2024 jyldyń 24 qazanynda Qazaqstan Prezıdenti Qasym-Jomart Toqaev BRIKS-tiń keńeıtilgen otyrysynda sóz sóıleýdi josparlap otyr. Bul oqıǵa Qazaqstannyń halyqaralyq saıasattaǵy bolashaq baǵytyna qatysty túrli pikirtalastar týdyryp otyr. Brazılııa, Reseı, Úndistan, Qytaı jáne Ońtústik Afrıka Respýblıkasynyń birlestigi – qýatty ekonomıkalyq jáne saıası blok, oǵan qosylý Qazaqstan úshin jańa múmkindikter ashýy múmkin, biraq belgili bir táýekelder men qaıshylyqtardy da týdyrady. Sondyqtan jańa múmkindikterdi zertteý úshin kópvektorly saıasattyń saqtalýy mańyzdy. Otandyq saıasattanýshylar osyndaı pikir bildirip otyr.
Eske salsaq, Prezıdenttiń keńesshisi ári baspasóz hatshysy Berik Ýálı Qasym-Jomart Toqaevqa elimizdiń BRIKS-ke qosylýy týraly usynystar túskenin aıtyp, Memleket basshysy bul usynystardy ulttyq múdde turǵysynan muqııat qarastyratynyn málimdegen edi. Berik Ýálıdiń sózinshe, qazirgi jáne jaqyn bolashaqta Qazaqstan BRIKS-ke múshelikke ótinish bermeıdi. Prezıdent Toqaev BUU-ny qoldaıdy jáne onyń reformasy «orta derjavalardyń» múddelerin eskerip júrgizilýi qajet dep sanaıdy.
«Qazaqstan jáne BRIKS: jańa múmkindikter men táýekelder» týraly saıasattanýshylardyń saraptaý pikirin nazarlaryńyzǵa usynamyz.
Rústem Mustafın, Fılosofııa, saıasattaný jáne dintaný ınstıtýty Saıası zertteýler ortalyǵy dırektorynyń orynbasary:
2024 jylǵy 24 qazanda Qazaqstan Respýblıkasynyń Prezıdenti Qasym-Jomart Toqaev BRIKS-tiń keńeıtilgen otyrysynda "aýtrıch" formatynda sóz sóıleıdi. Aıta ketý kerek, 2024 jylǵy 16 qazanda Memleket basshysynyń keńesshisi – baspasóz hatshysy Berik Ýálı suhbatynda Qazaqstan Prezıdentine BRIKS-ke kirý týraly usynystar túskenin atap ótti. Alaıda, Prezıdent birneshe ret BUU-ny jalpyhalyqtyq jáne balamasyz uıym retinde qoldaıtynyn málimdegen bolatyn.
Bul jaǵdaı Qazaqstannyń syrtqy saıasatynyń basty qaǵıdalaryn kórsetedi – kópvektorly saıasat. Aıta ketý kerek, «kópvektorly» uǵymy barlyq jahandyq derjavalardan birdeı qashyqtyqta bolýdy nemese kerisinshe, barlyǵyna birdeı jaqyndaýdy bildirmeıdi. Qazaqstannyń syrtqy saıasaty ult múddelerinen týyndaǵan pragmatıkalyq ustanymǵa negizdelýi kerek, bul seriktester men halyqaralyq odaqtardy tańdaýda ıkemdilikti talap etedi.
Qazaqstannyń BRIKS-ke kirýiniń oryndy-orynsyzdyǵy týraly suraqqa toqtalsaq, bul qadam bizdiń múddelerimizge saı kelmeýi múmkin birneshe sebep bar. Eń aldymen, Qazaqstan men uıymnyń negizgi músheleri arasyndaǵy ekonomıkalyq dısbalansty eskerý qajet. 2023 jylǵy málimetterge sáıkes, Qazaqstannyń JIÓ shamamen 261,4 mıllıard dollardy qurady, bul Qytaı (19 trln 374 mlrd dollar), Úndistan (3 trln 737 mlrd dollar), Brazılııa (2 trln 081 mlrd dollar) jáne Reseı (2 trln 063 mlrd dollar) syndy memlekettermen salystyrǵanda aıtarlyqtaı tómen. Bul ekonomıkalyq qýat aıyrmashylyǵy tek sandyq kórsetkish qana emes, sonymen qatar qurylymdyq ekonomıkalyq aıyrmashylyqtardyń kórinisi bolyp tabylady, bul Qazaqstannyń uıymnyń saıasatyna teń dárejede qatysýyn qıyndatady.
Sonymen qatar, Qazaqstannyń geosaıası jaǵdaıynyń óte sezimtal ekenin eskermeske bolmaıdy. BRIKS-ke kirý arqyly elimiz keıbir múshelerdiń, atap aıtqanda Reseı men Qytaıdyń, betpe-bet kelip otyrǵan saıası máselelerimen baılanystyryla bastaıdy. Halyqaralyq qatynastar barǵan saıyn polıarızaııalanyp kele jatqan qazirgi kezeńde mundaı áriptestik Qazaqstannyń mańyzdy saýda jáne dıplomatııalyq qatynastary bar Batys elderimen shıelenis týǵyzýy múmkin. Bul rette bizdiń kórshiles eldermen dástúrli saýda-ekonomıkalyq baılanystarymyzdy eskere otyryp, Qazaqstanǵa jasalatyn qysym da kúsheıe túsýi yqtımal.
Sonymen qatar, BRIKS-tiń negizgi ereksheligi onyń ishki ártektiliginde jáne birizdi saıası kún tártibiniń joqtyǵynda. Top quramynda ártúrli saıası rejımder, ekonomıkalyq júıeler jáne syrtqy saıasattaǵy basymdyqtary bar elder bar. Mysaly, Qytaı men Úndistan geosaıası máselelerde jıi kelispeıdi, al Reseı, Ońtústik Afrıka jáne Brazılııa ishki áleýmettik-ekonomıkalyq máselelermen kúresýde. Bul faktor ortaq strategııany qalyptastyrýdy qıyndatady jáne uıym músheleri úshin tıimsiz sheshimderge alyp kelýi múmkin.
BRIKS elderin biriktiretin basty ortaq faktor – bul ásirese AQSh-tyń basymdyǵyna qarsy turýǵa degen umtylys. Alaıda, Qazaqstan úshin mundaı ustanym kúrdeli másele týdyrady, óıtkeni bizdiń syrtqy saıasatymyz jahandyq ortalyqtardyń arasyndaǵy tepe-teńdikti saqtaýǵa baǵyttalǵan. Strategııalyq turǵyda sezimtal aımaqta ornalasqan el retinde Qazaqstan úshin ashyq antıbatystyq alıansqa qosylý tıimsiz bolýy jáne mańyzdy halyqaralyq seriktestermen qarym-qatynasty álsiretýi múmkin.
Aıta keterligi, BRIKS turaqty ınstıtýıonaldyq qurylymǵa ıe emes – uıymnyń turaqty hatshylyǵy nemese shtab-páteri joq. Ol negizinen jyl saıynǵy sammıtter arqyly jumys isteıdi, bul onyń turaqtylyǵy men jahandyq proesterge naqty áser etý qabiletine kúmán týdyrady. Osy jaǵdaılardy eskere otyryp, Qazaqstan úshin BRIKS-tiń árbir múshesimen ekijaqty qatynastardy jeke tártipte damytý nemese Qazaqstan múshe bolyp tabylatyn qoldanystaǵy halyqaralyq qurylymdar arqyly yntymaqtasý áldeqaıda tıimdi. Bul bizdiń ulttyq múddelerimizdi qorǵaýǵa jáne kópvektorly dıplomatııa qaǵıdalaryna saı áreket etýge múmkindik beredi.
Qazybek Shaıh, saıasattanýshy:
Qazaqstannyń BRIKS-ke kirýi – sarapshylar qaýymdastyǵynda belsendi pikirtalastar týdyratyn taqyryp. Brazılııa, Reseı, Úndistan, Qytaı jáne Ońtústik Afrıka Respýblıkasynyń birlestigi – qýatty ekonomıkalyq jáne saıası blok, oǵan qosylý Qazaqstan úshin jańa múmkindikter ashýy múmkin, biraq belgili bir táýekelderdi de týdyrady.
Qazaqstannyń BRIKS-ke qosylýy Qazaqstannyń «Ǵalamdyq Ońtústikke» qosylýynyń daıyndyq kezeńi ekenin túsiný mańyzdy. «Ǵalamdyq Ońtústik» tek geografııalyq uǵym nemese damý deńgeıi tómen elderdiń ataýy bolýdan qalyp barady. Búginde bul álemdik proesterge belsendi qatysýshy, óz múddelerin kóbirek bildirip, jahandyq kún tártibine yqpal etedi. Iaǵnı, Ǵalamdyq Ońtústik nysannan álemdik saıasattyń sýbektisine deıingi aýyr joldan ótti jáne endi óz quqyqtaryn tolyqqandy málimdeıdi:
Ekonomıkalyq ósim:
• Ekonomıkalyq ósimniń jańa ortalyqtary: «ǵalamdyq Ońtústiktiń» kóptegen elderi ekonomıkalyq ósimniń eń joǵary qarqynyn kórsetip, mańyzdy saýda seriktesterine jáne ınvestıııalar úshin tartymdy baǵyttarǵa aınaldy. Bul «ǵalamdyq Ońtústik» elderiniń ekonomıkalyq ósimniń jańa ortalyqtaryna aınalyp, álemdik ekonomıkadaǵy kúshter tepe-teńdiginiń ózgerýine yqpal etetinin bildiredi.
• Shıkizat resýrstary: «ǵalamdyq Ońtústiktiń» kóptegen elderinde álemdik ekonomıka úshin mańyzdy shıkizat qorlarynyń aıtarlyqtaı qory bar.
• Tutyný naryǵy: «ǵalamdyq Ońtústik» elderindegi halyq sanynyń ósýi jáne turmys deńgeıiniń artýy olardy tartymdy tutyný naryǵyna aınaldyrady.
Saıası yqpal: «ǵalamdyq Ońtústik» elderi halyqaralyq uıymdardyń jumysyna belsendi qatysady, ózderiniń ıntegraııalyq birlestikterin (mysaly, BRIKS, ShYU) qurady, jahandyq problemalardy sheshý jónindegi bastamalarmen shyǵady.
Sondyqtan Qazaqstannyń BRIKS-ke kirýin talqylaǵan kezde árqashan ǵalamdyq Ońtústik faktoryn eskerýimiz kerek.
Qosylýdyń paıdasyna argýmentter:
• Ekonomıkalyq ósim: BRIKS – joǵary áleýeti bar qarqyndy damyp kele jatqan naryq. BRIKS-ke múshe bolý Qazaqstan eksportynyń ósýine, ınvestıııalar tartýǵa jáne saýda qatynastaryn damytýǵa yqpal etýi múmkin.
• Ártaraptandyrý: BRIKS-ke qosylý Qazaqstanǵa Reseıden ekonomıkalyq táýeldilikti azaıtýǵa jáne syrtqy ekonomıkalyq baılanystaryn keńeıtýge múmkindik beredi.
• Saıası yqpal: BRIKS álemdik arenada barǵan saıyn mańyzdy ról atqarady. Bul uıymǵa múshelik Qazaqstannyń geosaıası múmkindikterin nyǵaıtýy múmkin.
• Tehnologııalyq damý: Qazaqstan BRIKS elderi damytyp jatqan ozyq tehnologııalar men ınnovaııalarǵa qol jetkizedi.
• Teńsizdikti joıý: «ǵalamdyq Ońtústik» pen «ǵalamdyq Soltústik» arasyndaǵy ekonomıkalyq jáne áleýmettik teńsizdikti joıý mańyzdy mindet bolyp tabylady. Qazaqstan óziniń shaǵyn ekonomıkalyq massasymen bolsa da, bul teńsizdikti joıýdy jedeldetýi múmkin.
• Turaqty damý: «ǵalamdyq Ońtústik» elderi áleýmettik jáne ekologııalyq faktorlardy eskeretin turaqty ekonomıkalyq damýdy qamtamasyz etýge umtylady. Biz osy aǵymda bola otyryp, ekonomıkamyzdy jáne halqymyzdyń ál-aýqatyn nyǵaıta alamyz.
• Kóppolıarly álem: «ǵalamdyq Ońtústik» ár túrli elder men aımaqtardyń jahandyq sheshimder qabyldaýǵa qatysý múmkindigi bar kóppolıarly álemdi qalyptastyrýda mańyzdy ról atqarady.
Alaıda, alańdaýshylyqtar da bar:
• Negizgi oıynshylarǵa táýeldilik: Reseı BRIKS múshesi, al Qazaqstannyń qosylýy onyń Reseıge táýeldiliginiń artýyna ákelýi múmkin.
Degenmen, Qytaı men Úndistan Reseıdiń Ýkraınaǵa basyp kirýiniń saldarynan halyqaralyq uıymdarda óz sharttaryn belgileýge múmkindiginen aıyrylǵanyn paıdalanyp, Qazaqstanǵa BRIKS alańyn paıdalanýǵa múmkindik berýi múmkin, sonda Qazaqstannyń daýysy men bastamalary álemdik kún tártibiniń bóligine aınalady.
Reseı ázirge BRIKS-ti qoldaıdy, biraq onyń BRIKS-tegi róli ózgerdi. Degenmen, meniń oıymsha, olar buny áli túsinbeıdi.
Bastapqyda ol bul uıymnyń basty hedlaıneri boldy, al qazir olardyń strategııalyq qateliginen keıin (saıasatta qatelik qylmystan da jaman), ol oqshaýlanbaǵanyn kórsetý úshin ǵana oǵan jabysady, al Qytaı men Úndistan álemdik yqpaldaǵy óz pozıııalaryn nyǵaıtý jáne ekonomıkalarynyń energetıkalyq qaýipsizdigin nyǵaıtý úshin muny sátti paıdalanady.
• Sankııalyq táýekelder: halyqaralyq shıelenis jaǵdaıynda BRIKS-tiń barlyq músheleri úshin sankııalyq táýekelder artady.
• Egemendikti shekteý: halyqaralyq uıymǵa múshelik árqashan onyń erejeleri men normalaryn saqtaý qajettiligimen baılanysty, bul Qazaqstannyń is-qımyl erkindigin shekteýi múmkin.
Qarapaıym tilmen aıtqanda, Ǵalamdyq Ońtústik pen Ǵalamdyq Soltústiktiń qaqtyǵysy sózsiz bolýy múmkin, al bizdiń beıtaraptyq bultynda manevr jasaý múmkindigimiz aıtarlyqtaı shekteýli bolady.
Qazaqstan qandaı joldy tańdaıdy?
Qazirgi ýaqytta meniń kórip otyrǵanymdaı, Qazaqstan kópvektorly syrtqy saıasat ustanady jáne BRIKS-ke kirý týraly sheshim qabyldaýǵa asyǵar emes. Memleket basshysy el úshin eń tıimdi baǵytty tańdaý úshin barlyq «qarsy» jáne «qarsy» dálelderdi muqııat taldaýdan ótkizedi.
BRIKS-ke kirý – Qazaqstannyń bolashaǵyna aıtarlyqtaı áser etýi múmkin mańyzdy strategııalyq qadam. Eldiń odan ári damýy osy sheshimniń qanshalyqty oılastyrylǵan jáne negizdelgen bolatynyna baılanysty.
Nurken Aıtymbetov, saıasattanýshy:
Keshe Prezıdent keńesshisi ári baspasóz hatshysy Berik Ýálı Qazaqstan atyna BRIKS-ke múshelikke qabyldaný týraly usynys kelip túskeni týraly habarlady. Biraq «Qazaqstan qazirgi ýaqytta naqty jaýap bergen joq, búginde ulttyq múddeleri, syrtqy saıasatqa qatysty óziniń ustanymdary turǵysynan qarastyryp jatyr»,- dedi. 22-24 qazan aralyǵynda Qazan qalasynda BRIKS-ke múshelikke kiretin memleketter sammıtte bas qosqaly jatyr. Bıylǵy Sammıt Reseıdiń tóraǵalyq etýimen ótedi. Oǵan qatysýǵa Táýelsiz memleketter dostastyǵyna kiretin barlyq elder, ıaǵnı burynǵy postkeńestik memleketterdiń basshylary shaqyrylǵan bolatyn. Sonyń ishinde bıyl Qazaqstandy da qatysýǵa shaqyryp otyr. Prezıdent osy Sammıtte sóz sóıleıtin bolady.
Qazir BRIKS-ke qabyldaný týraly qoǵamda ártúrli pikirler aıtylyp jatyr. Osy uıymǵa qatysty toqtalsaq, Batys memleketter sońǵy ýaqytta BRIKS-ti NATO-ǵa qarsy uıym retinde qarastyryp otyr. Bárimizge málim, ótken ǵasyrda Keńes Odaǵy NATO-ǵa jaýap retinde Soıalıstik memleketterden quralǵan Varshava kelisimi uıymyn qurǵan bolatyn. Keńes Odaǵy ydyraǵannan keıin ol uıym da jumysyn toqtatty. Keıbir sarapshylar pikiri boıynsha BRIKS 2006 jyly ekonomıkalyq odaq retinde qurylǵan. Qazirgi kezde ony Varshava kelisim odaǵynyń ary qaraı alternatıvti jalǵasy retinde qarastyrylatyn pikirler aıtylyp jatyr. Qazir álemdik geosaıası turaqtylyq jaǵdaıynda demokratııalyq qundylyqtar, avtorıtarlyq qundylyqtardyń bir-birine qarama-qaıshylyǵy, aqparattyq soǵystar BUU-nyń geosaıası kúrdeli máselelerdi sheshe almaı otyrǵandyǵyn kórsetedi. Sondyqtan NATO-ǵa jáne taǵy basqa uıymdarǵa qatysty alternatıvti úlken jyldamdyqpen damyp kele jatqan uıym. Ol óz quramyna kóptegen memleketti qosyp, keńeıip jatyr. BRIKS odaǵyn bastapqy kezde alpaýyt memleketter Qytaı, Brazılııa, Úndistan, Reseı, OAR qurǵan bolatyn. Qazirgi kezde onyń quramyna kóptegen memleketter qabyldanyp, aıasy keńeıdi. Máselen, Ońtústik Amerıka, Afrıka, Malaızııa, Shyǵys Azııa memleketteri kirýge múddelilik tanytyp otyr.
Qazaqstannyń táýelsizdik alǵannan beri álemniń kóptegen memleketterimen tepe-teń baılanys ornatýdy qalaıdy, ıaǵnı kóp vektorly syrtqy saıasat ustanady. Sondyqtan Qazaqstanǵa bir odaqqa kirip, basqa uıymǵa qarama-qaıshy baǵytty ustaný bizdiń syrtqy saıasatymyzdyń ustanymdaryna qarama-qaıshy ekenin biledi. Sol sebepti BRIKS-ke kirýge ázir asyqpaıtyn múddesin tanytyp otyr. Ony jan-jaqty oılastyryp, talqylap baryp, sheshim qabyldaıtyn bolady. Joǵaryda aıtqandaı, kóptegen sarapshylar BRIKS-ti NATO-ǵa qarsy uıym retinde qarastyratynyn tilge tıek etken bolatyn. Eger solaı bolatyn bolsa, bizdi álemdegi turaqsyzdyqqa alyp keledi. Óıtkeni bir-birine qarama-qaıshy eki odaqtyń qurylýy ótken ǵasyrdaǵy keńestik zamandaǵy qyrǵı qabaq álemdi ekige bólýge jol bastaıdy, ıaǵnı ol álemdik tártipti sheshýdiń joly emes. Sondyqtan Qazaqstannyń qazirgi ustanymy BUU-niń bekitilgen zańnamalaryna, qaǵıdattaryna sáıkes álemdik kúrdeli ahýaldar,jalpy geosaıası jaǵdaılar, túrli problemalar sol BUU-nyń ustanymdary sheńberinde sheshilýi tıis. Sol sebepti Qazaqstan osy baǵytty qoldaıtyn bolady. Qazaqstannyń BRIKS-ke múshelikke ótýi Batys memleketterimen bizdiń qarym-qatynasymyzdyń bylaısha aıtqanda sýýyna alyp kelýi múmkin. Osy rette bul atalǵan máselege qatysty bir jaqty nemese birden sheshim qabyldaý múmkin emes. Bul kúrdeli másele. Menińshe, álemdik tártipterdi bir-birine qarama-qarsy Odaqtar qurý arqyly sheshý – ol jol emes. Ol osy kezge deıin negizi qalanǵan BUU-nyń zańnamalary, qaǵıdattary sheńberinde sheshilý kerek dep oılaımyn. Prezıdentimiz osy BUU-na qatysty da pikir bildirip, kemshilikterin aıtqan bolatyn. BUU álemdegi kúrdeli máselelerdi sheshý úshin qazirgi kezde oǵan reforma kerek.
