Toı-tomalaq, túrli tileý jasaý-jasamaý árkimniń óz erkindegi sharýa deı tursaq ta, attap basqanyń aqshaǵa múddeli bolyp, tórtkúl álem boljaýsyz jaǵdaıǵa dóp kelip otyrǵan myna almaǵaıyp zamanda, kiredıttet kóz asha almaı otyrǵan halqymyz úshin, baılardyń asta-tók dastarqanyna, ulan-asyr toıyna kózsiz eliktep, sasyq abyroı qýyp, bastapta «dyr-dýy» kóp, toıdan soń «qyrpýy» joq tirlikti aıparadaı ashatyn toı-tileý jasaý bizge basy artyq aýyrtpalyq.
Dúnıeni qonshynan basyp júrgen, eki kúnniń birinde shetelge baratyn bir tanysym bar. Balasynyń tusaý keserin áke-sheshesin, qaıynata-apasyn, aǵa-baýyr, ápke-qaryndasyn úıine shaqyryp, shaǵyn tileý ótkize salypty. «Nege el qatary toıhanada ótkizbediń?» degenimde, «Shaqyrsam keletin ózderińdeı dos-jaran jetedi. Alaıda, biri, artyq shashylý. Ekinshiden, ózimniń de ózgeniń de ýaqytyn alý bolmaq. Keıin olar shaqyrsa, ýaqyt shyǵaryp bara almaı qalsam ıttik bolmaı ma» dedi. Sonda, kiredıt alyp «dúrildep» toı ótkizip, qaryzyn qaıtararda «dirildep» otyratyndar esime túsip edi.
Urpaq tárbıesi Ata-ana, mektep jáne qoǵam tápbıesinen quralady. Aqyl-oıy turaqtanyp, oısyzdyqtan olja tilep, tárbıesizdikten tálim almaı, jan-jaǵyndaǵy paıdaly-paıdasyzdy paıymdaı bilgenge deıin, ata-ana men mektep bolyp balany durys jolmen júrýge únemilik jebep, qadaǵalap otyrmasa, qyzyǵy da shyjyǵy da mol qoǵamnyń eki júzdi únsiz tárbıesiniń unamsyz jaǵyn tez qabyldap ketýi bek múmkin. Ulaǵatty ul-qyz ósirip otyrǵan ata-analardyń urpaq tárbıe amalııatynan estigenderim jáne damyǵan elderdiń oqý-aǵartýynan kórgen-bilgenderime saı osy maqalany jazdym. Sanaly oqyrman qaýyzyn tastap dánin alar.
Otbasynda:
«Tárbıe tal besikten». «Qyzǵa qyryq úıden tıym». «Ultty bilikti etem deseń urpaǵyńdy ulaǵattylyqqa basta». Ata-ana bolǵan adam balany kitapty kóp oqýǵa jetelep, salt-dástúrler men paıdaly yrym-tıymdardy, otanshyldyqty qulaǵyna quıyp otrý kerek. Ózińiz teledıdar kórip, telefonǵa telmirip otyryp, balaǵa «kitap oqy»,- deseńiz, ónimi bola qoımaıdy-aý. Balamen birge kitap oqý kerek. Balamen kóp syrlasý tıis. Dos bola bilý qajet.
Otbasyndaǵy kimde-kimniń týǵan kúni kelgende, dos-jaran, týys-týǵandardy shaqyryp, eldi áýrelep, ózi qanjilik bolyp degendeı basy artyq dyr-dý jasamaý, balany sheshile tost sóıleýge baýlyp, týǵan kúndi shekten tys dabyraly quttyqtaýǵa jetelemegen jón. Pálen aıdyń túgen kúni aq túıeniń qaryny jarylyp bóbek dúnıege kelgende áke-sheshe bolǵan ózderiniń sheksiz shattanǵandaryn, sol úshin osy bir kúndi atap ótýge mindetti ekendikterin aıtyp, qundy salt-dástúrlerdi úıretip, balaǵa ǵylym-bilim alý, mańyndaǵylarmen syılasymdy, ata-anaǵa opaly, jurtqa sıymdy, adamǵa meıirimdi bolý jóninde tárbıe júrgizý, «týǵan kúnińdi dostaryńmen toılap kel» dep erkine jibergenge qaraǵanda álde qaıda paıdyly hám durys. Týǵan kúnine oraı balamen birge teatr, kıno kórý, saýǵaǵa kitap syılaý degender de tamasha shara. Kitap oqýǵa qyzyqpaıtyn bala joq, qyzyqtyra almaıtyn ata-ana bar. «Balapan uıada neni kórse ushqanda sony alady» degen halyqdanalyǵyn esten shyǵarmaıyq!
Mektepte:
Qazir mektepterde aǵaı-apaılardyń týǵan kúnin toılaýǵa toptasa qalý, klastastardyń týǵan kúnin bas saıyn túgendep ótkizý degenderdiń barlyǵy oıy ornyqpaǵan, beıimdelgishtigi kúshti balany dalbasalyqqa jeteleıdi. «Ómirdiń qyzyǵy osy eken-aý» degen oı ońaı qalyptasady. Sondyqtan, mektep tarapynan mundaı nysaılarǵa qatań shekteý qoıý kerek. Ata-anaǵa da, otanǵa da, ultqa da keregi toı emes oı qýatyn sanaly, bilikti urpaq.
Mektep—Keme. Mektep basshysy—Kapıtan. Tolqyny kóp, ıirimi mol zaman aǵymynda osy kemeni sátti júrgizýge jetekshilik ete alý-almaý, toıǵan qozydaı tompyıǵan keme toly urpaqtardy sapaly bilimmen sýsyndatyp, olardy aldaǵy endi bir kemege aman-esen, nátıjeli jetkizip salý-sala almaý osy kapıtanǵa baılanysty. Eger, mektep basshysy muǵalimderden para alatyn, mektepke pedagogıka men psıhologııadan habarsyz, mamandyǵy taıaz, biliktiligi shanaqty týys-týǵanyn, tamyr-tanysyn jınaıtyn, mańaıyna «bilikti dızaınerlerdi» jınaýdan «alańdaıtyn», «kimniń tarysy pisse sonyń taýyǵy bolatyn» bolsa, onda bul mekteptiń barynan joǵy paıdaly.
Keı mektepterdegi mereke-meıram saıyn ata-analardan aqsha jıatyn nashar ádetti pyshaqpen keskendeı toqtatý kerek. Bala—Qalamsha. Mektep—Baqsha. Oqytýshy—Baǵyban. Oalaı bolsa, osy qalamshany túzý nemese qısyq ósirý mekteptiń bilim berý ortasynyń sapasyna, mádenıet atmosferasyna, ár muǵalimniń biliktiligine, janashyrlyǵyna tike baılanysty. Sabaqtan syrt qosymsha bilim beretin oryndardyń jańbyrdan keıingi jaýqazyndaı qaptaýy, ata-analardyń urpaq tánbıesine qulyqty, bizdegi mektep oqytýynyń álsiz ekenin bir qyrynan dáleldeıdi. Mektepter keı muǵalimderdiń (múmkin, kópsandy shyǵar) «ózim jemegen kóten boǵymen bitsin» degen oımen sabaǵyn selqos ótip, aılyǵyn tolyq alýdyń qamyn ǵana jeıtin ádetterin túbegeıli joǵaltýǵa qam jasaýlary kerek. Qyzmet jaýapkerligi kúshti muǵalimder shyr-pyr bolyp balaǵa baryn berip, úıip-tógip tapsyrma tekserip júrse, «Aýyrdyń ústimen, jeńildiń astymen júrgender» aılyqty olarmen teń, tipti áýeli artyq alsa, munyń nesi ádilet!? Qablettiler qaǵylyp, mektep basshysymen jeń ushynan jalǵasatyn jylpostar jyly orynyn sýytpasa, mektepti paraqorlyq jaılasa onda onyń qaı jeri aǵartý ortasy bolmaq? Sabaq ótý sanyna saı aılyqty kóp berýdi ǵana emes, az bolsa da saz, sapaly ótýdi negiz etip, oqýshylardyń túrli emtıhan nátıjesin jáne bilim alý deńgeıin muǵalimderdiń aılyǵymen, ozattardy baǵalaýmen iliktestirý kerek. «Bilikti ustazdan óreli shakirt shyǵady».
Mektepter ulttyq ǵuryp-ádet, salt-sana, tárbıe róli kúshti yrym-tıymdar jóninde baıqaýlar ozdyryp otyrýlary kerek. Bul «obal bolady», «uıat bolady», «jaman bolady»men urpaǵyn adam bolýǵa tárbıelegen ata-babalarymyzdyń urpaq tárbıeleý ıdeıalaryna muragerlik etip, urpaq sanasyna adamdyqtyń nárin sińirip, ulttyq bolmysymyz ben ulttyq qundylyqtarymyzdy kemitpeı saqtaýǵa ábden paıdaly.
Shart-jaǵdaı jar bergende osyndaı mazmundaǵy oqýlyqtar qurastyrý aýadaı qajet. Ádebıetti talaı jyl oqyǵan oqýshy bir bet ótinish-aryz jaza bilmese; Fızıkany bes jyl oqyǵan oqýshy bes metir jerge tok sym tartyp, lampa ornata almasa; Hımııa oqyǵan bala qazandaǵy maıǵa ot ketkende qaqpaǵyn jaba qoıýdy bilmese, onda bizdiń oqytýymyzdyń sátsiz bolǵany. Esimde qalýynsha Thomas Alva Edison-aý deımin: «Qyzyǵý—Eń tamasha ustaz» degen eken. Oqýlyqpen ǵana shektelmeı, oqýshylardyń qyzyǵý áýesin jetildirip, daralyq ózgesheligin damytyp, turmys-tirlikterine septigi tıetin qoldanbaly tehnıkaǵa baýlý grýppalaryn qurý kerek. Mundaı qyzyǵýshylyq grýppalary arqyly oqýlyqtyń oqýshynyń ósip-jetilýine, turmys-tirligine qajetti bilimderdi tolyq bere almaý jetersizdigin ónimdi tolyqtaýǵa bolady.
Qoǵamda:
Qytaıda jastarǵa keri tárbıe berip, azamattardyń joldan azýyna sebep bolatyn, adamdardyń pıshıkasyn buzatyn «bádik fılim» saıyttaryna túgeldeı shekteý qoıylyp, buǵattalǵan. Qalaı izdeseń de «bul siltemeni ashý múmkin bolmady, zańsyz saıyt. Ashsańyz, taratsańyz zań boıynsha jaza taǵaıyndalady» dep shyǵa keledi. Nemese, osyndaı saıyttarǵa qaskerlik vırýs qosylǵan. Bir-eki ret ashsań kompıýteriń nemese telefonyń kerekten shyǵady. Al, bizde bulaı istelmegen nemese kemeldi emes. Bádik fılimder men bádik jazbalar jylystap kirip, tán aqaýsyzdyǵyn batpandap buzar zahar. Jelilerde kim kóringenmen jasaǵan jynystyq qatynas barysyn uıalmaı aıtyp, «Qoshqar» izdep otyratyn qyzdar az emes. Quzyretti organdar ǵalamtor kirshiksizdigin qalyptastyrýǵa kúsh salyp, bádik túsirilimderdi mindetti túrde, batyl shektep, áleýmettik jelide mundaı «rýhanyı derttendirgish» taratqandardy qatań jazalaý kerek.
Demokratııa degenimiz kózdi tars jumyp alyp, aýyzǵa kelgendi kúıseý emes, qoǵamǵa júıesiz, negizsiz, jaǵymsyz aqparat taratý emes. Zań arqyly basqarylatyn órkenıetti qoǵamda «Júıeli qarǵys júıesin, júıesiz qarǵys ıesin», sózsiz, tabýy kerek.
Ár azamatymyz «Obal boladyny» sanasyna sińirip, janashyrlyq tunyp turǵan qoǵam qalyptassa, ár ata-ana judyryqtaı ul-qyzynyń qaýipsizdiginen alańdamas ta edi!
Oshaqtyń úsh butyndaı úsh jaq tárbıesi ózara sapaly ári berik ushtasqanda ǵana urpaqtarymyz ulaǵatty bolady dep senemiz!
Qaýsylhan Qasymhanuly
Qazaqstan jýrnalıster odaǵynyń múshesi, joǵary sanatty aǵa oqytýshy, jazýshy, aýdarmashy
