Qaraǧandy oblystyq «Poloniia» poliak qoǧamy öz qandastary arasynda mädeni, ruhani jaǧynan aǧartuşylyq jūmys jürgızude köptegen täjıribe jinaqtap qalǧan.
Oblystyq poliak qoǧamynyŋ töraǧasy Vitalii Hmelovskiidıŋ aituynşa, Qaraǧandy oblysynda tūryp jatqan poliaktar men Polşa Respublikasy arasyndaǧy bailanys jylma-jyl örkendep keledı. Aitalyq, osynda qūrylǧan «Vspul nota Polska» aksiiasy boiynşa poliak tılın oqyp üirenuge beiımı bar balalarǧa erekşe qamqorlyq jasalyp jür. Jiyrma-jiyrma bestei mektep oquşylary Polşanyŋ mädenietı men tarihyn jete bılu maqsatynda jyl saiyn Polşa Respublikasyna baryp qaitady. Osy aksiianyŋ auqymynda poliak tılın tereŋdetıp oqytu maqsatynda kurstar jürgızılıp keledı. Konferensiiaǧa Polşadan, Reseiden, sondai-aq Qazaqstannyŋ Pavlodar, Qostanai, Soltüstık Qazaqstan, Aqmola öŋırlerınen de ökılder qatysyp, oi bölıstı. Konferensiia kezınde «Poliaktar Qazaqstanda» dep atalatyn körme körsetılıp, poliaktardyŋ deportasiialanuynyŋ jai-küiıne arnalǧan derektı kinofilm körermender nazaryna ūsynyldy.
Osy jyldary, äsırese, 2011-2012 jyldary joǧaryda atalǧan dataǧa orai, Qazaqstannyŋ būqaralyq aqparat qūraldarynda da köptegen maqalalar jariialandy. Baspasöz betterınde radio, teledidar habarlarynda Qazaqstan men Polşa arasyndaǧy dästürlı dostyq yntymaqtastyq bailanystyŋ örkendı täjıribelerı ünemı nasihattalyp keledı. Osynyŋ özı bır kezderı özı közımen körıp, bai, örkendı de qazaq dalasy turaly mol ruhani mūra qaldyrǧan ataqty saiahatşy Adolf Iаnuşkevichtıŋ ızgı nietımen sabaqtasyp jatqandai. Sonyŋ jarqyn bır mysaly retınde qazaq-poliak qarym-qatynasyndaǧy ruhani bailanystyŋ jaŋa bır satyǧa köterılgendıgı osy joldardyŋ avtory bız, ötken 2013 jyldyŋ aqpan aiynda Poznan qalasynda bolyp, poliak saiahatşysynyŋ mūralaryn ūlyqtauşy azamattarmen didarlasqan edık. Būl jönınde «Ana tılı» gazetınde arnaiy jazǧan da bolatynbyz. Sol jolǧy sapardyŋ nätijesınde «Qazaq gazetterı» JŞS-ı men Polşa Respublikasynyŋ bırqatar memlekettık jäne beiresmi ūiymdarymen yntymaqtastyq bailanys ornady. Būl künderı Polşada «Qazaq gazetterı» JŞS-nyŋ arnaiy ökılı jūmys ısteidı. Al Polşa – Qazaqstan Sauda önerkäsıp palatasynyŋ prezidentı P.Guzovskii «Ekonomika» gazetınıŋ aqyldastar alqasynyŋ müşelıgıne enıp otyr. Sonyŋ nätijesınde, «Qazaq gazetterı» JŞS-ı men Polşa –Qazaqstan Sauda önerkäsıp palatasy arasynda kelısımşartqa qol qoiyldy.
Ejelgı ekı el arasyndaǧy mädeni-ruhani bailanystyŋ dänekerı, altyn köpırı bolǧan poliak perzentı Adolf Iаnuşkevichke degen qazaqstandyqtar qūrmetı ärdaiym şeksız. Onyŋ kıtaptary dürkın-dürkın basylyp oqyrman igılıgıne ainalyp keledı. Sol riiasyz süiıspenşılıktıŋ jarqyn bır körınısı Qazaqstannyŋ mädeni jäne ruhani ortalyǧy Almaty qalasynda Adolf Iаnuşkevich atyndaǧy köşe bar. Osy köşe boiymen jürıp ötken ärbır jan ekı halyq arasynda qazaqtar men poliaktar dostastyǧynyŋ altyn köpırın tūrǧyzyp ketken poliak perzentınıŋ tūlǧasyn rizaşylyqpen eske alary sözsız.
Jūmabek Kenjalin,
Almaty – Varşava –
Poznan – Almaty
«Ana tılı».
